Viruslar ( biologiya ) - Biologiya - Referatlar

Viruslar ( biologiya )

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz R e ja: 1. Viruslarning ochilish tarixi. 2. Viruslarning umumiy harakteristikasi. 3. Viruslarning rivojlanishi. 4. Viruslarning klassifikatsiyasi. 5. O’simliklarning virusli kasalliklari.

www.arxiv.uz Odam, hayvon va o’simliklarda ma’lum bo’lgan ko’pchilik kasalliklarning qo’zg’atuvchilari oddiy mikroskopda ko’rinmaydi. Shuning uchun L. Paster bunday kasalliklarga bakteriyalardan bir necha yuz marta kichik bo’lgan ma’ lum mikroorganizmlar sababchi bo’ladi deb taxmin qilgan edi. N. F. Gamaleya (1886) bilan D. I. Ivanovskiylarning (1892) ilmiy ishlari o’simlik va hayvonlardagi viruslarni o’rganishga asos solgan bo’lsa, sovet olimlari virusli kasalliklarni o’rganish sohasida katta va samarali ish qildilar. Hozirgi paytda hayvon, odam va o’simliklarning yuqumli kasalliklarini qo’zg’atuvchi viruslarning 600 dan ortiq turi ma’lum. Viruslarning umumiy harakteristikasi: viruslar asosan maxsus filtrdan o’tuvchi mikroblar klassiga kiradi va ular uchun qo’yidagi xususiyatlar hosdir: 1. Juda ham kichik bo’lib, (7—20 mμ dan — 250—300 mμ gacha) oddiy mik roskopda ko’rinmaydi. 2. Fil’trlanish, ya’ni bakteriyalarni to’tib qoladigan filtrlardan bemalol o’tadi. 3. Sun’iy oziq muhitida rivojlanmaydi. 4. Parazit (tirik to’qima hujayrasida rivojlanadi va o’zida moddalar almashinuvi bo’lmaydi). 5. Tovuq embrionida va rivojlanuvchi to’qimali kulturalarda rivojlanadi. Viruslarning tayoqchasimon, sharsimon, kubsimon, spermatozoidsimon va ipsimon shakli elektron mikroskop va ultramikrotom yordamida yaqqol ko’rinadi, lekin tashqi ta’sirotda ularning shakli o’zgaradi. Elementar zarrachalar. Maxsus bo’yash usullari bilan ayrim viruslarni oddiy mikroskopda ko’rish mumkin. Bunday viruslarga elementar zarrachalar yoki tanachalar deyiladi. Masalan, tovuqlar chechak kasalligining Borrel tanachasi, odam chechak kasalligining Guarnieri tanachasi, Pashen tanachasi va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Ushbu zarrachalarni ko’rish uchun surtma preparat tayyorlanib, Romanovskiy — Gimza yoki Gertsberg usullari bilan bo’yaladi va mikroskop ostida immersion sistema, bilan tekshirganda ular qora, tuqbiiafsha yoki

www.arxiv.uz kung’ir rangli koqklarga o’xshash ko’rinib, yakka-yakka yoki to’p-to’p holatda joylashgan bo’ladilar. Turli viruslar batafsil o’rganilgandan so’ng, ularning murakkab to’zilganligi aniqlandi. Juda ham kichik bo’lishiga qaramay, har qaysi virus zarrachasi tashqi tomondan ichki moddalarini saqlab turadigan parda bilan o’ralgandir. Viruslar asosan nukleoproteidlardan tuzilgan bo’lib, tarkibida oqsillarning karbon suvlari va yoglari bo’ladi. Nukleproteidlar tarkibida nuklein kislotalarinnng bo’lishi, viruslarda uzak moddasining borligidan dalolat beradi. Keyingi paytlarda ayrim viruslarda ferment borligi aniqlangan. Masalan, gripp virusida neyroamilidaza, chuchqalarnnng inflyuentsiya kasalligida mutsinaza va boshqalar bo’ladi. Viruslarning rivojlanishi. Viruslar sun’iy oziq muhitida rivojlanmaydi. Ularni tovuq embrionida rivojlanuvchi to’qima kulturalarida va sezgi, ya’ni virusga moyil organizmda rivojlantirish mumkin. Buning uchun 8—12 kunlik tovuq embrioni olinadi, virus uning xoriollantiois pardasiga allantiois va amnion bo’shliqlariga hamda tuxum sarigi xaltachasiga yuboriladi. Virusning sezgir hujayraga ta’siri 5 davrga bo’linadi: 1. Adsorbtsiya, bunda virus zarrachalari hujayra po’stlogiga shimiladi. 2. Hujayra ichiga kiradi. 3. Virus zarrachasining asosiy qismlari sintezlanadi. 4. Bir bo’tun virus zarrachasi tashkil qilinadi. 5. Hosil bo’lgan viruslarning zarrachalari hujayradan ajralib chiqadi. Ko’pchilik kasallik qo’zg’atuvchi viruslar tovuq embrionida rivojlantirilib, ulardan itlarning o’latiga, tovuqlarning nyukasl kasalligiga, odam va parrandalarning chechak, qoramollarning o’lat kasalliklari va boshqalarga vaktsinalar tayyorlanadi. Viruslarni rivojlantirish uchun ikki xil to’qima kulturasi qo’llaniladi: 1. Tirik — rivojlanmaydigan to’qima kulturasi, bunda moddalar almashinish protsessi bo’ladi, hujayralar o’sib ko’paymaydi. Bunday muhitlar asosan viruslarni rivojlantirib, ulardan vaktsina tayyorlashda qo’llaniladi. 2. Rivojlanuvchi to’qimalar kulturasi. Bulardan eng muhimi bir qavatli to’qima hosil qiluvchi kulturadir: hayvon embrioni yangi tug’ilgan buzoq, ko’zi, cho’chqa bolasining buyragi va 8—10 kunlik tovuq embrionining teri-muskul to’qimasi 1—2 mm dan qilib maydalanib, ularga tripsin, versen kabi ferment ta’sir etganda alohida

www.arxiv.uz hujayralarga ajraladi. Ajralgan hujayralarni ma’lum miqdorda maxsus muhitga aralashtirib neytral reaktsiyali probirkalarga qo’yilsa, hujayra lar shisha devoriga yopishib, asta-sekin rivojlana boshlaydi va natijada bir qavatli to’qima hosil bo’ladi. Bu to’qima birinchi hosil bo’lgan bir qavatli to’qima kulturasi deyiladi. Bundan tashqari, ushbu to’qimadan tayyorlangan subkultura (har qanday birinchi hosil bo’lgan bir qavatli to’qima kulturasidan 4—5, ayrim vaqtlarda 20 martagacha ko’chirilib, yangi bir qavatli to’qima hosil qiluvchi kultura), uzluksiz kuchiriluvchi bir qavatli to’qima kulturasi (bu ma’lum sharoitda va maxsus muhitda tanlangan hujayralardan hosil qilingan bir qavatli to’qimani uzluksiz ko’chirib ekib olinadi) va diploidli to’qima (buni tayyorlashda tarki bida bir juft xromosomalari bo’lgan hujayralar qatnashadi, bunday to’qimani 50 martagacha ko’chirib ekish mumkin) hosil qilinadi. To’qimali kulturalarda viruslarning titri, neytrallanishi, tsitopatogenli ta’siroti o’rganiladi va ayrim kasalliklarga qarshi vaktsinalar tayyorlanadi. Viruslar bakteriyalarga o’xshash antigenlik xususiyatiga ega. Shuning uchun virusli infektsiyalardan keyin kasallikdan tuzalgan organizmda virusni neytrallovchi modda (antitelo) to’planadi va natijada organizm immu nitetli bo’ladi. Viruslarning chidamliligi. Barcha viruslar past temperaturaga chidamli bo’ladi —20—70° sovukda viruslar yillab ulmaydi. Yuqori temperaturaga juda ham sezgir bo’ladi, ayniqsa qaynatilganda darhol halok bo’ladi. Qo’yosh nuri va dizenfektsiyalovchi moddalardan formalin, xloramin, lizol, fenol va boshqa eritmalar viruslarni o’ldiradi. VIRUSLARNING KLASSIFIKATSIYASI Viruslarni klassifikatsiya qilish masalasi hozirgacha to’liq o’rganilmagan. Viruslarni klassifikatsiya qilish ular birinchi aniqlangan davridan boshlangan: dastlab qanday organizmning zararlanishiga ko’ra (odam, o’simliklar, hayvon, hasharot, faglar) keyinchalik qanday to’qimalarni zararlashiga ko’ra (dermatrop, pnevmotrop) viruslar borligi aniqlangan. SSSRda viruslarni klassifikatsiya qilishda Moshkovskiy, V.M. Jdanov, R.S. Korenblit, V.L. Rijkov, S.N. Gaydamovichlarning hissasi katta. Viruslar o’ziga hos

www.arxiv.uz xususiyatlarga — tarkibida DNK yoki RNK borligi, mustqqil, moddalar almashinuvi bo’lmasligi, hujayra strukturasiga ega bo’lmasligi, o’ziga hos ko’payish yo’li borligiga qarab, ular mustqqil, organizmlar vira dunyosiga ajratilgan. 1966 yili Moskvada bo’lib o’tgan XI Halqaro mikrobiologlar qongressida viruslarning yangi klassifikatsiyasi qabul qilingan: tarkibida DNK va RNK bo’lgan viruslar va ularning anatomiyasi—simmetriyasining shakli kubsimon, spiralsimon va kampsomerlarning soni va diametri, tashqi qobigining borligiga asoslangan. Hozirgacha 300 ga yaqin virus aniqlanib, ular 5 ta sinf, 8 tur, 21 oilaga birlashtirilgan. Har bir oila avlodlardan tashkil topgan bo’lib, avlodlar turlarga bo’linadi va turlar lotin tilida binominal yoziladi. Barcha hayvonlarda kasallik qo’zg’atuvchi viruslar ikki sinfga bo’lingan: 1. Ivanovskiy sinfi tarkibiga RNK bo’lgan viruslar kiradi: pikornaviruslar — oqsil, poliomielit, Teshin kasalliklarini qo’zgatadi, miksoviruslar — qo’turish, gripp, qizamiq, qoramollar, itlar, parrandalarda o’lat kasalliklarini qo’zgatadi; arboviruslar - bir tuyoqli hayvonlarda Afrika o’lati, bug’ularda epizootik gemorra - giya kasalliklarini; reoviruslar — yomon shish va leykoz kasalliklarini qo’zgatadi. 2. Jenner sinfi tarkibiga DNK bo’lgan viruslar kiradi: poqsviruslar — odam, hayvon va parranda chechagini, fibroma va miksoma shishlarini qo’zgatadi, adenoviruslar — odamda, hayvonlarda, parrandalarda nafas yo’llarining qon’yuktivit kasalligini qo’zg’aydi. Klassifikatsiyalanmagan viruslarga yuqumli gepatit virusi va boshqalar kiradi. Viruslarga qarshi immunitet. Bakteriyalarga qarshi hosil bo’ladigan immunitetga nisbatan viruslarga qarshi hosil bo’ladigan immunitet kam o’rganilgan. Lekin ular bir xil yo’l bilan hosil bo’ladi, ya’ni organizmga yot bo’lgan tirik moddaning kirishi natijasida immunitet hosil bo’ladi. Ammo fagotsitoz holati viruslarga ta’sir etmaydi, chunki ayrim viruslar leykotsitlarda ham rivojlanadi. Virus kasalliklariga qarshi tugma va sun’iy immunitet bo’ladi: tugma

www.arxiv.uz immunitet organizmning areaktiv hujayralari bilan bog’liq, ya’ni virusga nisbatan sezgir hujayralar yo’q. Sun’iy immuniget ikki xil bo’ladi: a) biopreparatlar (vaktsina va immunli zardoblar) yuborish natijasida hosil bo’lsa, u sun’iy orttirilgan; b) organizm biror virusli infektsiya bilan kasallanib sogayishi natijasida hosil bo’lsa, u tabiiy orttirilgan immunitet deyiladi. Viruslarga sezgir organizmdagi immunitetning faktorlari: 1. Virusning organizmga kirgan yerida mahalliy atsidoz, gipoqsiya bo’ladi, temperatura ko’tariladi, antitelalar hosil bo’ladi, ingibitor va interferonlar hosil bo’ladi. 2. Viruslar sezgir hujayralarga yetib borguncha antitelalar va ingibitorlar hosil bo’ladi. 3. Hujayraning ichida interferon hujayrani himoya qiladigan maxsus suyuqlik ajratiladi. Ingibitorlar viruslarning ko’payishiga to’sqinlik qiladigan maxsus modda va u har qanday organizmda bo’ladi, buni 1942 yili Fyorst aniqlagan. U kuyonning zardobi bilan gripp virusiga tasir etganda, viruslar halok bo’lganlar. Ingibitorlar ham antitelalarga o’xshash ta’sir etadi, ular odam va hayvon organizmidagi suyuqliklarda, nafas olish va hazm qilish epiteliyalarida, turli to’qima organlarning ekstraktlarida bo’ladi. Ingibitorlar kattaroq yoshdagi organizmda, ayniqsa so’lakda ko’p bo’ladi, masalan, itning so’lagida boshqa hayvonlarning sulagiga nisbatan 10 barobar ko’pdir. Interferon virusning organizmga kirgan joylarida tezlik bi lan hosil bo’ladigan maxsus modda bo’lib, spetsifik faktor hisoblanmaydi, lekin viruslarning rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Virus kirgan joyda 18—24 soat ichida ularni neytrallovchi maxsus antitelalar hosil bo’ladi. Interferentsiya. O’simliklarda, odam va hayvon organizmlarida, tovuq embrionida yoki to’qima kulturasida bir virusning rivojlanishiga ikkinchi virusning to’sqinlik qilish hodisasi interferentsiya deyiladi. Buni 1935 yili Hoskins aniqlagan va bunday holat bir turdagi va har xil immunobiologik turdagi viruslar orasida uchraydi. Virusli kasalliklar

www.arxiv.uz Virusli kasalliklar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, yer sharining istalgan joyida ma’lum, ular ekinlarga katta zarar yetkazadi. Virus o’n millionlab virus zarrachalaridan (yirik molekulalardan) iborat va qatiy tartib bilan joylashgan kristallar hosil qilishi mumkin. Noaktav (tinim holatidagi) virus bir necha yil davomida hayot belgilarini namoyon qilmasligi mumkin. Tamaki mozaykasi virusi uning quruq barglarida 50 yilgacha va undan ham uzoqnoaktiv holatda saqlanishi mumkin. U tirik hujayraga tushishi bilan aktivlashib ketadi. Virusning o’z energiya manbai bo’lmasligi va u oziqni mustqqil, qayta ishlab uzlashtira olmasligi uchun o’zining tirikligini ta’minlay olmaydi. Uning tarkibidagi nuklein kislota o’simlik hujayrasiga tushib, uni «o’zi uchun ishlashga» majbur etadi. Bunda normal hujayradagi ximiyaviy protsesslar, tormozlanadi, virus ko’payishi uchun zarur bo’lgan ximiyaviy protsesslar kuchayadi. Bu vaqtda u tirik mavjudotlarning ikkita asosiy xususiyatini namoyon qiladi: u o’ziga o’xshash individlar hosil qiladi va bu protsess davomida turg’un irsiy o’zgarishlarga, ya’ni mo’tatsiyaga qobiliyatli bo’ladi. Yangi virus zarrachalari hosnl bo’lishida virus komponentlari hujayrada alohida-alohida sintezlanadi va shundan keyingina yetuk virus zarrasiga to’planadi. Odam kasalliklarining anchasini, o’simlik va hayvonlarning yuzlab kasalliklarini viruslar qo’zgatadi. Viruslar nihoyatda ko’p suyuqlikka aralashtirilganda ham aktivligini yo’qotmaydi, masalan, tamakining oddiy mozaykasi virusi 109 marta suyultirilganda ham o’simliklarni zararlash xususiyatini yo’qotmagan. Ayrim infektsiya davrida hujayralarda viruslar soni juda ko’payib ketadi. Tamaki mozaykasi bilan zararlangan tamaki bargida barg vaznining 10% ni (quruq modda hisobida) virus tashkil etadi, 1 l o’simlik shirasida esa taxminan 2 g virus bo’ladi. Fitopatogen viruslar. O’simliklarni kasallantiradigan viruslar fitopatogen viruslar deb ataladi va tarkibiga RNK kirishi bilan harakterlanadi; shu bilan birga hayvonlar bilan odamni kasallantiradigan viruslarga tarkibida DNK to’tuvchi viruslar kiradi. Fitopatogen

www.arxiv.uz viruslarning yana bir xususiyati viruslarning o’simliklarga faqat shikastlangan joydan kirishidir. Viruslar o’simliklar hujayrasiga kirib, u yerda ko’payadi va moddalar almashinuvini bo’zib, o’simliklarni kasallantiradi. Virusli kasalliklarning belgilari juda o’ziga hos bo’lib, ko’p hollarda ularni zamburug’ va bakteriyali kasallik belgilaridan farq qilish mumkin. O’simliklarning virusli kasalliklarini tashqi belgilariga qarab ikki katta gruppaga – mozayka va sariqkasalligiga bo’lish mumkin. Mozayka kasalligida barglar (kamdan-kam boshqa organlar) mozaykasi ko’zatiladi; bunda barg plastinkasining bir qismi tiniq yashil rangini saqlaydi, boshqa qismi och yashil yoki sariq rangga kiradi. Bunda barg olachipor, mozaykali bo’lib ko’rinadi. Bundan tashqari, virusli kasalliklarda barglarda halqali dog’lar, barg (poya, meva) ayrim qismlarining nobud bo’lishi (nekroz) ko’zatiladi. Barg tomirlari buylab joylashgan va bargning orqa tomonndan, ayniqsa, yaxshi ko’rinadigan nekroz dog’lari, shtrihlar ham virusli kasalliklarga hos xususiyatdir. Viruslar o’simliklarda yana ham kuchli o’zgarishlar hosil qilishi mumkin, masalan, past bo’ylilik barglarning maydalanishi, buralishi va shaklining o’zgarishi, qing’ir-qiyshiqligi, gullarning ko’karishi va hoqazo. Barg plastinkasining bo’tunlay sarg’ayib ketishi bilan sariq kasalligi mozaykadan farq qiladi: mozayka rangi bo’lmaydi, bunda o’simliklarning shakli juda o’zgarib, past bo’yli, nihoyatda serqancha , gullari qing’ir-qiyshiq bo’lib qoladi, gulning bir qismi bo’tunlay rivojlanmay qoladi, boshqa qismi esa normal rivojlanadi, tojbarglari ko’pincha ko’karib ketadi, ba’zan gul o’rnida novda yoki reduktsiyalangan barglar yoki yashil gul markazida haqiqiy barg halqasi hosil bo’ladi. Sariqtipdagi kasalliklarda o’simliklarning anatomik tuzilishi va funktsional faoliyati qattiq bo’zilishi ko’zatiladi. O’simliklar kasallanganda virus zarrachalari uning hujayralari ichida bo’ladi. O’simlik viruslari o’simliklar shikastlanmasdan turib hujayra ichiga kira olmaganligi uchun virusli kasalliklarning ko’pi tabiatda og’iz apparati sanchib- suruvchi tipda tuzilgan hasharotlar: shira, chirildoq, qurt, trips, kalqondorlar

www.arxiv.uz vositasida tarqaladi. Viruslar kanalar vositasida ham tarqalishi aniqlangan (masalan, bugdoyning yo’l-yo’l mozaykasi). Hasharotlarsiz yuqadigan viruslar ham bor. Bu yo’qishning qontakt usuli hisoblanadi. Tashuvchi hasharotlari noma’lum bo’lgan viruslar ham uchraydi. Masalan, tamaki mozaykasi virusi va kartoshkaning X- virusi shira va boshqa hasharotlar bilan tarqalmaydi, lekin mexaniqaviy yo’l bilan oson yuqadi. Kartoshkaning X-virusi kasallangan barglar sog’lomlarga yaqinlashganda o’tadi. Shamol vaqtida barglar bir-biriga tegib, asosan mikroskopik mayda tukchalar sinishi hisobiga ko’tikula bir oz shikastlanishi tufayli viruslar yuqadi. Ana shu shikastlangan joylardan virus zarrachalari sog’lom o’simliklarga o’tadi. Keyingi vaqtlarda X-virus Synchytrium cndobioticum zamburug’i (fikomitsetlar) orqali ham sog’lom o’simliklarga o’tishi to’g’risida ma’lumotlar paydo buldi. Viruslar zararlangan o’simliklardan olingan urug’lar orqali ham yo’qishi mumkin. Bodringning yashil va oq mozaykasi, loviyaning oddiy mozaykasi, pomidor mozaykasi, lyupinning qorayishi va soya mozaykasini qo’zg’atuvchilar ana shunday viruslarga kiradi. Mozayka kasalliklarini qo’zg’atuvchi viruslarning ko’pchiligi urug’ bilan o’tishi mumkin. Viruslar tugunaklarda saqlanib, tugunaklar orqali o’tishi mumkin, masalan, kartoshka viruslari. Meva va sabzavot ekinlari virusi ko’chat bilan o’tishi mumkin. Qancha roqda saqlanib, o’simliklarni qancha roq orqali zararlaydigan viruslar ham bor. Masalan, tamaki nekrozi virusi ana shunday virusdir. Begona o’tlar ham virus rezervatori bo’lib xizmat qilishi mumkin. Sariqtipdagi virusli ko’p kasalliklarning begona o’tlarga bog’liqligi aniqlangan. O’simliklar virusli kasalliklarining rivojlanishi va tarqalishi ko’p jihatdan tashqi sharoitga bog’liq. Ko’pincha biror temperatura virusli kasalliklarning mavsumiy va geografik tarqalishini belgilaydi. Temperatura infektsiya tarqalishiga, kasallik belgilari (simptomlari) namoyon bo’lishi harakteri ga ta’sir ko’rsatadi. Temperatura sharoiti virus tashuvchilar soniga ta’sir etishi mumkin, bu esa o’z navbatida, o’simliklarning zararlanishida o’z ifodasini topadi, kasallik belgilari harakteriga va o’simliklarning zararlanishi darajasiga ta’ sir etadi.

www.arxiv.uz Tamaki temperatura mu’tadil (10° dan yukori) bo’lganda mozayka virusi bilan eng ko’p zararlanadi, temperatura ortishi bilan zararlanish darajasi pasayadi, 35° da esa kasallik alomatlari (simptomlari) yashirin holatda bo’ladi. Temperaturaga qarab simptomlar turi ham o’zgarishi mumkin. Yorug’lik ta’siri ham simptomlar namoyon bo’lishida o’z ifodasini topishi mumkin. Odatda, sust yorug’lik tamaki nekrozi virusiga ta’sir etib, nekroz avj olib ketishiga sabab bo’ladi. Natijada tamaki barglari ko’rib qoladi. Ba’zi virusli kasalliklarda ko’zatiladigan mavsumiy rivojlanish ko’pincha yorug’lik kuchining har xilligiga bog’liq. Yorug’lik zararlanish intensivligiga, uning rivojlanishiga, uning asari sifatida viruslar o’simliklarga keltiradigan zararning kam-ko’pligiga ta’sir etadi. Virusli kasalliklarga qarshi ko’rashda oldini olish choralari asosiy ahamiyatga ega. Bunda sog’lom ko’chat va urug’ yetishtirishga va foydalanishga alohida ahamiyat berish kerak. Viruslar begona o’tlarda saqlanganligi uchun bu o’tlarni albatta yo’qotish kerak.

www.arxiv.uz Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro’yxati. 1. Burxonova X.K., Murodov M.M. Mikrobiologiya. Toshkent, «O’qituvchi», 1975. 2. Vahobov A., Inog’omova M. Mikrobiologiya. UzMU. Toshkent, 2000. 3. Bakulina N.A. i dr. Mikrobiologiya. Toshkent. Meditsina, 1979. 4. Mustakimov G.D. O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. «O’qituvchi». T. 1995. 5. Rabotnova I.L. Obshaya mikrobiologiya. M. Vssh. shkola, 1966. 6. Fedorov M.V. Mikrobiologiya. Toshkent. «O’qituvchi», 1966. 7. Inogomova M. Mikrobiologiya va virusologiya asoslari. Toshkent, 1983. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Biologiya Darsliklarining Taxlili

Biologiya o’qitishning faol metodlari

Biologiya o’qitish metodikasining rivojlanish tarixi

Biologiya fanini urganish usullari. Tiriklikni xossalari

Biologiya fanidan mustaqil o`qitishni tashkil etish va biologiya fanini o`qitishda innovasion texnologiyadan foydalanish