logo

Чангланиш ва унинг хиллари. Гулли усимликлар эволюциясида узидан ва четдан чангланишнинг роли

Yuklangan vaqt:

17.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

857 KB
Чангланиш ва унинг хиллари. Гулли усимликлар эволюциясида узидан ва четдан чангланишнинг роли Режа: 1. Гулли усимликлар эволюциясида узидан ва четдан чангланишнинг роли. 2. Гулли усимликларнинг четдан чангланишга мосланиш усуллари. Аксарият гулли усимликлар олдин гуллаб, кейин чангланади. Бунда чангдондаги чангнинг уругчи тумшукчасига тушиши чангланиш дейилади. Чангланиш уругланиш жараёнини таъминлаб беради. УруFланиш деб эркак (спермий) ва ургочи (тухум хужайра) жинсий хужайраларининг узаро кушилиш жараёнига айтилади. Чангланиш икки хил булади: узидан (идиогамия) ва четдан чангланиш (ксеногамия). Ёпик уругли усимликлар купрок четдан чангланиш (ксеногамия, кроссбридинг, аутбридинг) га мослашган булиб, бунда уругчи тумшукчаси бир турга мансуб булган, лекин бошка бир усимлик гуллари чанги билан чангланади. Четдан чангланишда кайси воситалар ёрдамида чангланишига караб, четдан чангланишнинг куйидаги усуллари фаркланади: Биотик (энтомофилия, орнитофилия, хироптерофилия ва бошкалар) ва Абиотик (анемофилия ва гидрофилия) усуллари. I. Узидан дангманиш. Агар уругчи тумтукчаси шу гулнинг ёкг шу усимликдаги бошка бир гулнинг чанги билан чангланса, бундай чангланиш жараёнига узидан чангланиш (идиогамия) деб аталади. Бундай чангланиш, асосан икки жинсли гулларда содир булади (арпа, буFдой, нухат, ловия, сули, тарик, помидор, фя , зигир). Узидан чангланиш уч хил булади: 1. Автогамия ( Auto - узидан, gamos - никохланаман деган маънони билдиради) - уругчининг тумшукчасига шу хазмогам (очик) гулнинг чангдонидан чиккан чанг тушади. 2. Гейтоногамия (юн. Geiton - кушни ва gamos - никохланаман деган суздан олинган) - бир усимлик индивидиуми уртасида булади, яъни бир гул чангдонидан чидан чанг шу усимлик индивидиумидаги бошка гулнинг тумшукчасига тушади. Гейтоногамия усули билан чангланиш гермафродит усимликларда хам, бир уйли, айрим жинсли усимликларда хам содир булади. Бу усулда чангланиш шамол ёки хашаротлар ёрдамида амалга ошади. 3. Клейстогамия - баъзи усимликларда узидан чангланиш хали очилмаган, яъни клейстогам (ёпик) гулларда содир булади. Клейстогам гулларни бинафша ( Viola ), ерёигок ( Arachis ), Арпа ( Hordeum ) усимликларида куриш мумкин. Бу усулда чангланиш жараёнида чанглар тумшукчага тукилмасдан, чангдоннинг узида уса бошлайди ва чанг найчаси тумшукчагача усиб бориб, устунча оркали муртак халтачасига етиб боради. Шундан кейин куш уругланиш жараёни бошланади. П. Четдан дангланиш - шсеногамия (юн. Xenos -бегона; gamos m никохланаман деган суздан олинган) ёпик уругли усимликларда учрайдиган асосий чангланиш усули булиб, эволюция жараёнида бу усулда чангланиш учун уларда хилма-хил мосланишлар пайдо булган. Бу мосланишлар гулнинг узидан чангланишига тускинлик килади. Узидан чангланиш ёпик уругли усимликларда нисбатан кам таркалган. Айрим усимликларда бу ходиса одатда четдан чангланиш амалга ошмай колган холларда гуллаш даврининг охирида содир булади, яъни нокулай шароитлар юз бериб, четдан чангланиш имконияти булмай колган вактларда амалга ошади. Четдан чангланиш (бошка усимлик чанги билан чангланиш) купчилик усимликлар учун кулайдир, чунки бундай чангланишда хар хил ирсий белгилари бор гаметалар кушилади - насллар эса хар хил булиб, турли яшаш шароитларига яхширок мослаша олади. Шунинг учун усимликлар гулларининг тузилиши ва экологиясида четдан чангланишни таъминлайдиган купдан-куп мосламалар хосил килганини кузатиш мумкин. Гулли усимликларнинг четдан чангланишга мосланиш усуллари. Четдан чангланиш ёпик уругли усимликларда учрайдиган асосий чангланиш усули булиб, эволюцион жараёнда усимликларнинг бу усулда чангланиши учун хилма-хил мосланишлар пайдо булган. Бу мосланишлар гулнинг узидан чангланишига тускинлик килади. Бундай мосланишларга чангчи билан уругчининг турли муддатларда етилиши ходисаси (дихогамия), гуллардаги номувофиклик, гетеростилия, гуллар ва усимликнинг бир жинсли булиши, гулларда хашаротлар ёрдамида чангланишга мослашган турли-туман адаптацияларнинг пайдо булиши, нектар ажралиши, гулларнинг турли рангларда булиши, узига хос хид таратиши ва бошкаларни мисол килиб келтириш мумкин. Гомогамия, дихогамия ва гетогамия. 1. Гомогамияда (юн. homos - биргаликда; gamos -никохланаман деган суздан олинган) - икки жинсли гулларда чангчи ва уругчининг бир хил муддатда етилиши тушунилади, бу уларнинг айрим холатларда узидан чангланишини таъминлаши мумкин. 2. Дихогамияда (юн. dicha - айрим, алохида; gamos -никохланаман деган суздан олинган) - гул жинсларининг турли муддатларда етилиши кузатилади ва бу ходиса гулли усимликларда кенг таркалган булиб, уларнинг факат четдан чангланишига ёрдам беради. Дихогамияда аксарият холларда икки жинсли гулларда кенг таркалган ходиса булиб, айрим гулларда чангчилар олдин етилиб, чангларини таркатиб булгандан кейин уругчи етилади, бошкаларида эса тескариси, уругчи олдин етилиб, чангланиш амалга ошгандан кейин чангчилар етилади. Натижада гулда эркаклик ва ургочилик фазалари навбатлашиб келади. Гулдаги уругчи етилмасдан туриб, чангдонларнинг очилиши протандрия ёки протерандрия (юн. Протос олдинрок, олдинги; андрос-эркак деган суздан олинган) деб аталади (расм). Гулдаги уругчининг эртарок, хали чангдонлар очилмасдан олдин етилиши протогиния ёки протерогиния (юн. протос - олдинрок, олдинги; гюне - хотин деган суздан олинган) (расм). Дихогамия факат икки жинсли гуллардагина эмас, балки бир уйли усимликларнинг айрим жинсли гулларида хам учрайди. Бундай усимликларнинг баъзиларида эркак, баъзиларида эса ургочи гуллари олдинрок очилади. Купгина усимликларда протандрия протогинияга нисбатан купрок учрайди. Бунда уругчиларга нисбатан пастрок турган чангчилар олдинрок вужудга келиб, гулда эркаклик фазаси бироз вакт олдин бошланади. Айрим усимликларда эса (чиннигулдошлар, гулхайридошлар, шузумдошлар, икки уйли усимликларнинг аксариятида) протерогиния ходисаси кузатилиб, дастлаб ургочилик фазаси бошланади. Бу усимликларнинг айримларида гулнинг очилмаган гулкургонидан уругчи (гунчадан) ташкарига чикиб туради. Баъзан битта усимликнинг узи бир яшаш мухитида протандриник, бошка яшаш жойида протогиник, учинчи хил мухитда гомогам, яъни чангчилар ва уругчилар баравар етилиши холатлари хам учрайди. Одатда, эркаклик фазаси ургочилик фазасига нисбатан кискарок булади. Дихогам гулнинг гуллаш давомийлиги чангланиш тезлигига боглик булади: чангланиш канчалик тез содир булса, гулнинг умри шунча тез тугайди. Хар иккала фазанинг давомийлигига чангловчиларнинг фаоллиги хам кучли таъсир курсатади: чангдондаги чанглар чангловчи хашаротлар томонидан канчалик тез йигиб олинса, гулнинг эркаклик стадияси шунчалик кискаради. Гуллаш даври фазаларининг давомийлигига ташки муз^ит омиллари хам таъсир курсатади. Хаво хароратининг юкори булиши хашаротларнинг фаоллигини ошириши билан бир каторда, эркаклик фазасининг кискаришига олиб келади. ^аво хароратининг пасайиши, ётингарчилик ёки хавонинг булутли булиши гулларнинг очилишини секинлаштиради ва бундай холатларда фазалар бир вактнинг узида амалга ошиши мумкин. Протандрия. Ёпик уругли усимликларнинг тахминан 4200 турларини урганиш натижасида усимликларда протогинияга нисбатан протандрия ходисаси купрок учраши аникланган. Протандрия, асосан, икки паллали усимликларда - кокидошлар (мураккабгулдошлар), чиннигулдошлар, ялпиздошлар (лабгулдошлар), кунгирокгулдошлар, гулхайридошлар оиласи вакилларида кузатилади. Протандрия ходисаси учрайдиган бир неча усимликларни мисол тарикасида куриб чикамиз. Улкамизда кенг таркалган мармарак ( Salvia sclarea L .) усимлиги гулларида типик протандрия ходисаси кузатилади. Усимлик гуллари икки жинсли, чангчилари 2 та, уругчиси 4 та мевачи баргнинг кушилиб усишидан хосил булган, устунчаси узун булиб, иккига айрилган сиёх ранг тумшукча билан тугайди. Унинг гуллари тонгда - соат 200 дан бошлаб очила бошлайди. Хар бир гулнинг гуллаш даври 1.5 - 2 суткагача давом этади. Гуллари очилганидан тахминан 2 соат утиб, эркаклик фазаси бошланади. Бу вактга бориб чангчилар чангдони тожибарглар орасидан чикади ва кузга яккол ташланиб туради. Шундан сунг чангдонлар ёрилиб, гул чангини тарката бошлайди. Бу вактда уругчи тумшукчаси яхши ривожланмаган, яъни етилмаган булади. Гуллашнинг эркаклик фазаси 10-15 соатгача давом этади ва чангчиларнинг куриб колиши билан тугайди. Гултожиларнинг очилиши билан чангчи ва уругчи гултожнинг юкори лаблари орасида жойлашиб олади. Гулдаги чангчилар гул чангини таркатиб булганидан кейин гуллашнинг ургочилик фазаси бошланади. Бунда уругчи устунчаси анча усиб, тумшукчаси гулнинг юкори лаблари орасидан чикади, яъни тожибаргларга нисбатан анча узун холатда жойлашади ва тумшукчанинг учки кисми иккига ажрала бошлайди. Бу вактдан бошлаб уругчи тумшукчаси четдан келган чангларни кабул килиб олишга тайёр холга утади ва гулда гуллашнинг ургочилик фазаси бошланган хисобланади. Гуллашнинг ургочилик фазаси, тахминан, 33-38 соат давом этади. Мармарак энтомофил усимликлар каторига кириб, асосан, асаларилар ёрдамида чангланишга мослашган. Чангловчи асаларилар гулга келиб куниб, нектардонга интилади. Бу вактда уларнинг орка кисми чангдонга ёки уругчининг тумшукчасига тегади. Бу холат гулнинг кайси фазада эканлигига боглик булади. Гулнинг чангчи фазаси булса, чангдонлардаги ёпишкок чанглар асалари тукларига ёпишиб колади ва уларни асалари бошка гулларга олиб кетади, яъни чангчилар чангларини таркатиб булиб, курий бошлагандан кейин гулларнинг уругчи фазаси бошланади. Бунда уругчи устунчаси анча усиб, пастга караб кайрилади. Шундай холатда тумшукчасининг узунлиги гулга кунган асалариларнинг орка кисмига тегадиган узунликкача етиб боради. Асалари гулдан учиб кетар экан, канот кокканида оркасидаги курук чанглар (олдинги гуллардан тушган чанглар) хавога кутарилади ва уругчи тумшукчасини чанглантиради. Гулларда бу жараёнлар содир булиб, четдан чангланиш амалга ошади (Джумаев,1990). Тограйхон усимлигининг икки жинсли гулларида олдин эркаклик фазаси бошланади (протерандрия). Бу фаза гуллар очилгандан кейин 1-2 соат ултач, чангдонларнинг ёрилиши билан бошланади ва 30-34 соат давом этади. Чангчилар чангларни таркатиб булгандан кейин чангдонларнинг тук пушти ёки малла рангга кириши хамда куриб колиши билан гулдаги эркаклик фазаси тугайди. Чангдонлар етилиб, чангларни таркатиш вактида гулдаги уругчилар хали етилмаган булиб, унинг устунчаси анча калта булади (расм, А). Айни вактда уругчилар гулда умуман кузга ташланмайди, бу холат эса уларнинг узидан чангланишларига тускинлик кдаади. Гул очилгандан сунг, орадан 12 соат вакт утгач уругчи устунчалари аста секин уса бошлайди ва 24 соатдан кейин чангдонлар узунлигига тенг булади, 30-34 соатдан сунг чангчилардан анча узун булиб гулдан ташкарига чикади ва тумшукчаси айри шаклига киради. Шу вактдан бошлаб гулда ургочилик фазаси бошланади. Айри шаклидаги тумшукчалар чангларни кабул килишга тайёр булади (расм, Б). Икки жинсли гулларни ургочилик фазаси 25-30 соат давом этади. Функционал жихатдан ургочи булган гуллар очилган вактда чангчилар стерил холатда булади. Бу гулларда уругчи устунчаларининг усиши икки жинсли гуллардагига нисбатан анча жадал булиб, гуллар очилгандан кейин унинг усиши 1-4 соатгача давом этади. Шундан кейин уларнинг тумшукчалари айри шаклга кириб, гул чангини кабул килишга тайёр булади ва гулда ургочилик фазаси бошланади (расм, В). Функционал ургочи гулларнинг гуллаш даври 24- 28 соат давом этади (Джумаев,1990). Протандрия тунгизтарокдошлар оиласидан скабиоза ( Scabiosa ochroleuca ) ва чиннигулдошлар оиласидан кумиспарак ( Silena dichotoma ) усимликларининг гулларида хам аник кузатилади ( расм). Ушбу усимликларда эркаклик ва ургочилик фазаларининг давомийлиги вакт доирасида шунчалик чегараланганки, гулларда автогамия содир булишига имкоиият булмайди. Масалан, кумиспарак гуллари кечаси гуллайди ва чангланади. Гуллар кечкурун соат 18-19 лар атрофида очилади ва эртаси куни эрталаб ёпилади. Гуллар очилишининг биринчи кечасида 5 та, иккинчи кун кечкурун хам кейинги 5 та чангчилар етилади ва хар бир чангчи эртаси кун эрталабга бориб куриб колади. Ва нюсоят, учинчи кун кечкурунга бориб уругчилар етилади. Бундай холатларда гулларда узидан чангланишнинг содир булиши чекланади. Лекин усимликда турли хил фазадаги гуллар учраганлиги сабабли, гейтоногамия усули билан чангланиш содир булиши хам мумкин. Протандрия кунгирокгул ( Campanula sp .) турларида хам кенг таркалган (расм). Усимлик гуллари хали очилмасдан туриб, гунчалик давридаёк йирик чангчилари уругчининг устунчасини ураб, унга ёпишиб туради. Чангчилар чангдонлари ёрилиб, унинг ичидаги чанглари устунча деворидаги ёпишкок тукчалар орасига тукилади. Гуллари очилгандан кейин уругчи устунчаси усиб, гулкургонидан ташкарига чикади. Бу вактда тумшукча булаклари хали ёпик холатда булади. Чангчилар чангдондаги чангларини тукиб булиб, курий бошлайди ва маълум вакт утгандан кейин, гулнинг остки кисмида унинг колдиклари сакланиб колади. Гуллар очилгандан кейин, тахминан, бир сутка вакт утгач тумшукча булаклари иккига ажралади ва хашаротлар четдан олиб келган чанглар билан чангланишга тайёр холга келади. Хашаротлар гул ичидаги нектардонларга интилар экан, уругчи устунчасидаги чангларни тукларига ёпиштириб олади ва улар билан бошкагулларничанглантиради. Лекин, айрим ку^гирокгул турларида (масалан, Campanula sibirica ) протандрия мосламалари яхши ривожланган булса хам, гулдаги икки фазанинг бир вактда утиши туфайли автогамия ходисаси содир булиши мумкин. ^авонинг нокулай шароитларида четдан чангланиш амалга ошмай колган холларда тумшукча пастга караб спиралсимон эшилиб, бурила бошлайди ва узининг устунчасида сакланиб колган чанглари билан чангланади. Протогиния. Протогиния карамдошлар ( Brassicaeae ) ва раънодошлар ( Rosaceae ) оиласи вакилларида яхши ривожланган. Куттчилик холатларда чангчи ва уругчиларнинг етилиш давридаги фарклар жуда хам киска булганлиги сабабли, протогиниянинг мавжудлиги хам шубха тугдиради. Протогиния купрок шамол ёрдамида чангланувчи ^илолдошлар (Сурегасеае), буFдойдошлар (Роасеае) оиласи вакилларида купрок учрайди. Протогиния нафакат икки жинсли, балки бир уйли ва икки уйли усимликларда хам якколрок кузга ташланади. Усимликларда уругчининг тумшукчаси узок вакт функционал холатда булиши, уларнинг шамол ёрдамида чангланиши учун кулай имкониятлар яратади. Куннинг маълум бир киска муддатлари ичида уз чангларини таркатиб буладиган усимликлар учун ушбу холат, айникса, мухим ахамиятга эга булади. Протогиния купинча зубтурум, илок, якан, бошокли усимликларда аник кузатилади. Масалан, хилолдошлар оиласи вакилларида гуллар очилмасдан бир кун олдин, гунчалик даврида ургочилик фазасига киради ( расм). Протогинияга типик мисол килиб зубтурум усимлигининг турларини курсатиш мумкин (расм). Зубтурумнинг гуллари узун бошок шаклидаги тупгулларга бириккан (масалан, Plantago cornutii ). Унинг гуллари очилмасдан туриб, гунчалардан узун устунчалари чикиб туради ва протогиния бутун тупгулларни камраб олади. Гулдаги ургочилик фазаси 5-6 кун давом этади. Гуллашнинг бу фазаси 3-4 кун давом этадиган эркаклик фазасидан кескин фарк килади. Тупгуллар гуллаш даврида буйига деярли 3 баравар усади. Тупгулларда гулларнинг очилиши акропетал, яъни пастдан юкорига караб очила бошлаши гулларда эркаклик фазасининг бошланганлигидан дарак беради. Яъни гулларнинг очилиши билан чангдонлар чангларни чанглата бошлайди. Гулнинг гунча даврида чангчилар унинг ичида халка шаклида уралган булади. Бу холат гунчаларнинг энди очила бошлаганида яхши куринади. Шундан кейин чангчи иплари тугриланиб, чангдони билан гулдан ташкарига чикади. Бу жараён 6-20 дакика давом этиши мумкин. Гул очилган вактда уругчи уз функциясини бажариб булиб, курий бошлайди. Зубтурумнинг ушбу туридаги бу жараён (протогиния) усимликнинг узидан чангланишининг олдини олади. Уларнинг тупгуллари изоляция килинганда уруг богламайди. Лекин зубтурумнинг барча турларида хам протогиния я КК ол кузга ташланавермайди. Масалан, дашт зубтуруми ( P . stepposa ) да ургочилик фазаси 2-4 кун давом этади. Сунгра тупгулнинг пастки кисмида гулларнинг эркаклик фазаси бошланган бир вактнинг узида, тупгулнинг юкори кисмида ургочилик фазасидаги гуллар хам мавжуд булади. Гуллаш фазаларининг бундай бир вактнинг узида давом этиши 5-7 кунни ташкил этади. Бундай холларда узидан чангланиш мумкин булмасада, гейтоногамия усулида чангланиш содир булиши мумкин. Протогиния буFдойдошлар (Роасеае) каби йирик оила вакилларида протандрияга нисбатан камрок учрайди. Протогиния факатгина шу оилага мансуб булган мушуккуйрук ( Alopecurus pratemis ) усимлигида кузатилади. Мушуккуйрук тупгулидаги гулларининг уругчилик фазаси 3 кун давом этади. Уругчилари куриб булгандан кейин, тупгулнинг юкори кисмидаги гулларида чангдонлар етила бошлайди, лекин бу вактда тупгулнинг пастки кисмларида уругчи фазасидаги гуллар мавжуд булади. Тупгулларда уругчи хамда чангчи фазаларининг бир вактга тугри келиши атиги бир кун давом этади. Бундай холларда гейтоногамия хам содир булиши мумкин, албатта. Чангчи фазаси 2-3 кун давом этади. Битта тупгулнинг гуллаш даври эса 6-7 кунгача давом этади. Геркогамия Усимлик гулларида узидан чангланишининг олдини олиш максадида хосил булган мосланишлардан бири бу - геркогамиядир (расм). Геркогамияда гул жинслари бир-биридан хар хил узунликда, узокрок масофага жойлашган булади. Бундай гулларга чангловчи хашаротлар келганда, автогамия содир булиши кийин булади. Геркогамия типидаги мосланишларни лилиягуллилар, гулсафсардошлар, айрим карамдошлар, ялпиздошлар, герандошлар каби оила вакилларида учратиш мумкин. Уругчи гулкургонларга нисбатан жуда узун усиб кетади, чангчилар эса жуда калта булади. Одатда, бундай холларда автогамия куринишидаги узидан чангланиш мумкин булмайди. расм. Пиёзгул ёки Лилия (Шит sp .) да геркогамия: 1- уругчи чангчилардан узунрок жойланиши; 2-тумшукчанинг чангчиларга караб эгилиши Лекин табиатда шундай холатлар учрайдики, дихогамия ва геркогамияга мослашган усимликларда доимий равишда четдан чангланиш содир булади, деб булмайди. Купгина усимликларнинг гуллаш фазасининг охирида, айрим сабабларга кура четдан чангланиш амалга ошмай колгудек булса, узидан чангланиш жараёни содир булади. Бундай холларда уругчи устунчаси ва чангчи иплари бир- бирига караб эгила бошлайди. Натижада бир гулнинг ёки кушни гулларнинг чангдон ва тумшукчалари бир-бирига тегиб, узидан чангланишни амалга оширади. Адабиётлар: 1. Ашурметов О А., Каршибоев Х.К. Репродуктивная биология солодки и раздельнолодочника. Ташкент. Фан. 1995. 212 с. 2. Батыгина Т.Б. Эмбриология цветковых растений. Санкт- Петербург. Мир и семья. 2000. Т.3. с.258. 3. Бейдемен И.Н. Методика изучения фенологии растений и растительных сообществ. Новосибирск. Наука.1974.153 с. 4. Борисов И.В. Сезонная динамика растительного сообществЛолевая геоботаника. Л.наука. 1972. Т.4. С.5-94. 5. Пономарев А.Н. Изучение цветения и опыления растений. Полевая геоботаника. М-Л. 1960. Т.2. С.10-11. 6. Турсунов Ж. Антэкология и эмбриология сапониноносных гвоздичных Средней Азии.Тошкент, Фан, 1988. 7. каршибоев ВД. Антэкология махсус курсидан укув-методик мажмуа (укув кулланма). -Гулистон. 2008. - 84 бет. 8. Демьянова Е. И.Антэкология (учебное пособие для студентов и магистрантов биологического факультета,обучающихся по направлениям «Биология» и «Экология и природопользование). Пермь, 2010. 9. Иванов Е. С, Суворова С. А., Барановская Е. П. Некоторые терминологические аспекты и основные задачи антэкологии] // Вестник Рязанского государственного университета им. С. А. Есенина. Выпуск№18.2008 .