Дуккакгуллилар қабиласи Фабалес - Botanika - Referatlar

Дуккакгуллилар қабиласи Фабалес

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2526 KB

Ko'chirib olish

Дуккакгуллилар қабиласи Фабалес Режа: 1. Дуккакгуллилар қабиласининг таснифланиши. 2. Мимозасимонлар кенжа оиласи вакилларининг тузилишидаги ўзига хос хусусиятлар. 3. Сезалпинсимонлар кенжа оиласи вакилларининг тузилиши ва аҳамияти. 4. Дуккаксимонлар кенжа оиласи вакилларининг тузилиши ва халқ хўжалигидаги аҳамияти.

Дарахт, бута, ярим бута ва кўп йиллик ёки бир йиллик ўт ўсимлик. Барглари мураккаб (патсимон бўлинган, панжасимон мураккаб, ёки учбаргли) ёки тўлиқ ривожланмаганлиги туфайли иккиламчи содда баргли, кўпинча ёнбаргли. Гуллари шингил (шода), бошоқ, каллак сингари гул тўпламларига йиғилган, қўш жинсли ёки айрим ҳолларда бир жинсли, актиноморф (Мимосоидеаэ) ёки, кўпинча, зигоморф, беш аъзоли, қўш гул қўрғонли. Гул косача барглари (3-) 5 (6), эркин ёки айрим ҳолларда маълум даражада туташ. Гулкоса барглари тож баргларига тенг, эркин ёки иккитасининг ост кисми туташ. Чангчиси аксарият турларда 10 та. Меваси— дуккак. Уруғи тўғри (Мимосоидеаэ) ёки қайрилган (Фабаcэаэ), эндоспермсиз ёки эндоспермли. Кўпчилик систематиклар Фабалес (Легуминосаэ) қабиласини Раъногуллилар (Росалес) қабиласига яқин деб қарайдилар, айрим ҳолларда уларни бирлаштиришга ҳаракат қиладилар. Лекин Cомер (1976), ундан сўнг Тахтаджян (1987) уларнинг уруғининг ички тузилишидаги фарқни инобатга олиб бу яқинликни инкор этадилар. Қабилага фақат биргина дуккакдошлар (Фабаcэаэ) оиласи мансуб. Дуккакдошлар оиласи — Фабоcэаэ Мазкур оила мимозасимонлар (Мимосоидеаэ), сезалпинсимонлар (Cэсалпинидеаэ) ва дуккаксимонлар (Фабоидеаэ) деб аталувчи учта кенжа оилага бўлинади. Мимозасимонлар кенжа оиласи — Мимосоидеаэ Дуккакдошлар орасида энг қадимий содда тузилишли турлар бўлиб, аксарият қисми дарахт ва бутасимон ўсимлик. Гуллари актинморф, чангчилари эркин жойлашган, уруғчиси битта мева баргидан шаклланган. Кенжа оилага тропик ва субтропик ўлкаларда тарқалган 56 туркумга мансуб 2.800 га яқин тур киради. Бир қадар катта ҳажмли туркумлардан Акация (Аcаcиа), Албиция (Албиззиа) ва Мимозалар (Мимоза) ҳисобланади.

Акация (Аcаcиа) жуфт патсимон баргли унча катта бўлмаган дарахт, гуллари актиноморф. Чангчилари оч пушти рангли. Акациянинг ташки қиёфаси ниҳоятда турли-туман. Австралия акацияларининг барг япроғи редукцияланган барг банди филлодийларга айланган. Африка саванналари акацияларининг танаси соябонсимон шаклда. Туркумга 500 га яқин ўсимлик тури мансуб. Ўзбекистонда акациянинг кумуш акация (Аcаcиа деалбата) деб аталадиган тури манзарали ўсимлик сифатида ўстирилади. Албиция (Албиcиа) жуфт патсимон баргли дарахт. Туркум таркибида 100 га яқин тури бўлиб, тропик ва субтропик ўлкаларда кенг тарқалган. Ўзбекистонда Самарқанд, Тошкент, Денов шаҳарларида ленкоран албицияси (Ажулибриссин) деб аталувчи тури манзарали ўсимлик сифатида ўстирилади. Мимозалар (Мимоса) туркумининг 350 дан ортиқ тури, асосан, Жанубий Америка тропикларида тарқалган. Кенжа оиланинг Ўзбекистонда кенг тарқалган тури Жинжакдир (Лагоничум фарcтум). Бунинг баландлиги 30-50 см га қадар бўлган, бутача, лой тупроқли Қарши ва Шеробод чўлларида тарқалган. Унинг илдизи ва дуккаги таркибида 12% га қадар ошловчи таннид моддаси туфайли қадимда кўнчиликда ишлатилган. Табобатда дуккагидан тайёрланган қайнатма ич кетиш касалликларини даволашда ишлатилади. Сезалпинсимонлар кенжа оиласи — Cэсалпинидеаэ Ботаник Сезалпин номи билан аталадиган бу кенжа оиланинг 152 туркумга мансуб 2.800 тури тропик ва субтропик ўлкаларда кенг тарқалган. Уларнинг аксарият қисми мураккаб жуфт ёки тоқ патсимон баргли дарахт ва бута шаклидаги ўсимлик. Гули зигоморф, қўш гул қўрғонли, косача ва тож барглари эркин, 10 та чангчиси 2 қатор айлана ҳосил қилган ҳолда жойлашган, одатда эркин, лекин айрим ҳолларда уларнинг туби бир-бири билан туташган. Чангчилар, айрим ҳолларда, 3 ёки 1 дона стаминодийга (баргсимон ёки нектарникка ўхшаш органга) ўзгарган ёки бутунлай редукцияланган. Шу туфайли, кўпинча, андроцей беш аъзоли бўлади. Уруғчиси битта мева баргидан шаклланган, тугунчаси бир уяли. Меваси дуккак. Уруғи айрим турларида эндоспермли.

Ер шарининг тропик ва субтропик минтақаларида таркалган бу ўсимликлар халқ хўжалиги учун муҳим ахамиятга эга. Ундан мебель саноатида ишлатиладиган қимматли ёғоч олинади, ошловчи моддалар, бўёқ олишда ишлатилади. Масалан, Бразилияда кенг тарқалган қизил ферманбук ёки нернамбук дарахти (номи Бразилиядаги негнамбук юртидан олинган) Cаэсалпиниа эчината жуда қаттиқ, дастлаб сарғиш қизил, бироз вақт ўтгач тўқ қизил тусга кирадиган ёғочи мебель саноатида юксак баҳоланади. Cаннан дарахти (C. саппан) Жануби-Шарқий Осиёда кенг тарқалган C. саппан дарахтидан қўнғир-сарриш ва жигар рангларга товланадиган қизил рангли ёғоч олинади. Кассия (Кассиа) туркумига мансуб ўсимлик турларидан Африка ва Жанубий Осиё мамлакатларида Александр барги номи билан юритиладиган шифобахш барг олинади. Ўзбекистонда бу кенжа оиланинг вакиллари жуда кам тарқалган. Унинг анча кенг тарқалган ва кўп йиллардан бери дарахт сифатида боғларда экиладиган оддий гледичияни (Гледисчиа траcантос) кўрсатиш мумкин. У баландлиги 10-12 метрга қадар бўлган дарахт. Барглари мураккаб патсимон, тиканли, дуккаги узун баргсимон, юмалоқ, пишгач қўнғир-қизғиш рангли. Гули бир жинсли, рангсиз, ниҳоятда хушбўй ҳидли, апрелнинг охири май ойининг бошларида гуллайди. Қурғоқчиликка чидамли бўлганлиги туфайли чўл ҳудудларда иҳота дарахти сифатида ўстирилади. Ўзбекистонда бу кенжа оиланинг арғувон (Cэрcис силигуаструм) номи билан юритиладиган дарахти истироҳат боғларида ўстирилади. Унинг қирмизи бинафша рангдаги ниҳоятда гўзал гули эрта баҳорда гуллайди. У, одатда, барг чиққунга қадар гуллайди. Арғувоннинг косача ва тож барглари бир хилда қирмизи бинафша рангли, гули беш аъзоли, чангчиси 10 та, меваси дуккак. Ўзбекистонда қурроқчиликка анча чидамли бўлганлиги ва чиройи учун истирохат боғларида, скверларда ўстирилади. Дуккаксимонлар кенжа оиласи — Фабоидеаэ Бу кенжа оиланинг 490 туркумига мансуб 12.000 га яқин тури ер куррасининг тропик, субтропик ва ўрта иқлимли минтақаларида кенг

тарқалган. Дарахт, бута, ярим бута ва ўтсимон шаклидаги бу ўсимликларнинг барги патсимон, панжасимон, мураккаб ёки оддий, ёнбаргли. Гули зигоморф, қўш жинсли, беш аъзоли, ўзгармас структурали, косачаси 5 та туташ барглардан шаклланган. Тож барглари 5 та (усткиси байроқча, икки ён томонидан елкан ва иккита пасткиси қайиқчани эслатади), чангчиси 10 та. Дуккакли ўсимликларнинг туркумлари орасидаги ўзаро фарқини аниқлаш учун чангчисини тузилиши муҳим аҳамиятга эга. Айрим туркумлар вакилларининг чангчиси туташ эмас, 10 та чангчининг ҳар бири алоҳида- алоҳида эркин ҳолда жойлашган (Сопҳора, Тҳермопсис), бошқаларида барчаси туташиб чанг найини ҳосил қилади. Уруғчиси шу най ичида жойлашган (Лупинус) бўлади. Ва, ниҳоят, кўпчилик туркумларда чангчисининг 9 таси туташ, 1 таси алоҳида (Писум, Медиcаго, Виcиа, Латҳйрус ва бошқалар) жойлашган. Уруғчиси битта мева баргидан шаклланган. Тугунчаси устки, бир уйли. Дуккаклиларнинг систематик белгиларини бир-биридан фарқ қилишда уларнинг мевасининг тузилиши муҳим аҳамият касб этади. Дуккаклар ўз тузилишига кўра икки паллага ажраладиган (мош, нўхат, бурган, ловия) кўп уруғли, бир уруғи қисмларга ажраладиган (Коронелла) ёки бир уруғли меваси очилмайдиган (Онобрйчис) бўлади. Уруғи эндоспермсиз. Дуккакдошлар уруғи таркибида оқсилнинг кўплиги (нўхатда 31%, мошда 61% га қадар) билан характерланади. Ундаги оқсилнинг озиқавий сифатига кўра бу ўсимликлар ниҳоятда қадрланади. Оқсилининг таркибида муҳим аҳамиятга эга бўлган лизин, трипофан, тситозин, валин сингари аминокислоталар мавжуд. Дуккакли ўсимликларнинг турли-туман вакиллари озиқ-овқат, ем-хашак, доривор, ошловчи ва бўёқбоп техник ўсимликлар сифатида маданийлаштирилган. Қуйида Ўрта Осиёда кенг тарқалган ва халқ хўжалигида муҳим аҳамиятга эга бўлган туркумлар ҳақида маълумотлар келтирилади. Астрагал (Астрагалус) туркумининг 2.000 дан ортиқ тури ер куррасининг Австралиядан ташқари барча қитъаларида тарқалган. Уларнинг аксарият

қисми Шимолий ярим шарнинг субтропик минтакасида, хусусан, Ўрта ер денгизи вилоятларида, Марказий Осиёда тарқалган. Ўрта Осиё бу ўзига хос полиморф туркумнинг тарқалиш марказларидан бири ҳисобланади. Бу ўлкада астрагалларнинг 600 дан ортиқ тури кенг тарқалган бўлиб, унинг 350 тури шу туман эндем ўсимликларидан ҳисобланади. Жанубий Ўзбекистонда астрагалларнинг 140 тури тарқалган. Бу Ўзбекистонда ўсадиган астрагалларнинг 55% ни ташкил этади. Уларнинг асосий қисми адир, тоғ ва яйлов минтақаларида тарқалган бўлиб, муҳим ем- хашак ўсимликлардан ҳисобланади. Тош ва шағал аралаш тоғ олди ва тоғ зоналарида ўсувчи баландлиги 30-60 см келадиган Исфаҳон астрагали (Астрагалус испҳаганиcус), баландлиги 30-80 см га қадар бўлган кўп йиллик Бойсун астрагали (А. боисуненсис), баландлиги 70-120 см бўлган мевали астрагал, (А. ретамоcарпус), Сиверс астрагали (А. сиверсианус), яйловларда кенг тарқалган Массагетов астрагали (А. массагетовии),. Шугнан астрагали (А. счугнаниcус) ва Шут астрагали (А. Счутенсис) деярли барча зоналарда учрайдиган бир йиллик астрагаллардан. Шмалгаузен астрагали (А. счмалҳаусении), ўроқсимон астрагал (А. ҳарпилобус), илонсимон астрагал (А. виcариус), қармоқсимон астрагал (А.cампилотричус), кунжутсимон астрагал (А. сесамоиолес), ингичка пояли астрагал (А. филиcаулис) кабиларини кўрсатиш мумкин. Астрагаллар Ўзбекистон ўсимлик қопламининг шаклланишида муҳим рол ўйнайди. Улар чўл, адир, тоғ ва яйлов минтақаларида кенг тарқалган. Оқсилга бой муҳим ем-хашак ўсимликлари, чўлда баҳор ойларида, адир, тоғ ва яйловларида ёз ойларида муҳим озиқабоп экин ҳисобланади. Беда (Медиcаго) туркумнинг 100 га яқин тури ҳар иккала ярим шарларнинг тропик қисмида, Ўрта ер денгизи флористик вилояти Европа, Кавказ, Ўрта Осиёда кенг тарқалган. Ҳамдўстлик давлатларида 36 тури, шу жумладан, Ўрта Осиёда 23 тури, Ўзбекистонда 11 тури таркалган. Бедальар муҳим озиқабоп бир ва кўп йиллик ем-хашак ўсимлиги ҳисобланади. Ўзбекистонда бедальарнинг маданий беда (Медиcаго сатива),

сариқ ёки ўроқсимон беда (М. Фалcата), М. тиансчаниcа, М. транцехана каби кўп йиллик, Медиcаго орбиcуларис, М. лупулина, М. ригидула, М. минима каби бир йиллик турлари чўл, адир, тоғ олди ва тоғ зоналарида кенг тарқалган. Беданинг маданий турлари чорва молларини боқиш учун экилади. Айниқса, унинг икки тури — Медиcаго сатива ( 23-расм ) ва М. фалcата муҳим хўжалик аҳамиятига эга. Бурчоқ (Латҳирус) туркуми. Кўп йиллик ва бир йиллик ўт ўсимлик, барглари жуфт патсимон, унинг охири мўйлов билан тугайди. Чангчилари туташиб, най шаклини ҳосил қилади, меваси дуккак. Ҳамдўстлик мамлакатларида 50 дан ортиқ, шу жумладан, Ўрта Осиёда 17 тури маълум. ЭЪтиборга молик турларидан, тош ва шағал аралаш майин тупроқли тоғ ёнбағирлари, дарё ирмоқлари, маданий ўсимликлар орасида ўсадиган нўхатсимон бурчоқни (Л. cиcэра), маданий ўсимликлар орасида ёввойи бегона ўт сифатида ўсувчи Осиё бурчоғини (Л. асиатиcа), денгиз сатҳидан 2.500-3.000 м баландликда тошлоқ ва бутазорларда ўсадиган мулкам бурчоғини (Л. мулкак) кўрсатиш мумкин. Исирғаўт (Онобрйчис) туркуми. Кўп йиллик ва бир йиллик ўт, айрим ҳолларда ярим бутача ва ярим бута шаклидаги ўсимлик. Бу туркумнинг ер юзида 150, шу жумладан, Ҳамдўстлик мамлакатларида 76, Ўрта Осиёда 20 тури борлиги маълум. Ўзбекистонда бу туркумнинг Хуросон эспарсети (О. ҳорассаниcа) номи билан юритиладиган баландлиги 70 см га қадар бўлган, қурғоқчиликка чидамли, шағал аралаш майин тупроқли тоғ ёнбағирларида ўсадиган Зарафшон эспартсети (О. зеравчаниcа), баландлиги 85 см га қадар бўлган, тоғ ён бағирларида, арчазорларда ўсувчи тиканли эспартсет (О. эчидна), тоғ зонасининг шимолий ёнбағирларида кенг тарқалган бир йиллик О. миcрантҳа, О. пулчелла каби турларини кўрсатиш мумкин. Нўхат (Cиcэр) туркуми. Буларнинг 75 тури ер куррасининг субтропик ва ўрта иқлимли минтақаларида тарқалган. Ҳамдўстлик мамлакатларида 24, шу жумладан, Ўрта Осиёда 16 тури ўсади. Аксарият қисми ёввойи ҳолда ўсади,

турларнинг деярли барчаси кўп йиллик, фақат биргина маданийлаштирилган тури — Cиcэр ариэнтиcум бир йиллик ( 24-расм ). Нўхатнинг денгиз сатҳидан 800-2.000 метрга қадар баландликда, маданийлаштирилган бир йиллик тури (экиладиган нўхат — С. ариэнтиcум), тоғ ёнбағирларида, арчалар орасида ўсадиган жунгор нўхати (С. сонгориcа), денгиз сатҳидан 3.000 метр баландликда ўсадиган тиканли нўхат (С. пунген), 3.800 метрга қадар баландликда ўсадиган узун тумшуқли нўхатни (С. миcрантҳум) кўрсатиш мумкин. Ловия (Пҳасеcолус) туркуми. Бу туркумнинг 200 га яқин тури Америка қитъасида тарқалган. 20 тури ер юзининг деярли ҳамма қитъаларида, шу жумладан, Ўрта Осиёда 5 тури экилади. Оддий ловия (Пҳ. вульгарис), кўп гулли ловия (Пҳ. мультифлорум), ойсимон ловия (Пҳ. лунатус), ниш баргли ловия (Пҳ. аутифолус) ва Ўзбекистонда севиб истеъмол қилинадиган мош (Пҳ. ауренс) шулар жумласига киради. Янтоқ (Алҳаги) туркуми. Мазкур туркумнинг фақат 5 тури мавжуд, унинг ареали Сахарадан Марказий Осиё ва Ҳимолайга қадар чўзилган. Ўрта Осиё ва, хусусан, Ўзбекистонда янтоқнинг А. персарун, А псеудоалҳаги, А. киргисорум, А. cамелорум сингари турлари кенг тарқалган. Янтоқ Ўрта Осиё чўлларида чорвачилик учун ем-хашак ҳисобланади. Мия (Глйcйррҳиза) туркуми. Баландлиги 70-100 см, кўп йиллик ўт. Фанда унинг 18 тури маълум бўлиб, 5 тури Ўрта Осиёда кенг тарқалган. Ўзбекистонда бу туркумнинг баландлиги 50-80 см бўлган тўқайзорлар, суғориладиган майдонлар, дарё ирмоқларининг соҳиллари, лалмикор ерларда тарқалган қизил мия (Г. глабра), тоғ ва тоғ олди зоналарида ёввойи бегона ўт сифатида учрайдиган тиканли мия (Г. апера) деб номланган турлари кенг тарқалган. Халқ хўжалигида дуккаклилар ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга ўсимлик. Энг аввал уларнинг барча органларида оқсилнинг кўплиги, илдизида азотобактерларнинг борлигини (атмосфера таркибида эркин азотни ўзлаштириши) таъкидлашимиз зарур.

Бу туркумга мансуб ўсимликлар муҳим озиқ-овқат ва ем-хашак экин, тупроқда азот тўпланганлиги туфайли муҳим агротехник аҳамиятга ҳам эга. Дуккаклилар таркибида ҳаёт учун муҳим аминокислоталар, карбонсувлар, витамин, калий, фосфор, магний ва кўпгина мураккаб бирикмалар борлиги билан бошқа ўсимликлардан фарқ қилади. Улар нектарга бой ўсимлик, айримлари эса ниҳоятда чиройли гуллайдиган манзарали ўсимлик ҳисобланади. Халк хўжалигининг 20 дан ортиқ соҳаси учун чучукмия маҳсулотига талаб катта. Унинг илдизидан алкалоидлар, гликозоид, сапонин, флавоноид, турли хил шакарлар, крахмал ва бошқа саноат учун муҳим моддалар олинади. Чучук мия илдизи кам спиртли ичимликлар пиво, винолар, кондитер маҳсулотлари тайёрлашда; ҳар хил туш, акварель бўёқлари, қоғознинг махсус турларини тайёрлашда; ошқозон-ичак, буйрак, тери касалликлари, нафас йўллари яллиғланишини даволашда; ҳар хил дори- дармонларни тайёрлашда қўлланилади. Чучук мия энг қадимий доривор ўсимликлардан, ундан олинадиган дорининг инсон организмига таъсири буйрак усти безлари ишлаб чиқарадиган картизон гормонининг таъсирига ўхшаш. Юқорида таъкидланганлардан ташқари, дуккаклиларнинг кўпгина турлари халқ хўжалигини турли-туман соҳаларида қўлланилади. Хусусан гандамия (Тҳермопсис доличоcарпа) таркибида алкалоид, сапонин, ошловчи моддалар ва эфир мойлари аниқланган. Қашқарбеданинг (Мелилотус) оқ қашқарбеда (М. албус), игнали қашқарбеда (М. дентатус), ҳинд қашқарбедаси (М. индиcус), доривор қашқарбеда (М. оффиcиналес) каби турлари Ўзбекистонда кенг тарқалган. Улар тамакичилик, фарматсевтика саноатида кенг кўлланилади. Булардан ташқари бу ўсимликларнинг гулидан жуда яхши асал олинади. Ёввойи дуккаклилар ҳам қишлоқ ҳўжалиги учун янги-янги навларни яратишда интродукция ва селекция учун асосий манба ҳисобланади.

23-rasm . Beda (Medicago sativa) : 1 – umumiy k o‘ rinishi; 2 – guli; 3 – mevasi.12 3

12 34 56 7 8 e e f b a g g d 24-rasm . N o‘ xat ( Cicer songoricum ) : 1 – gullagan shoxi; 2 – xom dukkagi; 3 – guli; 4 – gulining kesimi; 5 – tojbarglari: a – yelkani; b – eshkagi; d – q ayi q chasi; 6 – changchisi; 7 – uru g‘ chisi; 8 – uru g‘ i: e – uru g‘ pallasi; f – embrion ildizi; g – kurtakchasi.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Буригин В. А., Жонгуразов Ф. Х . Ботаника. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1977. 2. Курсанов А. ва бошқалар . Ботаника. Тошкент Ўрта ва Олий мактаб Давлат нашриёти. 1963. 3. Мустафаев С. М . Ботаника. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2002. 4. Саҳобиддинов С. С . Ўсимликлар систематикаси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1976. 5. Худойқулов С. М., Назаренко Л. Н . Ўсимликлар систематикасидан амалий машғулот. “Ўқитувчи”, Тошкент, 1984.

O'xshashlar

Айиқтовонгуллилар қабиласи Ранунcулалес

Магнолиягуллилар қабиласи Магнолиалес

Раъногуллилар қабиласи Росалес

Гулхайригуллилар қабиласи Малвалес

Псилофитсимонлар ва псилотсимонлар бўлимлари