Fermentlar injenerligi - Biotexnologiya - Referatlar

Fermentlar injenerligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.6787109375 KB

Ko'chirib olish

Fermentlar injenerligi Reja: 1. Fermentlar injenerligining asosiy vazifalari 2. Tozalanmagan, kompleks ferment preparatlarining olinishi 3. Fermentlarni tozalash usullari 4. Fermentlarni immobillash va barqarorlash texnologiyasi 5. Fermentlarni immobillash metodlari

Fermentlar injenerligining asosiy vazifalari Fermentlar injenerligining asosiy vazifasi — biologik tizim yoki tirik hujayralardan ajratib olingan fermentlarning katalitik xusu-siyatlaridan foydalangan holda biotexnologik jarayonlarni yara-tishdir. U yangi mahsulotlarni olish, ularning sifatini yaxshilash va iqtisodiy ko'rsatkichlarini ko'tarish bilan bog'liq bo'lgan masa- lalarni yechadi. Hozirgi kunda amaliyotda fermentlar keng qo'llaniladi. Ma'lumki, fermentlardan organik sintezlarning katalizatori sifatida foydalaniladi. Shunga qaramay, fermentlarning «nozik» tomoni ham bor. Ular kam chidamli, tez buziluvchan, nozik makro- molekulyar strukturaga ega bo'lgan oqsiilardir. Ular tashqi ta'sir ostida osongina o'z xossasini yo'qotadilar. Fermentlar ishtirokida kechadigan reaksiyalar murakkab mexa nizmga ega. Ularning faolligini tashqi muhitning o'zgarishi orqali, reaksion muhitga fermentlarai ularning faolligini oshiruvchi yoki susaytiruvchi qo'shimcha moddalar qo'shish bilan boshqarish mumkindir. Fermentlar manbayi turli hayvon, o'simliklarning to'qimalari, mikroorganizmlar bo'lishi mumkin. Fermentlar qaysi biri kerakligi va qaysi birirti olish qulayligiga qarab tanlanadi. Yaqin davrlargacha amaliy maqsadlarda hayvon va o'simlik fermentlaridan foydalanib kelingan. Hayvonlardan olinadigan fer mentlar go'sht sanoatining yo'ldosh mahsulollari hisoblanadi. Bar- cha to'qima va hujayralar ichida fermentlarga boy organ oshqozon osti bezidir. Undan tarkibida bir qator gidrolitik fermentlar (ami laza, proteaza, lipaza va boshq.) tutgan kompleks preparatlar olinadi. Masalan, oshqozonosti bezidan pankreatin — quritilgan ekstrakt olinadi. Hayvon xomashyolaridan ayrim fermentlarning tozalangan preparatlari — pepsin, tripsin, ximotripsin, rcnnin (ximozin), ribo- nukleaza, DNKaza, lipaza, gialuronidaza, katalaza va boshqa fer-mentlar ham ajratib olinadi. O'simliklardan sanoat miqyosida proteolitik fennentlarning ayrim preparatlari — papain (qovun daraxti mevasining sharba-tidan), fitsin (anjir bargi va Ficus

oilasiga mansub o'simliklardan) ajratib olinadi. Ammo o'simliklardan ferment ajratib olish iqtisodiy jihatdan samarali emas, chunki sarflanadigan o'simlikka nisbatan olinadigan mahsulot kam miqdorda bo'ladi. Undan tashqari har doim ham istalgan mintaqada kerakli o'simlikni o'stirish imkoni yo'q. Hayvonlardan fermentlarni ajratib olishda ham ayrim qiyin-chiliklar tug'iladi. Shuning uchun hozirda fermentlar manbayi sifatida mikroorganizmlardan keng foydalanilmoqda. Mikroorganizmlar — ferment olish uchun juda qulay manba hisoblanadi, chunki ularaing (fermentlarini) hujayradagi konsen-tratsiyasini mikroorganizm o'sishini tezlatish yoki genetik mani- pulyatsiya qihsh hisobiga oshirish mumkin. xWikroorganizmlar tez o'sadi, arzon muhitlarda ko'payadi va turli fermentlarga boydir. Mikrob fermentlari hozirda o'simlik va hayvon fermentlari o'rnini bosmoqda. Qator fermentlar tibbiyot diagnostikasida ham o'ziga xos o'rin egallab kelmoqda. Masalan, xolesterinoksidaza qon zardobidagi xolcsterinni, ureaza esa siydik kislotasi miqdorini o'lchashda ishlatiladi. Gen injenerligi tadqiqotlarida esa mikrob- lardan ajratiladigan restriktatsion endonukleazalar va ligazalar ishlatiladi. Mikrobiologik usulda olingan fermentlar plastmassa ishlab chiqarishda ham katta o'rin egallaydi. Qattiq yoki suyuq oziqa muhitlarida o'stirilgan mikroorganizm- larning kulturasi va ularning kultural suyuqliklari tarkibida juda ko'p miqdorda ballast moddalar mavjud. Fermentlarni ajratish va tozalash ko'p mehnat va xarajat talab qiluvchi jarayondir, agarda ferment preparati mikroorganizm kulturasi ko'rinishida ishlatilsa, u tozalanmaydi. Spirt va terini oshlash tarmoqlarida tozalanmagan mikroorgaruzmlar kulturasini ishlatish maqsadga muvofiqdir va xuddi shunday mikroorganizmlarni qishloq xo'jaligida yem-xashak tayyorlashda yoki fermalarda yemlami qayta ishlashda qo'llash mumkin. Oziq-ovqat sanoatining bir qancha tarmoqlarida (non, pivo, vino, pishloq, kraxmal va sharbat ekstraksiya qiluvchi) hamda tekstil, mo'yna va mikrobiologik

sanoatlarda, shu jumladan, tib- biyotda ballast moddalardan qisman yoki to'liq tozalangan ferment preparatlari ishlatiladi. Toza ferment preparatlarini olishning boshlang'ich materiah boTib filtrlangan kultural suyuqlik, produtsentning biomassasi yoki qattiq oziqa muhitda o'stirilgan kulmraning suvli ekstrakti xizmat qiladi. Ferment preparatlari kukun yoki suyuq konsentrat ko'rinishida olinishi mumkin. Ajratish jarayonida preparatning ymumiy massa- sida faol oqsilning nisbiy ulushi, ya'ni uning ulushiy faolligi ortadi. Tozalanmagan kompleks ferment preparatlarining olinishi Tozalanmagan ferment preparati — mikroorganizm kulturasini mo'tadil sharoitda namligi 8—12% ga olib kclingan va butun oziqa muhiti qoldiqlari bilan birgaiikdagi massasidir. Tozalanmagan ferment preparati kulturani qattiq yoki suyuq oziqa muhitida o'stirish yoii bilan olinishi mumkin. Suyuq mu- hitda o'sgan kultura quritishdan oldin biomassasi va oziqa muhiti qol- diqlaridan qisman tozalangan yoki shundayligicha quritilgan bo'ladi. Qattiq oziqa muhitida o'stirilgan mikroorganizm kulturasi, odatda, 35% dan 58% gacha namlikka ega bo'ladi. Bunday mahsulot chidamsiz bo'lganligi sababli, uni tezda ishlab chiqarishga joriy qilish yoki namlik darajasi 10—12% gacha bo'gan holgacha quritib olish kerak. Quritish jarayonidan oldin o'stirish xonasidan olingan mikroorganizm maydalanadi va keyin quritiladi. Mikroorganizm kulturalarini quritish uchun tasmali, tonnelli, shaxtali, barabanli, javonli (shkafli) va tebranuvchan quritgich-lardan foydalanish mumkin. Ishlab chiqarishda, yuqorida qayd qilinganlarga nisbatan ko'proq, to'g'ri yo'naltirilgan baraban tipidagi quritgichlar ishlatiladi. Bunda ho'l kultura issiqUk beruvchi qurilma bhan birgalikda 80—85°C da quritgichga tushadi. Bunday yuqori haroratda quritiluvchi ho'l mikroorganizmlarning mayda bo'lakla- ridagi namning bug'lanishi hisobiga qattiq qizib ketish holati kuza- tilmaydi va undagi fermentlarning faoUigi deyarli to'Uq saqlanadi. Ko'pchilik barabanli

quritgichlarning ichki tomonida parraksimon kurakchalar mavjud bo'lib, baraban 6 —8 min -1 tezlikda aylanishi hisobiga quritilayotgan materialning bir tekisda tarqalishini va quri- tihshini ta'minlaydi. Shuning uchun bunday tipdagi quritgichda quritilgan mahsulot butun massasi bo'ylab bir xil namlikka ega bo'ladi. Ushbu quritgichda mikroorganizm bo'lakchalari 3—7 min davomida quritiladi, berilayotgan issiqlik tezligi 2—3 m/s, kirishdagi harorat 80—85°C, chiqishdagi esa 60—65^0 va quritilayotgan material harorati 40°C ga teng bo'ladi. Quritish jarayonida atigi 3— 10% gacha ferment faolligi yo'qotilishi mumkin. Mikroorganizmlarni quritishda ishlatiladigan quritgichlarning yana bir turi — germetik berk bo'lgan lentah bug' konveyerli qu-ritgichdir. Bunday qurilmalarda fermentning faolhgi ko'p yo'qo-tiladi, lekin ular ixcham va yuqori samaradorlikka ega. Qattiq oziqa muhitida o'stirilgan mikroorganizmlarni quritish uchun turli konstruksiyali quritgichlardan foydalanish mumkin, qaysiki mahsulotning faolligini minimumgacha tushirishni, uning quritgichda 5~ 8 min davomida bo'lishi va chiqishida harorat 40— 42°C dan past bo'lishini ta'minlaydi. Tayyor quruq mikroorganizmlar maxsus qoplash mashinalarida 25—40 kg qilib qoplanadi va tayyor mahsulotlar omboriga yuboriladi. Ko'pchilik produtsentlar sintez qilgan fermentlarning asosiy qismini suyuq oziqa muhitiga chiqaradilar va to'playdilar. Toza ferment preparatlarini produtsentning biomassasi bilan birgalikda filtrlarda, sentrifugalarda yoki separatorlarda ajratiladi. Mikrpbiologiya sanoatida asosan tashqi tomoni bilan filtrlovchi yacheykali- barabanli to'xtovsiz ishlovchi vakuum filtrlar ishlatiladi. Bu filtrlar yuqori darajada mexanizatsiyalashtirilgan bo'lib, har xil suspenziyalarni bir xil tezlikda filtrlash imkonini beradi. Bara-banning sirti to'rsimon bo'lib, bo'z yoki filtrlovchi sun'iy gazlama bilan o'ralgan va u filtrlanuvchi suyuqlikka cho'ktirilgan bo'ladi. Filtrlovchi sirtda to'plangan turh erimagan komponent va biomassa maxsus pichoq yordamida tozalanadi. Baraban filtrlar biomassani ajratish uchun juda qulay, lekin ular past

samaradorligi, qo'polligi va aseptika sharoitlarini ta'minlay olmasligi bilan ajralib turadi. Ferment sanoatida ko'pincha ramali filtr-press ham ishlatiladi. Mahsulot qo'l ishiga asoslangan holda olinadi. Ramali filtr-press- laming filtrlovchi hajmi kichik bo'lganligi sababli barabanli vakuum filtrga nisbatan ham kam samaralidir. Ramali filtrda filtrlash jara- yoni 0,6—0,4 Mpa bosim ostida olib boriladi. Odatda, filtratning birinchi qismi tiniq bo'lmaydi va u qayta filtrlanadi. Filtr-pressning kamchiliklari gorizontal kamerali tipdagi FPAKM da birmuncha bartaraf etilgan. U ustma-ust joylashgan filtrlovchi plitalar va filtrlovchi gazlamadan iborat. Ushbu usku- naning ishi avtomatlashtirilgan va ish yuzasi 2,5 dan 50 m 2 hajmga ega. Nisbiy samaradorligi boshqalariga nisbatan 6—8 marta yuqori va ferment faolligi 4—5% atrofida yo'qofiladi. Ularni ishlab chi-qarishga joriy qilish juda istiqbolli va bakteriyalar kultural suyuq- ligini filtrlashda juda qo'l keladi. Ferment sanoatida 8CM tipidagi separatorlar ham keng qo'l-laniladi. Ular ichiga baraban o'rnatilgan idish ko'rinishida bo'Jadi. Barabanlarning ichida silindrik to'siqlar o'rnatilgan bo'lib, yuqori tezlikdagi markazdan qochma kuch hisobiga uning tagida cho'kma holida biomassa va boshqa komponentlar cho'kadi. Separatoming samaradorligi yuqori bo'Ub, 2000—5000 1/s gacha yetadi. Ko'proq АСЭ -3, АСИ , АСЭ - Б tipidagi separatorlar hamda «Alfa-Laval» (Shvetsiya) fimasining soploli separatorlaridan foydalaniladi. Biomassani filtrlash samarasi ishlatilayotgan uskuna turiga, oziqa muhit tarkibiga, ajratilayotgan bo'lakchalarning katta-kichik- Ugiga, erimagan fraksiyalar miqdoriga, filtrlovchi materialning fizik- kimyoviy xususiyatlariga, harorat rejimiga va boshqa omillarga uzviy bog'liqdir. Filtrlashjarayoniniyaxshtlashmaqsadida kultural muhit kimyoviy qayta ishlanadi, ya'ni ishqoriyligi pH 8—8,5 ga keltirilib, 0,1 %li CaCl 2 eritmasi va turli kizelgurlar (diatomit, radiolit, mikrozil, klargel va h.k.) qo'shiladj. Bu to'ldiruvchilar filtrlash samarasini oshiradi, lekin ba'zi ferment faoiligiga salbiy ta'sir qiladi. Olingan biomassa (bioshrot) sterilizatsiya qilinadi va quritilib, chorva moUariga yem sifatida ishlatiladi. Kultural suyuqlik filtrati esa toza

ferment preparati olish uchun qayta ishlashga yuboriladi. Qattiq oziqa muhitida o'stirilgan mikroorganizmlardan fer- mentlarni ekstraksiya qilish. Barcha fermentlar asosan suvda cruv- chandir. Shuning uchun eng yaxshi ekstragent boiib suv hisob- lanadi. Mikroorganizmlardan fermentlarni ajratib olish uchun ular mayda qilinib, hujayra devorlari mexanik yoki avtomatik holatda buzilib, ekstraksiya jarayoniga jalb etiladi. Bu usulda ham ho'l holatdagi, ham quruq holatdagi mikroorganizmdan ferment erit-masini olish mumkin. Biomassadan ferment ekstraksiyasini to'liq amalga oshirish uchun harorat, pH, jarayonning davomiyhgi, ekstraksiya uskunasining konstaiktiv xususiyatlari, ajratilayotgan fermentning tabiati va boshqa bir qancha omillarning ta'siri batafsil o'rganib chiqiladi. Bu omillar har bir produtsent misolida alohida tadqiqotlar yordamida aniqlanadi va tavsiya etiladi. Masalan, harorat .ekstraksiya jarayoniga katta ta'sir ko'rsatadi, ya'ni juda ko'p fermentlar termoiabil bo'lib, hattoki 35—40°C da inaktivatsiya- ga uchraydi. Shuning uchun zavod sharoitida iloji boricha suvning harorati 22—25°C da ushlab turiladi va har xil begona mikroflora o'smasligi uchun antisepliklardan (formalin, benzol, toluol, xloro-form va h.lcdan) foydalaniladi. Ko'pchilik holatlarda fermentlarni pH 5-7 ko'rsatkichida to'liq ajratib olish mumkin. Bioshrotdan ajratib olinadigan fermentlarning isrofgarchiligini kamaytirish maqsadida va quyuqlashtirilgan ferment ekstraktlarini olish uchun maxsus ekstraksii'a uskunalaridan foydalanish tavsiya etilgan bo'lsada, bunday qurilmada ekstraksiya qilinayotgan mikro- organizm fermenti nisbatan ko'proq faolligini yo'qotishi hamda bu usul ko'proq qo'l ishiga asoslanganligi uchun hozirgi vaqtda undan kamroq foydalanilmoqda. Vakuum-bug'lantirish uskunalarida ferment eritmalarini quyuqlashtirish. Qattiq va suyuq oziqa muhitlarida o'stirilgan mik- roorganizmlaraing ekstraktlari saqlash uchun chidamsizdir. Bu csa tayyor texnik preparat formalarini ( П 2 х va Г 2 х ) olishni va ularni tezda quyuqlashtirishni talab qiladi. Quruq texnik yoki toza ferment prepapatlarini olishda vakuum-bug'lantirish usulidan foydalanish ham ferment ishlab chiqarish texnologiyasining bir bosqichi hisoblanadi.

Odatda, fermentlarbug'lantirish haroratigajudata'sirchan bo'-ladi. Shuning uchun quyuqlashtirishning asosiy sharti past haro-ratda qaynatish va jarayonni qisqa muddatda olib borish bilan birga, bug'lantiriiayotgan suyuqlikning qizib ketishini va ferment- larni inaktivatsiyaga uchrashining oldini olishdir. Agarda quyuq- lashtirilayotgan eritma qanchalik toza bo'lsa, shunchalik kam miq- dorda turli moddalarni kam tutadi va undagi ferment yuqori haro-ratga juda ham ta'sirchan bo'ladi. Qattiq oziqa muhitida o'stirilgan organizm ekstraktida juda ko'p miqdorda himoyalovchi birikmalar bo'ladi va ular quyuqlashtirish jarayonida ferment inaktivatsiyasi-ning oldini oladi, lekin kultural suyuqlikni quyuqlashtirishda buning aksini kuzatish murnkin, ya'ni ferment ko'p miqdorda faolligini yo'qotadi. Quyuqlashtirish jarayonida ferment eritma- laridagi moddalaming miqdori va mineral tarkibi birmuncha o'zga- radi, quruq modda hisobiga esa 11—20%ga kamayadi va quyuq-lashgan ekstraktning pH ko'rsatkichi ham o'zgaradi. Produtsent- ning turiga qarab ularning kultural suyuqliklari ham har xil kimyo- viy tarkibga va fermentlar kompleksiga ega bo'lganligi uchun vakuum- bug'lantirishning harorat rcjimlari tadqiqot yo'U bilan aniqlanadi. Ferment faolligini quyuqlashtirish jarayonida yo'qotilishi na-faqat uni olib borilish rejimiga, balki uskuna yoki qurilmaning konstruksiyasiga ham bog'liqdir. Keyingi yillarda vakuum-bug'lan tirish uskunalari ancha takomillashtirilmoqda. Ushbu uskunalar trubka shaklida (gorizontal, vertikal va qiya) bo'Ub, jarayonning o'tish muddatini 10 marotabaga yaqin qisqartirdi va fermentning faolligini yo'qolishini birmuncha kamaytirdi. Bular jumlasiga «Alfa- Laval» (Shvetsiya), «Edinstvo» (sobiq Yugoslaviya), «Lyuva» (Shveysariya), «APV» (Fransiya) va boshqa bir qancha firma-larning uskunalarini kiritish murnkin va ularning samaradorligi 2001/s dan 200001/s ni tashkil qihshini hamda fermentning faolligi atigi 10% atrofida yo'qolishini ta'kidlab o'tish zarur. Ferment eritmalarini membranalar yordamida quyuqlashtirish va tozalash. Membranali tozalash usuUga dializ va elektrodializ, baromembranali usulga esa qaytariluvchi osmos, ultrafiltratsiya, mikrofiltratsiya va nozik filtratsiya kabilar kiradi.

Eritmadagi moddalarni dializ usulida ajratish membrananing modda massasiga qarab tanlab, o'tkazuvchanlikxususiyatiga asos-langan. -Bu jarayon uchun yarimo'tkazgich membrananing har ikki tomonida eritmalar konsentratsiyasining farqi vujudga kelishi kerak. Dializ jarayonini ushbu tenglik bilan ifodalash mumin: Q = DdSAC bunda: Q — ma'lum vaqt ichida membranadan o'tgan modda miqdori; Dd - dializ koeffitsiyenti; S- membrana sirtining yuzasi; Л С - membrananing har ikki tomonidagi moddalar konsen-tratsiyasining farqi. Dializ usulidan ferment preparatlarini kichik molekulali mod-dalardan tozalash maqsadida foydalaniladi. Masalan, ferment eritmalarini shakar, aminokislotalar, mineral tuzlar va boshqalardan 60-100% gacha bo'lgan miqdorda tozalashga erishish murnkin. Ayniqsa, fermcntlar yuqori konsentratsiyali tuzlar bilan cho'k-tirilganda dializdan va elektrodializdan unumli foydalanish kerak. Lekin to'rtlamchi strukturaga ega bo'lgan fermentlarni va metallo- fermentlarni ajratishda elektrodializdan foydalanish mumkin emas, ya'ni ferment ushbu jarayonda o'z faolligini yo'qotadi. Dializjarayonijuda sekin o'tuvchi jarayondir hamda eritmaning miqdori ko'p bo'lganda juda ko'p miqdorda membrana sarflanadi. Dializda quyidagi har xil ko'rinishdagi yarimo'tkazgich membra-nalar ishlatiladi: pergament, sellofanning har xil turlari, ultrafil-tratsiyada ishlatiladigan membranalar va boshqalar. Dializ usuli bir qancha kamchiliklarga ega bo'lganligi sababli hozirgi kunda ishlab chiqarishda ishlatilmaydi. Ba'zan ilmiy laboratoriyalarda fermentlarni yuqori tozalikda olish uchun ishlatilishi mumkin. Baromembrana usuli ishlatiladigan membranalar tirqishlarining katta- kichikligiga qarab sinflanadi. Masalan, qaytariluvchan osmos («3X10- 4 mkm); gelfiltratsiya (15x10,5 mkm); mikrofiltratsiya (0,2 mkm) va nozik filtratsiya (10 mkm)dir. Quyuqlashtirish va tozalashning qaytariluvchan osmos va ultra- filtrasiya usullari kimyo, neftni qayta ishlash, oziq-ovqat, far-matsevtika va ferment sanoatlarida

juda keng tarqalgan. Eng aso-siysi, jarayonning juda ham kam xarajatlar va energiya evaziga oUb borilishidir. Ultrafiltratsiya jarayonida fermentlarni harorat ta'siridagi inaktivatsiyasi umuman bartaraf qilingan bo'lib, bir vaqtning o'zida eritma bir qancha ballast birikmalardan xona haroratida tozalanadi. Ushbu jarayon yuqori bosim ostida o'tganligi uchun samaradorligi ham yuqoridir. Bu usulning ham asosiy ele- menti bo'Ub membranalar hisoblanadi. Hozirgi^kunda seUofandan, kauchukdan, polietilendan, polisteroldan, sellulozadan va boshqa birnechaxil materiallardan tayyorlangan membranalar ishlatilmoqda. Membranalar xususiyatiga ko'ra, 0,05—0,2 mkm li bir qavatli — izotrop va ikki qavatli — anizotrop turlarga bo'linadi. Cho'ktirish usullari va uning nazariyasi. Sanoat uchun zarur bo'lgan ko'pchilik fermentlar suvda eruvchan oqsillar hisoblanadi. Ferment eritmalari ulaming olinish manbalariga qarab, mikroorga- nizmlar lizatlari, ekstraktlari, kultural suyuqlik filtratlari, o'simlik yoki hayvon to'qimalarining gomogenatlari bo'lishi mumkin. Fer ment eritmalarining tarkibi juda murakkab tizimdir. Unda fer- mentlardan lashqari, kolloid tabiatga ega bo'lgan turli birikma va moddalar ham uchraydi. Bunday murakkab tizimlardan ferment larni ajratib olish mushkul vazifadir. Oqsilning har xil erituvchilarda erish darajasi molekula sirtida joylashgan gidrofob va gidrofil qoldiqiarning tarqalishi bilan belgi- lanadi. Oqsillarning asosiy erituvchisi bo'lgan suvning ba'zi xusu-siyatlarini (harorat, pH, ion kuchi, neytral tuzlar, organik eri-tuvchilarni yoki inert birikmalarni qo'shish yo'li bilan) o'zgartirish hisobi^a oqsil molckulasining gidrat yoki solvat qatlamiga ta'sir qilib agregatsiyaga uchratish va cho'kmaga tushirish mumkin. Sanoalda asosan fermentlarni organik erituvchilar yoki tuzlar bilan cho'ktirish usullaridan foydalaniladi. Bu usullar bir-biridan cho'k tirish mexanizmi bilan farqlanadi. Neytral tuzlar yordamida cho'ktirish. Bu jarayon asosan oqsil molekulasininggidrofobligi darajasiga bog'liq. Tipik oqsil molekulasi sirtida bir qator aminokislotalar (tirozin, triptofan, leysin, izoleysin, metionin, valin va fenilalanin) zanjiri shaklida yopishgan gidrofob qismlarga ega. Oqsil molckulasining gidrofob

qismi suv bilan to'q- nashganda suv molekulalari bilan oriyentirlangan qavat hosil bo'ladi va shu joylar «muzlatilgan» holatda bo'ladi. Bunday tartibli struk- turalar termodinamik jihatdan chidamli emasdir. Agar suv moieku lalarini oqsil tabiatiga o'xshamagan moddalar bilan immobilizatsiya qilinsa, oqsii molekulalari o'zaro ta'sirlashib agregatlar hosil qila boshlaydi. Ma'lumki, tuzlaming ionlari gidratlanadi. Agar oqsil eritmasiga ma'lum miqdorda suv qo'shilsa, u suv bilan bog'lanadi va suv bilan bog'lanmagan oqsil molekulalari esa agregat hosil qiladilar. Tuz ionlari qancha ko'p bo'lsa, oqsillaming agregatlanishi ham shuncha kuchayadi va cho'kmaga tushishi ortadi. Tuzlar bilan cho'ktirish jarayoni ta'siriga ko'ra, turli oqsillarda turlicha bo'ladi. Bu birinchidan, oqsil molekulasi sirtidagi gidrofob qismlaraing miqdori va hajmiga bog'liq. Qancha shunday qismlar ko'p bo'lsa, oqsil shuncha tez cho'kmaga tushadi. Ba'zi oqsillar borki, tuzlarning eng yuqori konsentratsiyalarida cho'kmaga rush- maydi. Cho'ktirish jarayonida oqsillar yonida turgan boshqa oqsillar bilan ham agregat hosil qilib cho'kmaga tushishi mumkin. Bunda bir qancha fermentlar kompleksini olish mumkin. Lekin fraksiya- larga bo'lib cho'ktirilsa, birmuncha yuqori natijaga erishish mumkin. Oqsillaming tuzli eritmalardagi eruvchanligi Konning empirik tenglamasiga bo'ysunadi: ]gS = lgS 0 - kjs, bunda: S, S 0 — oqsilning tuzli eritma va toza suvdagi eruvchanligi; к ,— tuzlash konstantasi; ji — eritmaning ion kuchi. Tuzlar bilan cho'ktirish jarayonini unumli o'tkazish uchun kp. ko'rsatkichi iloji boricha katta bo'lishi kerak. ^ko'rsatkichi tuzning tabiatiga bog'liq bo'lib, vodorod ionlari konsentratsiyasiga bog'liq emas. Ushbu jarayon gidrofob o'zaro ta'sirga asoslangan bo'lsada, uning borishiga ta'sir qiluvchi boshqa. omillar ham mav- juddir. Ular: muhit pH ko'rsatkichi, harorat, ferment eritmasining tozalik darajasi, jarayonni o'tkazish muddati va boshqalardir. Tuz bilan cho'ktirishda asosan ishqoriy metallarning neytral tuzlari ishlatiladi. Harxil ionlarning cho'ktirish samarasi ularning ion kuchiga bog'liq. Natriy

tuzlarining anionlarini tuzlash ta'sir kuchiga qarab, quyidagicha joylashtirish mumkin: S0 4 2 - > CH3COO- > CI" > N0 3 > Br > J- > CNS- kationlarni esa quyidagicha joylashtirish mumkin: Li + > Na + > K + > (NH 4 ) + . Ferment preparatlarini tuz yordamida cho'ktirilganda ularning tarkibida 60— 85% gacha har xil qo'shimcha moddalar uchrashi mumkin. Ushbu jarayonning eng qiyin bosqichi — bu, tuzni qo'shish va uni eritishdir. Eritmada tuzning lokal konsentratsiyasini oshirib yubormaslik uchun u awal maydalanib, sekin-astalik bilan ma'lum bir qismdan qo'shib boriladi va tinmay aralashtirib turiladi. Aralashtirish davomida ko'pik hosil bo'lishiga yo'l qo'ymaslik kerak. Jarayqn erigan va agregatlangan oqsillaming muvozanati hosil bo'lguncha 20—40 min, ba'zida bir necha soat davom etadi. Tuz bilan cho'ktirish juda ham ko'p omillarga bog'liq bo'lgan murakkab texnologik jarayondir. Shuni esda tutish kerakki, tuz hech qachon fermentni butunlay cho'ktirmaydi, balki uning eruv-chanligini pasaytiradi, xolos. Agar eritmada 1 mg/ml oqsil bo'lsa, uning 90%i cho'kmaga tushishi mumkin, lekin eritmada bor-yo'g'i 0,1 mg/ml oqsil bo'lsa hech qanday ferment preparatini olishning iloji bo'lmaydi. Neytral tuzlar bilan oqsillarni cho'ktirib, ferment preparatlarini olish usullari asosan xorijda keng ishlatiladi. Organik erituvchilar yordamida cho'ktirish. Fermentlarni suvda emvchan organik erituvchilar bilan cho'ktirish usullari sanoat miqyosida keng ko'lamda qo'llaniladi. Oqsillarni cho'ktirish sa- marasi organik erituvchilar ta'sirida suv faolligining kamayishi bilan uzviy bog'liqdir. Erituvchining konsentratsiyasi ortishi bilan fer-mentning zaryadlangan gidrofil molekulalarini suv ta'sirida sol-vatlanish qobiliyati pasayadi. Oqsilning gidrofob qismidagi suv molekulalari organik erituvchi tomoniga o'ta boshlaydi va natijada fermentning eruvchanligi pasayadi. Oqibatda oqsil molekulalari agregatlanadi va cho'kmaga tushadi. Oqsillarning agregatlanishi elektrostatik va Van-der-Vaals kuchlari ta'sirida, alohida joylashgan oqsil molekulalari o'rtasida yuzaga keladi.

Oqsillarning agregatlanish jarayoni va cho'kma hosil bo'lishi cho'ktirishning bir qancha omillariga bog'liqdir. Shulardan biri oqsil molekulasining hajmidir. Cho'ktirish jarayonida oqsil mole-kulasining o'lchami qanchalik katta bo'lsa, erituvchining salbiy ta'sir qiluvchi konsentratsiyasi shunchalik past bo'ladi. Bu bog'- liqlikka molekulaning gidrofoblik darajasi, solvat qavatiga chidam- liligi va boshqa omillar ta'sir qilishi mumkin. Cho'ktirish uchun ishlatiladigan organik erituvchi suv bilan toiiq aralashishi va ferment bilan esa aloqada bo'lmasligi kerak. Asosan bu jarayon uchun etil spirti, aseton va izopropil spirti keng qo'llanilsa, metanol, n-propanol, dioksan, 2- mctoksietanol va boshqa spirtlar, ketonlar, efirlar va ularning aralashmalari karnroq ishlatiladi. Erituvchilarni tanlashda ularning zaharligiga, portlash xavfidan xolisligiga va regenerarsiya bo'lish qobiliyatiga e'tibor berish kerak. Ishlab chiqarish uchun eng yaroqlilari bo'lib etil spirti va izopropanol hisoblansa, asetonning ko'rsatkichlari esa sal pastroqdir. Bular orasida eng istiqboljisi izopropanoldir. Bu erituvchilar yordamida fermentlarni komplckslarga ajratish yoki fraksiyalar holida cho'ktirib olish mumkin. Ferment preparatlarini cho'ktirish uchun nafaqat erituvchining tabiati va konsentratsiyasi, balki elektrolitlaming ishtiroki, cho'k tirish harorati, muhitning pH ko'rsatkichi, quruq moddalarning tarkibi va miqdori kabi bir qancha omillarga e'tibor berish kerak. Cho'ktirish eritmasida ba'zi ionlarning uchrashi ferment mo'ta- dilligiga ta'sir qilishi mumkin. Masalan, Ca 2+ ionlari a-amilaza, proteinaza, glukoamilaza fermentlari faolhgiga ijobiy ta'sir qilsa, magniy, marganes, kobalt kabi metall ionlari himoya vazifasini bajaradi. Shu bilan birga, ba'zi mctallarning (Fe 24 , Pb 24 , Cu 2+ , Ag 2+ , Ni 2+ , Al 3+ , Hg + va h.k.) ionlari salbiy ta'sir ko'rsatadi va ularning eritmada bo'lishi maqsadga muvofiq emasdir. Eritmada elektrolitlaming bo'lishi erituvchi sarfini kamaytirishga va cho'kma strukturasini yaxshilashga xizmat qiladi. Fermentni cho'ktirish jarayonida imkon boricha ferment erit- masini va erituvchining harorati past bo'lishiga harakat qilish kerak. Spirt va fermentning suvli eritmasi aralashtirilganda, issiqlik ajralib chiqadi va aralashma harorati 5—10°C ga

ko'tariladi. Agarda spirt oldindan sovitilgan bo'lmasa, fermentlarning inaktivatsiyasini kuzatish mumkin. Bu hodisa nafaqat termoinaktivatsiyaga, hattoki ferment molekulasini denaturatsiyasigacha olib keladi. Ferment preparatlarini cho'ktirishda pH ko'rsatkichi juda katta ahamiyatga ega. Bir xil ferment eritmasidan har xil pH ko'rsatkichi ta'sirida bir-biridan cho'kmasining miqdori va ferment faolligi bilan farq qiluvchi preparatlar olish mumkin. Ma'lumki, fermentlar o'zlarining izoelektrik nuqtalarida oqsil agregatlari hosil qilib, to'liq cho'kmaga tushadilar. Oqsillarning izoelektrik nuqtalarida, cho'k-tiruvchi rcagcntlar ishlatmasdan cho'ktirish jarayoni izoelektrik cho'ktirish deyiladi. Organik cho'ktiruvchilarni izoelektrik nuqta pH ko'rsatkichiga yaqin pH da qo'llash fermentlarni oson cho'k tirish va erituvcbini kam miqdorda sarilash uchun xizmat qiladi. pH ko'rsatkichi izoelektrik nuqtadan chetga chiqsa, cho'kma unumi va ferment faolligi 30-50% gacha yo'qotiladi. Faol fermentni preparat yoki mo'tadil strukturali cho'kma holida olish uchun eritmada 10-12% atrofida quruq modda miqdori bo'lishi kerak. Ko'p tadqiqotlardan ma'lumki, fermentlarni cho'k-tirishda, ayniqsa proteolitik fermentlarning miqdori kam, quruq moddaning eng optimal miqdori esa 10% dan ko'p bo'lmasligi kerak. Yuqorida qayd qilingan omillar qatorida ferment eritmalarining erituvchi bilan aloqada bo'Iish muddati ham katta ahamiyatga ega. Ferment sanoatida to'xtovsiz ishlaydigan cho'ktiruvchilarda bu vaqtni ko'p miqdorda qisqartirishga crishilgandir, bu albatta ferment faolligi kamayishining oldini oladi. Organik erituvchilar bilan cho'ktirish samaradorligi shu jara-yonga mo'ljallangan uskunaga ham uzviy bog'liqdir. Bunday usku-nalar asosan ferment eritmalarini qabul qHgich, to'xtovsiz ara-lashtirgich, ferment eritmasi va erituvchini to'xtovsiz ravishda uza-tuvchi konturlar, separator va avtomatizatsiya tizimlaridan tuzilgan bo'ladi. Silindr shaklidagi aralashtirgichdan ferment eritmasi va erituvchi murakkab harakat yo'nalishi bo'ylab qisqa vaqt ichida aralashib o'tadi va natijada hosil bo'lgan aralashma separator qismiga uzatiladi. Separatorda cho'kmaga tushgan oqsil molekulalari ajratib olinadi. Bunday qurilmada ferment bilan erituvchining aloqa mud dati o'n marotabagacha qisqartiriladi. Bunda

fermentning cho'k maga tushish unumi 15-20% gacha ortadi. Separatorda ajratilgan cho'kma turli usullar bilan mo'tadil sharoitda quritib olinadi. Cho'kma tepasida qolgan suyuqlik tarkibida 50-75% gacha eri tuvchi bo'ladi va u rektifikatsiya bo'limida regencratsiya qilish uchun yuboriladi. Organik erituvchilar bilan cho'ktirish unumi produtsent o'stirilgan oziqa muhiti tarkibiga va ferment preparatini quyuqlash-tirilganlik darajasiga ham bog'liqdir. Fermentlarni tozalash usullari Fermentlar va boshqa oqsil moddalar adsorbsiyalanish (so'rilish) qobiliyatiga egaiar. Bu xususiyat oqsil aralashmalarini birikmalarga ajratishda va ayniqsa fermentlarni laboraloriya sharoitida tozalashda hamda ferment preparatlarini gomogen holatda olish jarayonlarida keng ishlatiladi. Adsorbsiya usuli, shu bilan birga kolonkali xromatografiya usuh fermentlarni yuqori darajada toza va ko'p miqdorda olish imkonini beradi. Oqsillarning va fermentlarni tozalash, ularni bir-biridan ajratish maqsadida maxsus adsorbentlar, turli ion almashuvchilar, polisa-xaridlar asosida tayyorlangan sefadekslar va ularning hosilalari, selluloza; va ularning hosilalari, anionlar va kationit ko'rinishdagi, ba'zida 'kalsiy fosfat, aluminiy gidroksid gellari va ba'zi bir fer mentlar uchun affinli adsorbentlar tayyorlangan va ulardan ishlab chiqarishda hamda laboratoriya tadqiqotlarida samarali foydala-ni'moqda. Fermentlarni tozalash va oqsillarni ajratish texnologiyasi qanday usulda bo'lishiga qaramay quyidagilarga asoslanadi: ferment mahsulotini o'z tarkibiga olgan oqsillar aralashmasi ma'qul bo'lgan crituvchida (buferda) eritiladi va shu erituvchi bilan muvoza-natlangan kolonkaga yuboriladi. Keyin shu kolonkadan malum tarkibga ega bo'lgan buferni yoki konsentratsiyasi o'sib boruvchi gradiyentU yuvish eritmasi, yoki bo'Imasa, ushbu ferment uchun maxsus bo'lgan bog'lovchi (iigand) yordamida kerakli oqsil (fer ment) bosqichma-bosqich yuvib olinadi. Kolonkadan yuvib olingan ferment preparatlari fraksiyalarto'plamida yig'iladi va fermentning toza preparatini olish uchun boshlang'ich material bo'lib xizmat qiladi.

Ionalmashuv xromatografiya usuli. Bu usulda oqsillar elektro- statik kuch yordamida bog'lanadilar, ya'ni bu hodisa zaryadlangan oqsil sirtlari va zaryadlangan ionalmashuv birikma guruhlarining zich qatlami o'rtasida yuzaga keladi. Tipik ionalmashuvchi sifatida bo'ktirilgan dietilaminoetil (DEAE) yoki karboksimetil (KM) sellulozani ko'rsatish mumkin. Ular bo'ktirilgan holatda zaiyadli guruhlarning 0,5 M konsentratsiyasiga ega boiadi. Bu zaryadlar kolonkada qarama-qarshi bo'lgan ionlarni (metall ionlari, xlor ionlari, bufer va h.k.) neytrallaydi. Odatda, oqsilning umumiy zaryad belgisi ion almashuvchiga o'tirgan ion belgisi bilan bir xil bo'ladi va kolonkadan o'tish jarayonida aynan uni siqib ciiiqaradi. Shuning uchun ham bu jarayon xususiyatiga qarab «ion almashuv» jumlasi qo'llaniladi. Kolonkada adsorbsiyalangan kerakli oqsilni yuvish uchun affin usuli dan tashqari ikki usuldan foydalaniladi. Birinchi usul — buferning pH ko'rsatkicliini ma'lum darajaga o'zgartirish bilan ion kuchini oshirib, adsorbent va oqsil o'rtasidagi elektrostatik o'zaro ta'sirni kamaytirish. Bu usul umuman yaxshi natija ber-maydi, chunki bufer hajmining kichik bo'lganligi uchun pH ko'rsatkichini birdaniga o'zgartirish oqsil aralashmalariga va boshqa birikmalarning yomon ajralishiga sabab bo'ladi. 1981-yilda bu usul L.L.Slyuyterman va boshqalar tomonidan xromatofokus usuliga o'tkazish yo'li bilan takomillashlirilgan. Bunda fermentlarni adsor-bentdan yuvib olish jarayonida amfolit tipidagi bufer hajmi yuqori bo'lgan buferlardan foylalaniladi. Ikkinchi usul — keng miqyosda foydalanilayotgan kaliy yoki natriy xlorid tuzlari yordamida gradiyent tuzishga asoslangan. Tuz ionlari ishtirokida mustaqil oqsil va adsorbcntlar orasidagi o'zaro tortish kuchi kamayadi. Tuz ionlari konsentratsiyasining oshishi bilan adsorbentga bog'langan oqsillar o'z o'rinlarini ularga bo'sha-tadilar va o'zlari kolonkadan yuvilib chiqa boshlaydilar. Shu bilan birga, tuz ionlari ta'sirida adsorbentlar o'zaro yaqinlashib oqsil harakati uchun tor yo'lkalar hosil qiladi va bu hodisa fermentlarni kolonkadan chiqishida fraksiyalarga ajratib olish imkonini beradi. Ion almashuvchiga bog'langan fermenlni affinli yuvish yorda mida ajratish

mumkin. Burling uchun kolonkaga oqsil bilan bog'- lanadigan maxsus ligand yuboriladi. Bunda oqsil ligand bilan bir-galikda tezda kolonkadan yuvib chiqariladi. Lckin kerakli oqsilni taniydigan va uni sorbentdan ajratib oladigan ligandni topish juda mushkul vazifadir. Shu bilan birga ligandni qanday zaryadlanganligi va konsentratsiyasiga alohida e'tibor berish kerak. Agar shunday qilinsa/ligandni o'zi ionalmashuvchiga bog'lanib qolishi mumkin. Affinli xromatografiya usali. Bu usul oqsil va fermentlarni tozalash va ajratishning adsorbsiya hodisasiga asoslangan usullari orasida alohida o'rinni egallaydi. Ko'pincha uni affinli xroma tografiya yoki bioaffinli yoki bo'imasa, biospetsifik xromatografiya deyiladi. Ma'lumki, barcha biologik faol birikmalar, xususan, fermentlar ham ligandlaryoki affinli ligandlar deb nomlanadigan birikmalarga maxsus bog'lanish xususiyatiariga egadir. Agarda shunday ligand- larni inert matritsaga kovalcnt bog'lasa faqat kerakli fermentni ushlovchi va qolgan oqsil va moddalarni o'tkazib yuboruvchi maxsus adsorbentni olish mumkin. Maxsus yuvuvchilardan yoki jarayon sharoitlarining farqi asosida, ligandni fcrmenlga bo'lgan xususiyatini o'zgartirish yo'li bilan oqsilni desorbsiyaga uchratib, tozalash natijasida yuqori tozalikka ega bo'lgan fermentni ajratib olish mumkin bo'ladi. Lekin ligand va uni ushlab turuvchini tanlash juda qiyin vazifadir. Ko'p-chilik hollarda affinli adsorbentlarni sintez qilishda tozalanayotgan fermentning xususiyatlarini e'tiborga olish kerak. Affinli xroma-tografiya uchun bar xil turdagi erimaydigan sorbentlardan foyda- laniladi, lekin eng ko'p tarqalgani ko'ndalang qilib ulangan agaroza donachalaridir. Ular yuqori bosimda o'z shaklini saqlaydi va bufer- iarni hamda erituvchilarni almashtirishga bardoshlidir. Ligandlar esa matritsaga shunday bog'langan bo'lishi kerakki, oqsfflarhech qiyinchiliksiz ularga kelib bog'lanishi mumkin bo'lsin, buning uchun esa matritsa bilan ligand o'rtasida ko'prikcha bo'lishi kerak. Bulardan tashqari, ligand boshqa birikmalar bilan o'zaro bog'lanmasligi, faqat matritsaga bog'langan va yuvish, regeneratsiya jarayonlariga chidamli bo'Ushi shartdir. Gelxromatografiya usuli. Gelfiltratsiya jarayonini amalga oshi- rish uchun

dekstran asosida olingan gellardan foydalaniladi va ular yordamida o'lchamiga qarab har xil makromolekulalarni tez ajratish mumkin. Gel ochiq holdagi ko'ndalang tikilgan uch o'l-chamli molekula turi bo'lib, kolonkalarni oson to'ldirish uchun yumaloq donachalar (granula) ko'rinishida bo'ladi. Donachalarda kichik teshikchalar bo'Ub, ularga faqat juda kichik molekulali birik malar kiradi va yirik molekulalar esa kirmaydi. Bu usul gellarning aynan shu xususiyatiga asoslangandir. Bu usul fermcntlarni tozalash va ajratishda nafaqat laboratoriya, balki sanoat miqyosida ham keng qo'llaniladi. Gelfiltratsiya uchun ko'ndalang tikilgan dekstran (sefadekslar va'sefakrillar) gellaridan, ko'ndalang tikilgan poliakrilamid gellaridan (biogellar), akrilamid polimer zanjiri yopishtirilgan agaroza gellardan (ultragellar) va boshqa agaroza gellaridan foydalaniladi. Kolonkada ferment eritmasining bir qismi gel donachalar ora- sida va bir qismi esa donachalarning teshikchalari ichida joylashadi. Gelfiltratsiya — bu tarqaluvchan xromatografiyaning bir shakli bo'lib, eritilgan moddalar eritmaning birmuncha yuzada joylashgan harakatchan va ichki tomonida joylashgan kam harakatli qismlarida tarqalgan bo'ladi. Kolonkada eritilgan moddaning ushlab qolinish darajasi uning gei teshikchalariga kira olish qobiliyatiga bog'liqdir. Shuning uchun gelfiltratsiya jarayonida kolonkadan awal yuqori molekulali moddalar va keyin esa kichik molekulalilari birin-ketin chiqa boshlaydi. Bunda gel molekulyar to'r vazifasini bajaradi. Bu jarayon ideal ravishda olib borilishi uchun gel tayyorlangan material erigan birikmalar ta'siriga juda ham inert bo'lishi kerak. Afsuski, bugungi kunda ishlatilayotgan barcha gellar inert emas va ba'zan malum pH ko'rsatkichida ular so'rish (adsorbsiya qilish) qobiliyatjni namoyon qilishi mumkin, masalan, shunday gellarga sefakrilljirni kiritish mumkin. Gelfiltratsiya usuli bilan mayda gel donachalarida yuqori bosim ostida juda ko'p har xil moddalarning, shu jumladan, oqsillarning aralashmalari ajratilmoqda. Bu yangi, «yuqori bosim ostida suyuq xromatografiya uslubi» qisqa vaqt ichida fermentlarni yuqori darajada tozalash imkonini berdi va u ayniqsa fermcntlarni tozalashning oxirgi bosqichlarida juda katta samara bilan ishlab kelinmoqda.

Fermentlarni immobillash va barqarorlash texnologiyasi Kimyoviy enzimologiya metodlarining rivojlanishi biologik katalizatorlarning yangi turi — immobillangan fermentlar yaratli-shiga olib keladi. Ma'lumki, toza fermentlar, birinchidan, uzoq vaqt saqlanmaydi, hamda turli ta'sirlarga, ayniqsa, issiqlikka chi- damsiz. ikkinchidan, ularai qaytadan ishlatish imkoni yo'q. Imrao- billangan fermentlaming yaratilishi bilan sanoat ishlab chiqarishida toza fermentlardan foydalanishda yuzaga keladigan qiyinchiliklar bartaraf etildi. Immobillangan fermentlar fermentativ jarayormi uzluksiz o'tka- zish va rcaksiya tezligini boshqarish imkonini beradi. Fermentlarni immobillash bilan tashuvchining xususiyatini o'zgartirish hisobiga ularning katalitik faolligi boshqariladi. «Immobillangan fermentlar» atamasi fazoda oqsil molekulari harakatlanish erkinligini istalgan holatda cheklanishini anglatadi. Fermentlarni in? mobiHa.shda ishlatiiadigan tashuvchilar. Ferment larni immobillash uchun organik va noorganik tabiatga ega bo'lgan tashuvchilar ishlatiladi. Ularga qo'yiladigan asosiy talablar quyida- gilardan iborat: — yuqori darajada kimyoviy va biologik turg'unlik; — yuqori darajada kimyoviy barqarorlik; — ferment va substratlar uchun yetarli darajada o'tkazuvchanlik; — yetarH darajada g'ovaklikka va sohshtirma sirtga ega bo'Ushlik; — texnologik jihatdan qulay bo'lgan shakllarda olinishi (granu- lalar, membranalar); — oson aktivlanishi; — yuqori darajada gidrofillik; — arzon bo'hshlik va h.k. 4-sxemada tashuvchilar klassifikaLsiyasining sxematik ko'rinishi keltirilgan. Organik (poUmer va quyimolekulyar) tashuvchilar tabiiy yoki sintetik bo'lishlari mumkin. Tabiiy polimer,organik tashuvchilar, o'z navbatida, biokimyoviy klassifikatsiyaga ko'ra 3 guruhga bo'-linadi: polisaxaridli, oqsilli va

lipidli. 4-sxema Fermentlaming immobilizatsiyasida ishlatiiadigan tashuvchilarning klassifikatsiyasi Sintetik polimerlar makromolekulasining asosiy zanjirini kimyo viy tuzilishiga ko ' ra , polimetilenli , poliamidli , poliefirliguruhlarga bo ' lish mumkin . Fermentlarni immobillash uchun tabiiy polisaxaridlar va poli metil tipfdagi sintetik tashuvchilar ko'proq ishlatiladi. Buning sababi ularda kimyoviy reaksiyalarga oson kirisha oladigan reaksion xusu siyatii funksional guruhlarning mavjudligi, hamda ularning gidro- filligidir. Kamchiligi csa mikroorganizmlaming ta'siriga chidamsizligi va tannarxining qimmatroq ekaniigi bilan bog'liq. Polisaxaridli tashuvchilardan selluloza, dekstrin, agaroza va ularning hosilalari keng ishlatiladi. Selluloza gidrofill xossaga ega, unda gidroksil guruhlarning soni ko'p, bu esa uning molekulaga turli guruhlar kiritishini osonlashtiradi. Sellulozani qisman gidro- lizga uchratib (bunda amorf uchastkalari buziladi), granula holiga keltirilsa, uning mexanik mustahkamligi oshadi. Gidroliz davomida buzilgan amorf uchastkalar o'miga sellulozaning g'ovakliligini saqlab qolish maqsadida uning kristall uchastkalari orasiga kimyoviy chok kiritish orqali scllulozani DEAE-sel!uloza, K.M-seliuloza,ekteola- selluloza kabi turli modifikatsiyaga uchragan hosilalariga aylantirish mumkin. Dekstran asosida ishlab cbiqilgan «Sefadeks» deb nomlanuvchi tashuvchilar ham keng ishlatiladi. Quritilganda ular oson siqiladi, suvda kuchli shishadi. Ushbu tashuvchilardagi g'ovaklarining hajmi «choklilik» darajasi bilan boshqariladi.

Dekstranlarning mazkur guruhiga kraxmal ham kiradi. Kimyoviy modifikatsiyalangan krax mal, har xil agentlar bilan «tikiladi», masalan formaldegid bilan. Shunday yo'l bilan gidrolitik, fermentlar ta'siriga nisbatan chidamli bo'lgan g'ovak kraxmal olingan. Dekstran asosida yaratHgan, suvda eruvchan preparatlar tibbiyot amaliyotida dorivor vositalarni tashuvchi sifatida ham keng ishlatiladi. Suv o'tlaridan olinadigan agar-agar ham yaxshi tashuvchi hisob- lanadi. Uni diepoksid birikmalar bilan kimyoviy tikib, xossasini o'zgartirish, kerakli bo'lgan tomonga oshirish mumkin. Bunday tashuvchi agar-agar issiqlikka chidamli, pishiq va oson modifi-katsiyalanadi. Tashuvchi sifatida oqsillar bir qancha afzalliklarga egadirlar: sig'imli, biodegradatsiyaga uchraydi, ulardan yupqa membrana (qalinligi 80 mkm) sifatida foydalanish mumkin. Oqsillar fun damental biologik tadqiqotlarda, tibbiyotda ko'proq ishlatiladi. Kamchiligi esa yuqori immunogenlikka egaiigidir. Immobillash uchun ko'proq strukturali (keratin, fibrin, kollagen), harakatchan (miozin) va tashuvchi (albumin) oqsillardan foydalaniladi. Sintetik polimer tashuvchilar fermentlarni kovalent va adsor-bsion immobillashda, ularning gel va mikrokapsulalar holatdagi shakllarini olishda ishlatiladi. Sorbsion immobillashda stirol asosi- dagi polimerlar ishlatiladi. Ular makroporali, izoporali hamda geteroporali strukturaga ega bo'ladi. Polimer gidrofil tashuvchilar olish uchun akril kislotasimng hosilasi — akrilamiddan foydalaniladi. Ferment va hujayralarni fazoviy-to'rli strukturali poliakrilamid gelga kiritish metodi hozirda keng qo'llanilmoqda. Poliakrilamid geli kimyoviy ta'sirlarga chidamlidir. Poliamid tashuvchi guruhi ham qiziqarlidir. Bu amid guruhi (—C(O)— NH—) bir necha marta qaytarilib keladigan turli geterozanjirli polimerlar guruhidir. Masalan, N-vinilpirrolidon asosidagi polimerlar organizmda sekin parchalanadigan fermentlarni immobillash uchun ishlatiladi. Bun-dan tashqari, ular biologik inert boiganligi uchun tibbiyot ama liyotida ham ishlatuadi. Kamchiligi esa uning organizmda to'planib qolishidir. Bu jihatdan fermentlar ta'sirida gidroUzlanadigan tabiiy polimerlar ahamiyatlidir. Shuning uchun dori vositalariga dekstran, sintetik tashuvchilardan N-vinilpirrolidon asosida tayyorlangan polimerlar qo'shib ishlatish

yaxshi natijalar beradi. Fermentlarni immobillash metodlari Fermentlarni immobillash ikki xil metod bilan amalga oshiriladi: fizikaviy va kimyoviy. Fermentlarni fizikaviy immobillashda fermentni shunday bir muhitga joylashtirishni tushunish kerakki, bunda ferment umumiy hajmning ma'lum bir (chegaralangan) qismidagina o'zining fao- liyatini erkin bajara olishi kerak. Fizikaviy immobillashda ferment bilan tashuvchi o'zaro kovalent bog' bilan bog'lanmaydilar. Fer mentlarni bog'lashning 4 turi ma'lum: — erimaydigan tashuvchilarda adsorbsiyalanish; — gel teshiklariga kiritish; Yarimo 'tkazuvchan membrana 52-rasm. Fermentlarni immobillash usullari: a - erimaydigan tashuvchilarda adsorbsiyalash; b — gel porasiga kiritish; d — yarimo'tkazgich mcmbrana yordamida fcrmcntni reaksion tizimning e Qattiq Uelning polimerli

qolgan hajmidan fazoviy ajratish; e — ikki fazali muhitga o'tkazish, bu yerda ferment eriydi va fazalardan biridagina joyiashishi mumkin. — yarimo'tkazgich membrana yordamida fermcntni reaksion tizimning qolgan hajmidan fazoviy ajratish; — ikki fazali muhitga o'tkazish, bu muhitning bir qismida ferment eriy oladi, boshqa qismida esa bog'langancha qoladi. Bu usullar 52-rasmda keltirilgan. Adsorbsion immobilizatsiya fermentlarni immobillashning qadimgi usuli bo'lib, unga 1916-yili asos solingan. Bu usul juda oson va u fermentning suvli eritmasi bilan tashuvchi orasidagi kontakt hisobiga amalga oshadi. Adsorbsiyalanmagan oqsil yuvib tashlangandan so'ng ferment ishlatishga tayyor bo'ladi. Tashuvchi-ning yuzasida fermentning adsorbsiyalangan molekulasi tashuvchi va oqsilning yuzaki guruhlarining Van-der-Vaals o'zaro ta'sir-lashuvi, vodorod bog'lari, elektrostatik va gidrofob o'zaro ta'sir-lashuvlar hisobiga ushlanishi mumkin. Har bir bog'lanish tashuv-chining kimyoviy tabiati va ferment molekulasining yuzasidagi funksional guruhlarga bog'liqdir. Tashuvchi bilan ferment o'rtasidagi ta'sir kuchli bo'lib, bio-katalizatoraing sorbsiyasi uning strukturasini buzishi mumkin. Masalan, ba'zi o'simlik hujayralarini sefadeks granulalarida adsor- bsiyalanishida hujayra devori tashuvchi zarrachasi yuzasining rel- yefirti takrorlab, deformatsiyalanishi mumkin. Adsorbsion immo- bilizaKiyaning afzalligi — uning qulayligi va sorbentlarning arzon- ligidadir. Ularga istaigan konfiguratsiyani berish va kerakli darajada g'ovak qilish imkoniyati mavjud. Eng muhimi — bu metodning oddiyligidir. Adsorbsion bog'lanishda fermentni tozalash ham mumkin. Ushbu metodning kamchiligi tashuvchi hamda aniq bir fermentni immobillash uchun optimal sharoitni to'g'ri tanlash imkonini beradigan umumiy yo'riqnomaning yo'qligidir. Ko'rsatilgan kamchiliklarni immobillangan fermentlarni gelga kiritish bilan

bartaraf qilish mumkin. Ushbu metod ferment mole-kulasini polimer zanjirlardan to'qilgan 3 fazali to'rga (gelga) o'tka- zishga asoslangan. Geldagi qo'shni zanjirlar orasidagi o'rtachamaso- fa kiritilgan ferment molekulasining hajmidan kichikbo'lishi kerak. Faqat shunday holatda ferment polimer matritsani tark etolmaydi va atrofdagi eritmaga chiqa olmaydi, ya'ni immobillangan. holatda qoladi. Fermentlarni gelda immobillashning 2 ta asosiy usuJi ma'lum. Birinchisida, ferment monomerning suvli eritmasiga soiinadi va keyin polirnerizatsiyalanadi. Natijada polimerli gel hosil bo'ladi. Reaksion aralashmada ko'pincha polimerga uch o'lchamli to'r strukturasini beruvchi bifunksional (molckulasida 2 ta funksional guruhi bor bo'lgan) agentlar qo'shiladi. Ikkinchi holatda ferment tayyor polimer eritmaga soiinadi va unga gelsifat holatga o'lkaziladi. Fermentlarni polimer gelga kiritish bilan immobillash preparatga istalgan geometrik shakllar berish imkoniyatini yaratish bilan birga, tashuvchi molekulasida biokatalizatorlarning bir tekis taqsimlanishi- ni ham ta'minlaydi. Shuning uchun ham bu metod universal hisoblanadi va u deyarli barcha fermentlar, poliferment tizimlar, hujayra fragmentlari va hatto hujayralarni immobillash uchun ham qulaydir. Gelga kiritilgan ferment bakteriyalar bilan zararlanishdan himoyalangan bo'ladi. Membranalar yordamida fermentlarni immobillashning mo-hiyati shundaki, bunda fermentning suvli eritmasi substratning suvli eritmasidan yarimo'tkazuvchan membrana yordamida ajra-tilgan holatda turadi. Yarimo'tkazuvchan membrana substratning kichik molekulalarini oson o'tkazadi, katta molekulalarni esa o'tkazmaydi. Membrana tipidagi tizimdan foydalanish tarkibida ko'p miq- dorda ferment bo'lgan immobillangan preparatlarni olish imkonini beradi. Bu metod ham universal va qulaydir. Ikki fazali muhit yordamida fermentni immobillashda ferment tizimning bir fazasidagina eriydi. Substrat va mahsulot qaysi fazada erishiga qarab ikkala fazaaro taqsimlanadi. Fazalarning tabiati mahsulot qaysi fazada to'planishi va u yerda ferment bo'lmasligiga ko'ra tanlanadi, reaksiya yakunlangandan so'ng bu fazani

ajratib, undan mahsulot ajaratib olinadi. Fermentli fazani esa navbatdagi jarayonda qayta ishlatish mumkin bo'ladi. Kimyoviy metod bilan immobillashda ferment molekulasi, xususan, oqsil bilan tashuvchi o'rtasida yangi kovalent bog' hosil bo'ladi. Ushbu yo'l bilan immobillangan fermentlarning preparatlari 2 ta muhim yutuqqa ega. Birinchidan, tashuvchi bilan ferment o'rtasidagi kovalent bog' hosil bo'lgan konyugatning mustahkam bo'lishini ta'minlaydi, tashqi muhit omillari, masalan pH, haroratga chidamliroq bo'ladi, ferment tashuvchidan desorbsiyalanmaydi, olinayotgan mahsulotlami ifloslantirmaydi. Bu esa tibbiyot va oziq-ovqatga mo'ljallangan jarayonlarni amalga oshirishda juda muhim- dir. Ikkinchidan, fermentlarni kimyoviy yo'l bilan modifikatsiya qilish ulaming katalitik faolhgini, barqarorUgini va boshqa xossa- larini istalgan tomonga qarab o'zgartirish imkonini beradi. Bunda fermentning faol markazini iloji boricha saqlab qolishga harakat qilinadi.

Adabiyotlar : 1. А ndreev .N.G. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo. M.Kolos 1984 2. Atabayeva va bosh.-Yem-xashak yetishtirish –T.Mehnat.1997 3. А t а b а ev а H. - D а l а ekinl а rini qo`shib ekish T.T а shG А U - 1998 4. А bduk а rimov D v а boshq а l а r - Dehqonchilik а sosl а ri v а yem-x а sh а k yetishtirish T.Mehn а t 1987 5. Belolipov. I. V. Sheraliev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991 6. Buro`gin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 7. D а l а k ь yan V, А s а nov R, Kim L - Korm а Uzbekist а n а -T.Mexn а t.1986 8. К ursanov. V. A. К amarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 9. Mirzayev O`, Xudoyberganov –Yem-xashak yetishtirish, Andijon, 2003 10. Pr а kticheskoe rukovodstvo po texnologii uluchsheniya i ispol ь zov а niya prirodnix kormovo`x ugodiy а ridno`x r а yonov str а no` M.V.O. А grpromizd а t 1988 11. Rogov M.S. - Zeleno`y konveyer M. А gropromizd а t 1985 12. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976.

O'xshashlar

Hujayra injenerligi

Gen injenerligi

Qishloq xo‘jalik biotexnologiya fanining maqsadi, vazifalari,ob’ekti va tadqiqot uslublari

Fermentlar va ularni qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi o‘rni

Biotexnologiya asoslari