Чангланиш, чангни униши ва чанг найининг ўсиши - Botanika - Referatlar

Чангланиш, чангни униши ва чанг найининг ўсиши

Yuklangan vaqt:

01.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

650 KB

Ko'chirib olish

Чангланиш, чангни униши ва чанг найининг ўсиши Режа: 1. Чангланиш турлари 2. Чанг донасини униши 3. Чанг найининг ўсиши

Ўсимликлар оламининг жуда катта қисми учун янги организмни ҳосил бўлишида эркак ва урғочи гаметаларни уруғланиш жараёнида қўшилиши лозим. Бу ҳодиса амфимиксис деб номланади. Ўсимликларда уруғланиш содир бўлиши учун аввало чангланиш рўй бериши яъни, чанг доналарини уруғчининг тумшуқчасига тушиши, чанг доналари униши, чанг найини ҳосил қилиши, спермийларни муртак халтага етиб бориши лозим. Мана шу жараённи қандай амалга ошишини биринчи марта Aмичи (1824) томонидан ўрганилган. ЧАНГЛАНИШ ТУРЛАРИ Тадқиқотчи мутахассисларнинг олиб борган кузатув натижаларига кўра, ҳозирда чангланишнинг тўрт хил тарзда рўй бериши аниқлаган. Жумладан: 1. Автогамия – ўзидан чангланиш, бир гулнинг чанги шу гулдаги уруғчининг тумшуқчасига келиб тушишига айтилади. Автогамия (autos - ўз- ўзидан, gamos – қўшилиш) деган маънони англатади. 2. Аллогамия ёки ксеногамия – четдан чангланиш, уруғчи тумшуқчасига бошқа ўсимликнинг чанг донасини келиб тушишига айтилади. Ксеногамия (xenos – четдан) деган маънони англатади 3. Клейстогамия – яширин чангланиш очилмаган гулда уруғчининг тумшуқчасига ўша гулнинг чангдонидаги чанг донасини тушишига айтилади. Клейстогамия (kleiston – ёпиқ, яширин) деган маънони англатади. Бунда чанг доналари уруғчининг тумшуқчасига тўкилмайди, очилмаган чандондан уна бошлайди, у ердан чанг найи уруғчининг тумшуқчасигача етиб келади. Шундан кейин уруғчининг устунчаси бўйлаб уруғкуртакка етиб боради. 4. Гейтеногамия – чангланиш бир уйли айрим жинсли ўсимликларда рўй беради. Бу хилдаги чангланишда уруғчи гуллар шу ўсимликнинг чангчи гулларидаги чанг доналари билан чангланади.

Гулли ўсимликларда четдан чангланиш – аллогамия, ўзидан чангланиш – автогамияга нисбатан кўп учрайди ва нисбатан прогрессив белги ҳисобланади. Айрим олимлар фикрига кўра ўзидан чангланувчи гулли ўсимликлар ўзига хос боши берк ривожланиш деб қарайдилар. Ёпиқ уруғли ўсимликлардаги чангланишнинг бир хилидан иккинчи хилига ўтиш ҳодисаси ҳам ўзига хос ҳисобланади. Мана шу ҳолатдаги чангланиш эволюция жиҳатдан катта аҳамиятга эга бўлиб, четдан чангланиш ўсимликда гетерозиготаликнинг даражасини орттиради, ўзидан чангланиш эса ўсимликларнинг ҳатто янги тур даражасида ҳосил бўлишини ҳам чеклашга олиб келади. Дастлабки ёпиқ уруғли ўсимликлар асосан четдан чангланишга мослашган деб ҳисобланади. Шу билан бирга четдан чангланиш шароити бўлмаган ҳолларда ўзидан чангланиш рўй берган. Бир қатор ўсимликларда четдан чангланишнинг ўзидан чангланиш билан алмашиши ташқи муҳит омиллари таъсирида, айниқса гуллаши охирлаб қолганда рўй беради. Чанг доналарини бир ўсимликнинг гулидан иккинчи ўсимликнинг гулига ўтиши турли воситалар: шамол ёрдамида – анемофилия, сув оқими ёрдамида – гидрофилия, ҳашаротлар ёрдамида – энтомофилия, қушлар ёрдамида – орнитофилия, сут эмизувчилар ёрдамида – анималофилия, ҳатто чумолилар ёрдамида – мирмикофилия амалга ошади. Чангланишларнинг қайси бир усули эволюцияда дастлабки эканлиги ҳақида бир гуруҳ тадқиқотчилар (Н.И.Кузнецов, 1936) шамол ёрдамида чангланишни бирламчи, бошқа гуруҳ тадқиқотчилар (А.Л.Тахтаджян, 1954, 1961, 1964, 1966, 1970, Имс, 1964; Н.В.Первухина 1970) фикрига кўра ҳашаротлар ёрдамида чангланиш бирламчи деган ғояни илгари сурганлар. Эҳтимол бирламчи ёпиқ уруғли ўсимликлар махсус чангланишга мослашмаган бўлиб, улар ҳайвонлар, қушлар, ҳашаротлар ҳамда шамол ёрдамида ҳам чангланишгандир. Динядошларга мансуб ўсимликларнинг репродуктив аъзоларининг тузилиши буни тасдиқлайди. Зеро, уларда шамол

ҳамда ҳашаротлар ёрдамида чангланишнинг белгилари мавжуд. Чанг донасини уруғчи тумшуқчасига тушишидаги ихтисослашув ҳозирги замондаги ёпиқ уруғли ўсимликлардагина юзага келган. Дихогамия, протандрия, протогения ва гетеростилия. Гулли ўсимликларда ўз-ўзидан чангланмастлик ва четдан чангланиш учун қуйидаги мосланишлар мавжуд: 1. Дихогамия – чангчи ва уруғчининг турли вақтларда етилиши бўлиб, унинг икки шакли фарқланади: а) протандрия – чангчининг чангчидан олдин етилиши; б) протогения – уруғчининг чангчидан олдин етилиши. 2. Гетеростилия – айрим ўсимликларнинг гулларида чангчи ипи ва уруғчи устунчасининг узунлиги турлича бўлиб, бунинг натижасида чангдон ва уруғчи тумшуқчаси турлича баландликда жойлашади. Гетеростилиянинг икки типи маълум. а) диморф – агар гулнинг икки туркуми бўлса, улардан бирида уруғчи тумшуқчаси узун, иккинчисида қисқа бўлади (Primula, Linum, Fagopyrum); б) триморф – агар гулнинг уч туркуми бўлса, улардан бирида уруғчи тумшуқчаси узун, яна бирида ўртача ва бошқа бирида қисқа бўлади (Lythrum, Oxalis). 3. Orchidaceae, Asclepiadaceae, Labiatae, Scrophulariaceae ва бошқа қийшиқ гулли оилалар вакилларининг гулларидаги чангчи ва уруғчининг тузилиши механик жиҳатдан гулларнинг ўз-ўзидан чангланишига йўл қўймайди. 4. Ўз-ўзидан уруғлангандаги бепуштлик – айрим ўсимликлар жумладан, Secale, Brassica, Tarazacum kok-saghyr ларда ўз-ўзидан чангланганда уруғ ҳосил бўлмайди, Beta vulgaris да эса уруғланиш кузатилмайди, муртак ва эндосперм дегенерацияси юз беради.

ЧАНГ ДОНАСИНИ УНИШИ Ташқи ва ички муҳитнинг қулай шароитлари юзага келиши билан чангдонда етилган чанг доналари, биз юқорида қайд этган усуллар билан уруғчининг тумшуқчасига тушади ва у ерда уна бошлайди. Чанг донасининг униши, уни бўкишидан цитоплазмадаги ҳаракатларни фаоллашуви билан бошланади. Цитоплазманинг ҳаракати муҳим физиологик аҳамиятга эга, унинг таъсирида турли моддаларни тенг тақсимланиши рўй беради. Унаётган чанг донаси уруғчи тумшуқчаси ҳужайралари билан мустаҳкам алоқада бўлади. Чанг донасини тумшуқчага тегиши билан ўзаро фаоллашади. Бунда тумшуқча липид ва фенол табиатли моддаларни ажратади. Уруғчи тумшуқчасидан ажралган моддалар чанг донасини сув билан таъминлаб, уни бўкишига ва ундаги ферментларнинг фаоллашувига олиб келади. Чанг доналари ҳам ўз навбатида суюқлик ажратади, уни таркибида турли хил ферментлар бўлиб, улардан крахмал парчаловчилари фермент алоҳида аҳамиятга эга. Чанг доналари айрим мой ва унда эриган каротин моддаларини ҳам ажратади. Суюқ моддаларни ажратмайдиган чанг донаси ўсмайди. Чанг доналари ва уруғчи тумшуқчаси орасидаги муносабатларда қайси бири бирламчи эканлиги ҳақида ҳозиргача ишонарли маълумотлар кам. Бир гуруҳ мутахассис – тадқиқотчиларнинг фикрича, уруғчи тумшуқчасидаги сўрғичлар хемотропик фаолликнинг манбаи деб ҳисоблашади. Бошқа тадқиқотчилар эса чанг донасидан ажралган моддалар уруғчининг тумшуқчасидаги сўрғичларни қўзғайди, фаоллайди деган фикр билдирадилар. Уруғчи тумшуқачасининг ҳужайралари ва чангчи орасидаги ўзаро муносабатларнинг таъсиридан кейин чанг донаси ўса бошлайди. Бунда аввало, чанг донасининг ички – интина қаватидаги тирқишлардан бири кенгаяди, аста ўса бошлайди, унга чанг донасининг цитоплазмаси ўтади (расм).

Одатда ёпиқ уруғли ўсимликларнинг чанг донаси уруғчининг тумшуқчасида ўсиш вақтида битта чанг найи ҳосил бўлади. Бироқ айрим систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларда бу жараён натижасида бир неча чанг найи ёки тармоқланган битта чанг найи ҳосил бўлади. Чанг униб най ҳосил қилиш вақтида тузилиши ва функционал фаолиятида ўзгаришлар рўй беради. Бундай ўзгаришлар: гольжи аппаратини везикулалар ҳосил қилишини фаоллашуви, эндоплазматик тўрни тармоқланиши, рибосомаларни полисомаларга жамланиши, рибосомал генларни фаоллашуви, рибомосал РНК синтезини ортиши, ахборот ва транспорт РНКнинг фаоллашуви кабиларда намоён бўлади. Чанг донасининг генератив ҳужайраси бўлинишга тайёргарлик кўришида ва ўсаётган даврида оқсилларнинг синтези бошланади, бу ҳолат етук чанг доналарида узоқ муддатгача фаолиятда бўладиган ахборот РНК мавжудлигидан далолат беради.

ра c м. Маккажухори чанг донасининг ўсиши (Коробова, 1974): а -чанг донасидаги спермийлар ва вегетатив ядро, б- чанг найидан спермийларнинг чиқиши, б –чанг найида спермийлар, г- вегетатив ядронинг чанг найига ўтиши, д –чанг найида спермийлар ва вегетатив ядро. Ўзгаришлар фақат чанг донларида рўй бериб қолмасдан у билан бевосита тегиб турган уруғчининг тушуқчаси ҳужайраларида ҳам рўй беради. Уларнинг ҳужайра девори ўтказувчанлиги ортади, ядронинг тузилиши ва катталигида ўзгаришлар ҳосил бўлади. Чангланиш уруғчи тугунчасининг тумшуқ қисмидаги физиологик фаол моддаларни камайишига ҳам сабаб бўлади. Селекционер олимларнинг тажрибалари шуни кўрсатадики, чангланишда иштирок этаётган чанг доналарининг сони олинадиган натижаларга таъсир кўрсатади. Уруғчи тумшуқчасини оз миқдордаги чанг доналари билан чангланиши ижобий натижага олиб келмайди. Чангланиш муваффақиятли ўтиши учун шунча миқдордаги чанг доналари уруғчининг тумшуқчасига сочилиши керакки, у муртак халтанинг сонидан бир неча баробар кўп бўлиши лозим. Чанг найининг тузилиши, цитокимёси. Чанг найининг нозик тузилиши, уларни гисто ва биокимёвий хусусиятларини in vitro тажрибалари асосида ўрганилган. Уруғчининг устунча қисмида ўсаётган чанг найи яхши тадқиқ этилган. XX асрнинг 40-60 йилларида биринчи марта чанг донасини ўсиши in vitro усулида ўрганилган. Ўша даврлардан бери бу усул чанг найини ўрганишда етакчи бўлиб ҳисобланади. Тадқиқотларда чанг найини ўсадиган учки қисмини узунлиги 3-7 мм келиши аниқланган. Ўсадиган зона диктиосомаларнинг везикулаларига бой ва силлиқ мембранали эндоплазматик тўрга эга. Везикулалар ўзаро қўшилиб ўсувчи қисмининг қопловчисини ташкил қилади. Чанг найининг цитоплазмасида чанг донасини унишгача бўлган давридаги органеллалар бўлади. Чанг найининг учки қисмида пектин, гемицеллюлоза ва целлюлоза бирламчи мембранаси

шаклланганидан кейин ҳосил бўлади. Чанг найининг ўсадиган қисми унинг бошқа жойларидан каллозали пўкак билан ажралиб туради. Гистокимёвий таҳлилларининг натижалари шуни кўрсатадики, чанг донаси қандай органик ва ноорганик моддаларни тутган бўлса, чанг найида ҳам шунга яқин лекин, оқсиллар ва аминокислоталарнинг миқдори чанг найида чанг донасидагидан озроқ. Гистокимёвий ва цитокимёвий реакциялар натижаларига кўра чанг найининг учки қисмини ёрқинлиги, шунингдек РНК концентрациясининг кўп қисмини бу зонада бўлиши унда ҳаётий жараёнлар жадал ўтишини тасдиқлайди. Чанг найида РНК ва оқсил синтези биокимёвий тадқиқ этиб ўрганилган. Чанг донасининг ўсиши маълумки, РНК синтезига боғлиқ эмас, лекин чанг найининг кейинги ўсиши ва генератив ҳужайранинг бўлиниши ингибитор РНК таъсирида бошқарилади. Ўсаётган чанг найининг ҳужайраларида рибосомал РНКнинг уч тури (рРНК) 5, 8 ва 28S тури синтезланади. Бунда 5S седиментация коэффициентли рРНК бошқа РНКлардан кўп синтезланади. Ўсаётган чанг найида ва чанг доналарида аниқланмаган рРНК тури синтезланади. Бу РНКнинг таҳлили шуни кўрсатадики, унинг седиментация кўрсаткич қиймати 35 S гача паст молекуляр оғирликларда бўлиши шунингдек ДНКга ўхшашлиги ахборот РНКнинг гетероген популяциясини ҳосил қилади. Традесканция ўсимлигининг чанг доналарини сунъий озиқда муҳитда ўстирилганда чанг найларида генератив ҳужайранинг бўлиниши учун зарур бўлган РНК синтези, дастлабки 2-3 соат мобайнида давом этади, кейин тўхтайди. Цитокимёвий тадқиқотлар РНК синтези фақат вегетатив ядродагина рўй беришини, генератив ҳужайранинг анча зичлашган хроматини РНК синтезида иштирок этмаслигини кўрсатган. Чанг найида РНК синтезидан ташқари оқсил синтези ҳам амалга ошади, бу жараён чанг донасини униш даврида бошланади. Оқсил синтезланиши рибосомаларни фаол ҳолга келиши ва полисомалар ҳосил қилиши билан бошланади. Чанг найини ўса бориши билан оқсил синтезида иштирок

этадиган рибосомаларнинг миқдори қуруқ ҳолдаги чанг донасига нисбатан 12% дан 46% гача чанг донасини унганидан 10 дақиқадан кейин 66% гача, 1- 4 соат давомида ошиши кузатилган. Полисомаларни юзага келиши чанг донаси бўкканидан 10 дақиқадан кейин бошланади. Полисомаларни чанг найида ҳосил бўлиши ахборот РНК синтезланганидан кейин амалга ошади. Генератив ҳужайранинг бўлиниши учун зарур бўлган оқсиллар чанг найи ўсишининг дастлабки 2 соатида синтезланади. Генератив ҳужайранинг бўлиниши якунида зарур бўладиган оқсиллар кейинги 2-3 соат давомида синтезланади. Шундай қилиб, чанг донасининг ўсиши 4-5 соатда РНК синтези ҳам, оқсилларнинг синтези ҳам тугалланади. Турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларда рўй берадиган чанг найининг ўсиш тезлиги албатта бир хил эмас, шу боисдан биз юқорида баён этганларимиз ҳам турлича тарзда рўй беради. Генератив ҳужайра, спермий ва вегетатив ядроларнинг чанг найи бўйлаб ҳаракатлари ҳам ўзига хос тарзда амалга ошади. Генератив ҳужайра ва спермийлар чанг найи бўйлаб ҳаракати ҳақида тадқиқотчилар турли хил фикрда яъни чанг найида фаол ҳаракатда бўлади дейишса, иккинчи гуруҳлари, улар мустақил ҳаракатда бўлмайди, цитоплазманинг оқими билан боради деган фикр билдиришади. Ва ниҳоят, учинчи гуруҳ тадқиқотчилар генератив ҳужайра ва спермийлар чанг найида фаол ва фаол бўлмаган ҳолда ҳаракатланади деган хулосага келишган. Clivia ўсимлигининг генератив ҳужайра ва спермийлари сунъий озиқ муҳитида ўстирилгандаги ҳолати К.Ю.Кострюкова (1939) тадқиқотларида фаол ҳаракатланиш бор деган хулосага келган. К.Стеффен (1953) Galanthus ўсимлигининг чанг доналари ва чанг найидаги генератив ҳужайра ва спермийларни ўрганиб, улар мустақил ҳолда амебоид тарзда ҳаракатланади, шу билан бирга цитоплазманинг оқимида ҳам бўлади деган фикрга келган . Генератив ҳужайра ва спермийни чанг найидаги ҳаракатини ўрганиш учун микрокиносьемка ус у лида фойдаланилган. Бундай усулларни қўллаган

олимларнинг хулосалари бир хил эмас. Н.Н.Полунина (1959) генератив ҳужайра ва спермий ҳаракати фаол деб таъкидласа, М.С.Навашин ҳамкасблари билан (1959) аксинча, фаол эмас деб ҳисоблайди. Генератив ҳужайра бўлинаётган пайтда спермийлар ҳосил бўлгунча маълумки, ҳаракатдан тўхтайди. Ундан кейин тўла ҳолда шаклланган спермийлар ҳосил бўлганидан кейин ҳаракатни давом эттиради. Н.В.Балина (1974) генератив ҳужайранинг бундай ҳолатдаги фаол ҳаракатига АТФ ва цитоплазмадаги миозинга ўхшаш оқсиллар сабаб бўлади, деган хулосага келган. Айрим тадқиқотчилар ғўза, лилия, амараллис, ўсимликларида генератив ҳужайра вегетатив ядро жойлашган жойда электрон зич фибрилляр боғламларни аниқлаганлар. Бу маълумотларнинг асосида генератив ҳужайра ва вегетатив ядроларда уларни чанг найи бўйлаб ҳаракатига сабаб бўладиган локал қисқарувчи марказ бор, деган фикр билдирилади. Н.С.Коробова (1977) генератив ҳужайра, спермий ва вегетатив ядро чанг найида соматик ҳужайралардаги ядрони, уни ўсиш ва ривожланиш натижаси деб ҳисоблайди. Геросимов-Навашина (1971) фикрича, ядро доимо ҳужайранинг динамик марказида жойлашади. Чанг найини охирги учи доимо найнинг бошқа қисмида каллоза пўкак билан ажралганлиги туфайли Н.С.Коробова уни алоҳида ҳужайра деб қараш лозимлигини таъкидлайди. Шу боисдан генератив ҳужайра, спермийлар ва вегетатив ядрони бирбирига нисбатан маълум масофада жойланиши бу элементларнинг ҳужайрани динамик марказида бўлиши билан изоҳлайди. Чанг найи ўса бориши ва каллоза пўкакни юзага келиб ўсаётган зонани чанг найини эски жойларида ажратиш билан генератив ҳужайра, спермийлар ва вегетатив ядро, бу зонага ўтади ва яна унинг “динамик маркази” ни эгаллайди. Шундай қилиб, спермийлар ва вегетатив ядрони чанг найи бўйлаб ҳаракати чанг найини бир томонга йўналишдаги қутбийлиги билан амалга ошади. Спермийлар ва вегетатив ядроларнинг чанг найи бўйлаб ҳаракати турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларда ўрганилиш натижасида,

бу масалага тобора кўпроқ ойдинлик киритилмоқда. Ўзбекистонлик эмбриолог мутахассисларнинг бу борада олиб бораётган илмий изланишлари айниқса алоҳида эътиборга молик. ЧАНГ НАЙИНИНГ ЎСИШИ Тумшуқчага келиб тушган чанг маълум вақтдан кейин ўса бошлайди. Чанг найчаси аввал уруғчи устунчаси, кейин уруғкуртак қисмлари орқали муртак халта томон ўсиб кира бошлайди (расм). расм. Nicotiana glutinosa планцета тўқимаси бўйлаб чанг найларининг ўсиши (В.И.Баннинкова, 1982): А- уруғчининг умумий кўриниши, б- планцета тўқимасида чанг найининг ўсиши Чанг найи учки қисми билан ўсади. Чанг найининг учи, унинг бошқа қисмилардан физиологик фаоллиги, цитоплазмани қовушқоқлиги ва

қалинлашган пўстнинг бўлиши билан фарқланади. Чанг найининг учки қалинлашган пўсти найни уруғчи қисмларидан ўтишида ҳимоя қилади, шунингдек ўсишида иштирок этадиган моддаларни синтезлайди. Чанг найида ҳам чанг донасидаги каби цитопламанинг фаол ҳаракат оқими чанг найининг пўсти яқинида рўй беради. Шу боисдан қарама-қарши икки оқим: чанг донасидан чанг найининг учига - юқорига йўналган ва аксинча, қарама-қарши йўналган оқим ҳосил қилади. Чанг найи бир маромда ўсмайди, унинг ўсиши дам-бадам силжиш орқали амалга ошади. Ўсаётган чанг найи билан устунча орасида мураккаб тарзда метаболик алоқалар рўй беради. Уруғчининг устунчаси очиқ ва ёпиқ ҳолда бўлади. Очиқ устунчада чанг найи ўтиши учун махсус каналча мавжуд. Ёпиқ устунчада чанг найи ҳужайралараро бўшлиқлар орқали уруғкуртакка боради. Уруғланишдан олдин очиқ устунчани ташкил қилган ҳужайралар у бўйлаб чанг найини ўсиб ўтишини таъминлашда иштирок этадиган алоҳида моддаларни ажратади. Ёпиқ устунчада чанг найини ўсиши ҳужайралараро ёки тўғридан-тўғри ҳужайрани ичидан ўтади. Устунча ҳужайраларнинг пўстини эриши чанг найининг ажратадиган экзоэнзималар ёрдамида амалга ошади. Чанг найи уруғчининг устунчаси орқали ўтаётганида унда ўстирувчи гормонлар миқдори, ферментларнинг фаоллиги ва қандлар миқдори ортади. Чанг найи уруғкуртак жойлашган томонга йўналган ҳолда ўсади. Чанг найини маълум йўналишда ўсиб бориши хемотропизм дейилади. Мутахассисларнинг таъкидлашларича, кальций ионлари универсал хемотропик омилга эга бўлиб, одатда унинг ионлари чанг донасини униши ва ўсишида муҳим аҳамиятга эга. Бир гуруҳ тадқиқотчилар кальций ионлари бўлмаса бошқа ҳеч қайси модда унинг ўсиишини таъминлай олмаслигини эътироф этишса, иккинчи гуруҳ тадқиқотчилар хемотропизмни вужудга келишида алоҳида универсал омил йўқ ўсимликларнинг систематик жиҳатидан турли туркумларга мансублиги хемотропизмни турли омиллар таъсирида рўй беришини таъминлайди деб ҳисоблайди.

Чанг найи уруғчининг устунчаси бўйлаб ўсишида бор элементи ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бор элементи ўстирувчи стимулятор сифатида ҳужайра цитоплазмасидаги углеводларни алмашинувига таъсир қилади. Ўсаётган чанг найидаги пектин моддасини синтезида борнинг иштироки борлиги аниқланган. Чанг найини ўсишида ички омиллардан ташқари ташқи физикавий ва кимёвий омиллар ҳам таъсир кўрсатиши аниқланган. Чанг найининг ўсишини стимулловчи моддаларга спиртлар, аминокислоталар, ауксинлар, каратиноидлар, кинетин, металларнинг ионлари, қандлар, витаминлар ва ачитқиларнинг ажралмалари киради. Физикавий омиллар орасида ҳароратни намлик билан биргаликдаги таъсири муҳим аҳамиятга эга. Одатда ҳароратни кўтарилиши ва намликни пасайиши маълум чегарагача чанг найининг ўсиши тезлаштиради ва аксинча, ҳароратни пасайиши билан намликни ортиши чанг найининг ўсишини секинлаштиради ёки бутунлай тўхтатади. Ўсимликларда чанг найини ўсиши учун қулай ҳарорат гуллаш давом этаётганда 20-30 0 С, гуллаши кечроқ рўй берадиган ўсимликларда пастроқ ҳарорат мўътадил ҳисобланади. Чанг найининг уруғчи устунчасидаги ҳаракат тезлиги турли систематик гуруҳга мансуб бўлган ёпиқ уруғли ўсимликларда турлича бўлади. Мураккабгулдошлар оиласига мансуб туркумларнинг айрим турларида чанг найи тезлиги, чангланиш рўй берганидан 20 дақиқадан с ў нг муртак халтага етиб боришини лилиядошларга мансуб ўсимликларнинг туркумларига қиёслаганда, чанг найи муртак халтага 4 кеча кундуздан сўнг яъни, чангланиш рўй берганидан 96 соатдан кейин етиб бориши аниқланган. Дарахтларнинг гулларидаги чанг найларини ўсиш тезлиги яна ҳам секин, у муртак халтага етгунча бир ойдан бир неча ойгача муддат ўтиши гуллаш ва чангланиш давридан то меваларни етилиб пишгунгача кўп вақт ўтишининг сабаби шундан иборат. Чанг найининг уруғчи устунчасидаги ўсиш тезлиги оталик ва оналик гаметофитларининг ривожланганлик даражасига ҳам боғлиқ. Тўлиқ

шаклланмаган муртак халтали уруғчини икки ҳужайрали чанг донаси билан чанглатилганга нисбатан муртак халтаси тўлиқ шаклланган уруғчини уч ҳужайрали чанг донаси билан чанглатилганда унинг ўсиш тезлиги юқорилиги кузатилади. Уруғчи устунчасидан ўтаётган чанг найи микропиле орқали муртак халтага киради. Бу ҳолдаги жараёнга порогамия дейилади ва у кўпчилик ёпиқ уруғли ўсимликларга ҳос. Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг кўпчилигида чанг найи муртак халтага микропиле орқали эмас, халаза томонидан киради. Бу ҳолат халазогамия дейилади. Бу ҳолатда чанг найи уруғкуртак бўйлаб тушади, интегументлар орқали унади пастдан нуцеллусга келади. Нуцеллус бўйлаб кўтарилиб уруғкуртакнинг юқори қисмидан муртак халтага киради. Халазогамия биринчи марта Трейб (Treub), томонидан 1891 йили Casuarina туркумига мансуб бўлган ўсимликда аниқланган. Бир муддат кейинроқ шундай ҳодиса С.Г.Навашин, В.В.Финн (1894-1913) ва бошқа олимлар томонидан Betula, Juglans, Carylus, Astrya ва бошқа туркум ўсимликларда ҳам кузатилган. Ҳозирги кунда ўсимликлар цитоэмбриологиясида халазогамияни парогамиядан юзага келган иккиламчи ҳодиса деб қаралиб, у айрим гуруҳ ўсимликларга хос деб ҳисобланади. Порогамия ва халазогамиядан ташқари айрим ўсимликлар учун чанг найи муртак халтага уруғкуртакнинг ён тарафидан, унинг тўқималари орқали ўсиб киришига мезогамия деб аталади. Бу ҳолатда чанг найи муртак халтага микропиле ва халазани орасидан, микропилега яқинроқ жойидан ўтиб киради.

Адабиётлар: 1. Буригин. В. А. Жонгуразов. Ф. Х. Ботаника “Ўқитувчи” Т.: 1977. 2. Курсанов. В. А. Камарнитский Н. А ва бош. - Ботаника “Ўқитувчи” 1977. И ИИ том. 3. Ҳамдамов И, Шукруллаев П ва бошқалар- ботаника асослари “Меҳнат” Т.: 1990. 4. Сохабиддинов. С. “Ўсимликлар систематикаси” И ИИ боб. “Ўқитувчи” Т.: 1976. 5. Ҳамидов “Ўсимликлар географияси” “Ўқитувчи” Т.: 1984. 6. Белолипов. И. В. Шералиев. А. Ахадова. М. А. “Ўрта Осиё ўсимликлари марфалогияси” СОП, ТИПО, Т.: 1991. 7. Ҳолдаров. Х. Хожиматов. К. Х. “Ўзбекистон ўсимликлари”, “Ўқитувчи” Т.: 1992. 8. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Цитоэмбирологиянинг амалий жиҳатлари

Четдан чангланиш усуллари. Биотик чангланиш

Чангланиш ва оталаниш. Мева, туп

Абиотик чангланиш усуллари

Андроцей. Микроспорогенез. Гинецей