Tuproq biologiyasi, o’simik ildizidagi mikroorganizmlar va ularning ahamiyati - Biologiya - Referatlar

Tuproq biologiyasi, o’simik ildizidagi mikroorganizmlar va ularning ahamiyati

Yuklangan vaqt:

11.03.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.3251953125 KB

Ko'chirib olish

Tuproq biologiyasi, o’simik ildizidagi mikroorganizmlar va ularning ahamiyati Reja: 1. Mikroorganizmlarning tuproqda tarqalishi 2. Rizosfera bakteriyalari 3. Mikroorganizmlarning suvda tarqalishi 3. Mikroorganizmlarning havoda tarqalishi 4. Oltingugurt bakteriyalari

Bakteriyalar tabiatda boshqa tirik organizmlarga qaraganda, keng tarqalgan. Chunki ular nihoyatda mayda bo’lganligi va tashqi muhit omillariga tez moslasha olganligi, turli-tuman oziq moddalarni iste’mol etishi sababli boshqa organizmlar yashay olmaydigan joylarda ham yashay oladi. Ular tuproqda, suvda, havoda va boshqa organizmlar tanasida uchraydi. Mikroorganizmlarning tuproqda tarqalishi. Mikroblar tashqi muhitdagi hamma obyektlardan ko’ra tuproqda ayniqsa ko’p bo’ladi. Mikroblar suv va havoga asosan tuproqdan tarqaladi. Tuproqda mikroblarning hayoti va faoliyati uchun organik va mineral moddalar, еtarli namlik, quyosh nurlaridan himoya qilishga o’xshash eng qulay sharoitlar mavjud. Tuproqning turli qatlamlarida mikroblar bir tekis tarqalgan emas. Eng ustki qatlamida mikroblar kam bo’ladi, chunki bu yеrda mikroblar kuriydi va quyosh nurlarining ta’sirida tez nobud bo’ladi. yerning 10—20 sm chuqurlikdagi qatlamida mikroblar hammadan ko’proq bo’ladi. Yеr chuqurlashgan sari mikroblarning harakteri o`zgaradi va ularning umumiy miqdori kamaya boradi, 4—5 m chuqurlikdagi tuproq esa deyarli sterilli bo’lishi mumkin. Lekin mikroblar ancha chuqur qatlamlarda ham bo’lishi mumkin. Tuproqning tarkibiga, yoritilish sharoitiga, namlik darajasiga, yil fasllariga, iqlim sharoitiga va omillariga qarab tuproq mikroflorasi miqdor va sifati jihatidan ham farq qiladi. Masalan, taqir, toshloq, qumloq tuproqlarda mikroblar juda kam bo’ladi, haydab quyilgan va o`g’itlangan tuproqlarda ayniqsa ko’p bo’ladi. Organik moddalar ko’p bo’lgan y еrlarda mikroblarning har xil turlari ko’payishiga qulay sharoit yaratiladi. Ular ayniqsa o’simliklarning ildizida (rizosferada) ko’p miqdorda to’planadi. Tuproqda bir necha million, hatto milliardgacha bakteriya bo’lishi mumkin. 1 g mozor tuprog’ida 19 mlrd bakteriya borligi aniklangan. M. V. Fedorovning ma’lumotlariga ko’ra 1 gektar еphing 25 sm chuqurlikdagi tuprog’idan olingan mikroblarning og’irligi 3 tonnaga еtgan, demak, 1 g tuproqda 5 mlrd bakteriya bo’lgan. Tuproqda ayniqsa sporali aeroblar ( Vas. mycoides, Vas. subtilis, Vas. megatherium, Vas. mesentericus va boshqalar), sporali anaeroblar ( Vas. eporogeaes, Vas, putrificus va boshqalar), termofil bakteriyalar, pigment hosil qiluvchilar, kokklar (Micrococcus albus va boshqalar) ko’p uchraydi.

Tuproqda nitrifikatsiyalovchi, denitrifikatsiyalovchi, azot tuplovchi, oltingugurt bakteriyasi, kletchatkani parchalovchi; mog’or zamburug’lari, achitkilar, sodda hayvonlar va mikroskopik yusinlar bo’ladi. Ularning ayrimlari oziqlarga tushib, ularni bo’zadi. Ayrim tur bakteriya, achitki, mog’or zamburug’larning sof ko’lturasi ajratilib, ulardan antibiotiklar, vitaminlar, fermentlar va boshqalar tayyorlanadi. Tuproqdagi organik va mineral moddalarning almashinuvida mikroorganizmlar asosiy rol uynaydi; tuproqdagi mikroblarning ta’sirida har yili tuproqqa tushadigan barcha organik moddalar (o’simlik qoldiqlari, mol uligi) oddiy birikmalarga parchalanadi va ular o’simliklar uchun oziq moddaga aylanadi. Tuproq strukturasini va gumusni hosil qilishda mikroorganizmlarning ahamiyati juda katta. Gumus tabiatdagi turli o’simlik birikmalaridan, anaerob va aerob bakteriyalar hamda zamburug’lar ishtirokida hosil bo’ladi. Tuproqda turli-tuman fnziologik gruppalarga mansub bo‘lgan aeroblar, anaeroblar, saprofitlar, nitrifikatorlar, azotfiksatorlar, sellyulozani parchalovchilar, oltingugurt bakteriyalari, spora hosil qiluvchilar va spora hosil qilmaydigan vakillari keng tarqalgan. Yil fasllariga qarab tuproqdagi mikrorrganizmlar soni ham o‘zgarib turadi. Ayniqsa o‘simliklarning ildiz sistemasi atrofida bakteriyalar ko‘p to‘planadi, ularning ko‘pchiligi aerob, tayoqchasimon (Pseudomonas) spora hosil qilmaydigan vakillardir. Pseudomonas avlodiga mansub bakteriyalar uglevodlar, organik kislotalarni o‘zlashtiradi va o‘zi ham bir qator vitaminlar sintezlash xususiyatiga ega. Bu vitamynlarni o‘simliklar o‘zlashtiradi. Tuproqdagi organik moddalar parchalanganda bakteriyalarning biotsenozlari almashinib turadi. Avvalgicha tuproqda tez va oson parchalanadigan moddalar bo‘lganda, asosan spora hosil kilmaydigan tayokchasimon bakteriyalarkeng tarqaladi, keyinchalik ularning o‘phini spora hosil qiluvchi aerob bakteriyalar egallaydi. Tuproqdagi mikroorganizmlarni hisoblash uchun 1924 yili S. N. Vinogradskiy yangi metod ishlab chiqdi. Uning mohiyati quyidagidan iborat.

Ma’lum hajmdagi yoki miqdordagi tuproq suspenziyasidan oltyu mazok tayyorlanadi, so‘ngra u karbol kislotada eritilgan eritrozin bilan bo‘yaladi va mikroskopda karab mikroorganizmlar soni hisoblanadi. F. N. Germanov bakterioskopik metodni yanada mukammallashtirdi. U tuproq zarrachalariga osh tuzi bilan ta’sir etadi. Natijada tuproq kompleksidan kalsiy va tuproq zarrachasi ichidagi va ustidagi bakteriyalar bo‘shaydi. Bu metod bilan hisoblaganda, 1 g tuproqdagi bakteriyalar soni 10 milliardga еtgan. Tuproqqa yaxshi ishlov berilsa, еrda bakteriyalar soni ortishini tubandagi jadval ma’lumotlaridan ko‘rish mumkin. O‘zlashtiphlgan va uzlashtirilmagan еrlardagn bakteriyalar soni (1 g tuproqda million dona hisobida) Tuproq turi Gorizontla r Kokkla r Tayeqchasimonla r Yirik kokklar (azotobakter ) Jami bakteriyala r soni O`zlashtirilmaga n qora tuproq А 1 B 1 В 2 2050 730 790 410 50 20 260 960 1760 2709 1740 2570 O‘zlashtirilgan qora tuproq А 1 B 1 В 2 5540 390 550 240 60 0 590 2340 1130 6470 2890 1750 O`zlashtirilmaga n sho‘r tuproq А 1 A 2 В 2 2620 640 580 280 700 40 290 966 480 3230 1670 1000 O‘zlashtirilgan sho‘r А 1 A 2 В 2 4300 1800 600 400 160 12 600 1400 3200 5820 3400 3872

Tuproq hosil bo‘lish protsessida, tirik organizmlarning: bakteriyalar, zamburug‘lar, infuzoriyalar, suvo‘tlar, o‘simliklarning ildizi va bir qator hayvonlarning ahamiyati nihoyatda kattadir. Rizosfera bakteriyalari. O‘simliklar ildizi ta’siri ostidagi zona rizosfera deyiladi, Rizosfera mikroorganizmlari ildizlar yuzasida va o‘simlik ildizlariga bevosita taqalib turadigan tuproqda ko‘plab rivojlanadi. N. A. Krasilnikov ma’lumotiga ko‘ra, makkajo‘xori, kungaboqar, soya va boshqa ekinlar rizosferasidagi mikroorganizmlar soni kontrol еrlardagiga qaraganda 5—10 baravar ko‘p bo‘lar ekan. Rizosferada 3 ta zona farq qilinadi: 1) mikrofloraga nihoyatda boy bo‘lgan ildizlar yuzasi; 2) ildizlarga taqalib turadigan tuproqshshg yupqa katlami; 3) ildizlar yuzasidan 0,5—1 mm narida bo‘lgan haqiqny rizosfera zonasi. Bu zonada mikroorganizmlar uchun oziq ko‘p bo‘ladi. Rizosfera zonalarida mikroorganizmlar juda ko‘p miqdorda bo‘ladi, o‘simliklarning rivojlanish fazalariga qarab, ularning soni ham o‘zgarib turadi. Odatda, urug‘lar unishidan to gullash davrigacha mikroorganizmlar soni ortib boradi, gullash davrida kamayadi. Zamburug‘lar, aktinomitsetlar va sellyulozani parchalovchi bakteriyalar soni esa gullash davrida ortadi. Rizosferada ko‘pincha spora hosil qilmaydiganlardan: psevdomonaslar, mikrobakteriyalar, radiobakteriyalar va boshqalar uchraydi. Bakteriyalar o‘simliklar uchun fiziologik aktiv moddalar hosil kiladi, qoldiq moddalarni parchalaydi va o‘z navbatida yuksak o‘simliklarga ta’sir etib turadi. O‘simliklar ildizidan chiqqan moddalardan esa rizosfera bakteriyalari foydalanadi. Yuksak o‘simliklarning barglari. va.novdalarida epifit mikroflora bakteriyalary uchraydi. Nemis olimi YE. Libbert (1966) epifit mikroflora bakteriyalari fiziologik aktiv modda — geteroauksin sintezlash xususiyatiga ega degan fikrni aytadi. Lekin V. I. Kefeli (1969, 1971) karam o‘simligi steril muhitda Ь — triptofandan geteroauksin sintezlashini ko‘rsatadi.

A. A. Tarasenko (1972) epifit mikroflora makkajo‘xori maysalarining o‘yeishiga va moddalar almashinuvi protsessiga ijobiy ta’sir etganligini kuzatgan. Ajratib olingan 12 tur bakteriyadan atigi 6 turi geteroauksin sintezlash xususiyatiga ega ekanligi ma’lum bo‘lgan. Mikoriza. 1881 yili polyak olimi F. M. Kamenskiy mikoriza hodisasini kashf etadi. O‘simliklar ildizi bilan zamburug‘lar orasidagi simbioz mikoriza deb ataladi. Mikoriza ko‘pchilik daraxtlar va g‘alladoshlar oilasining vakillari orasida uchraydi. Mikorizada zamburug‘ giflari o‘simlikning ildizlari orasiga o‘sib kiradi. Mikophzani zamburug‘lardan fikomitsetlar, askomitsetlar va bazidiyali zamburug‘lar hosil qiladi. Bu tabiatda keng tarqalgan hodisa bo‘lib, ektotrof va endotrof formalari bor. E ktotrof mikorizada zamburug‘ giflari o‘simlik ildizini hamma tomondan o‘rab oladi, o‘simlikning ildiz tukchalari nobud bo‘lgan bo‘ladi. Endotrof mikorizada zamburug‘ giflarining faqat bir qismigina ildizning yuza qismida bo‘lib, asosiy qismi ildizning parenxima hujayralari orasiga o‘sib kiradi, ildiz tukchalari tirik bo‘ladi. Zamburug‘ giflari o‘simlik ildizining shimish yuzasini oshiradi, shu bilan birga o‘simlik o‘zlashtira olmagan anorganik va organik birikmalarni eritadi. O‘simlikni azot bilan ta’minlaydi, ya’ni organik koldiqlarni parchalab, ammiakli

birikmalarga aylantiradi. Buldan tashqari, mikoriza zamburug‘lari tuproqdan fosforli birikmalarni olishda ham o‘simlikka yordam beradi. Buning hisobiga o‘simlik zamburug‘ni glyukoza bilan ta’minlaydi. Glyukoza molekulasida bo‘lgan energiya.hisobiga zamburug‘ qiyin eriydigan fosforli birikmalar va torflarni o‘zlashtirish imkoniyatiga ham ega bo‘ladi. Ayniqsa o‘simliklardan orxideyalarda mikoriza xodisasi keng tarqalgan. Orxideyalarning urug‘i juda qiyin unib chiqadi. Chunki vitaiinlardan: nikotin kislota (RR), V vitamin va boshqalar еtishmaydi, kam sintezlanadi. Bularni esa zamburug‘lar hosil kiladi, natnjada urug‘ tez unib chiqadi. Mikoriza hodisasi daraxtlardan archa, kayin, qarag‘ay va boshqa o‘simliklarda keng tarkalgan. Mikroorgannzmlar fiziologik aktiv moddalar, vitaminlar, fermentlar, auksinlar, gibberellinlar, antibiotiklar, ba’zi bir aminokislotalarni sintezlash xususiyatiga ega. Bunday moddalarni bakteriyalar, zamburug‘lar, achitqilar, aktinomitsetlar, suvo‘tlar sintezlaydn. Nitrifikatorlar, azotobakteriyalar, tugupak baktsriyalari va boshqa vakillari o‘sish uchun zarur bo‘lgan barcha moddalarni sintezlash xususiyatiga ega. Evolyutsion taraqqiyot natijasida tuproq mikroorganizmlarning ayrim gruppalari orasida metabioz munosabat hosil bo’lgan, ayrim gruppa mikroorganizmlar orasida esa antagonizm bo’lib, bakteriya va zamburug’lar bir- birining rivojlanishiga to’sqinlik qiladi yoki birisi ikkinchisini yo’q qiladi. Antagonist bakteriyalar tabiatda, tuproqda bo’ladigan protsesslarda, ayniqsa, kasallik qo’zg’atuvchi mikroblarga qarshi kurashishda muhim ahamiyatga ega. Ko’pchilik bakteriyalar o’simlik ildizida ko’payib, ularni fitapatogen zamburug’lar ta’sirotidan himoya qiladi. Tuproqda aktivator degan mikroblar bo’ladi, ular yashash davrida hosil qilgan mahsulotlari bilan o’simliklarning o’sishi va rivojlanishini tezlatadi. Bir tuppoq tarkibida bir necha mingdan yuz milliongacha shu mikrobdan bo’lishi mumkin. Spora hosil qiladigan va hosil kilmaydigan bakteriyalar, achitki va boshqalar aktivator bakteriyalarga kiradi.

Tuproq mikroblarining ko’pchilik turi (azotobakter, tugunakli bakteriya, nitrobakteriya, zamburug’, aktinomitset va boshqalar) tiamin, riboflavin, G, K, B 6 , B 12 vitaminlari, biotin, nikotin kislotasi va boshqa vitaminlarni hosil qiladi. O’simlik ildizlariga yaqin tuproqdan biotik moddalar va aminokislotalarni mikroblar o’zlashtiradilar. Antibiotiklar ayrim o’simliklarning ildizlarida tuplansa, boshqa o’simliklarning tanasi va yaprogida to’planadi va uzoq vaqt saqlanadi. Mikroorganizmlarning ayrim turlari ildiz chiqindilari bilan oziqlanib, ildizlarni chiqindilar ta’siridan asraydi. O’simliklar o’z navbatida rizosfera mikroblariga ta’sir etib, ularning tuproqdagi ayrim turlarini saqlab qoladi. Tuproqda patogen mikroblar ham uchraydi, ular tuproqqa hayvon uligi chiqindilari, zararlangan oqar suv va turli tashlandiqlar bilan tushadi. Ayrim patogen mikroblar (kuydirgi va qoqshol kasalligini qo’zg’atuvchilar) tuproqda rivojlanadilar, lekin ko’pchilik patogen mikroblar tuproqda rivojlana olmaydi. Natijada ularning kasallik qo’zg’atish qobiliyati yo’qoladi va ular o’ladi. Bakteriyalar tuproqda sharoitga qarab har xil uzoqlikda yashaydi. Masalan, sil tayoqchasi 5 oydan 2 yilgacha, brutsellalar — 100 kungacha, chuchka saramasini qo’zg’atuvchi — 166 kungacha, yiring hosil qiluvchi kokklar — 2 oygacha, chuchka ulati virusi — 5 kungacha yashaydi. Ammo patogen mikrob larning sporalari (kuydirgi, qoqshol, yomon shish, qora son qo’zg’atuvchilarning sporalari) tuproqda bir necha o’n yillab yashaydi. Patogen mikroorganizmlar bilan zararlangan tuproq ayrim yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi manba hisoblanadi. Bunda asosan kuydirgi, qora son, qoqshol, yomon shish qo’zg’atuvchilari juda xavfli hisoblanadi. Chorvachilik mollar uchun ferma va suv havzalari ko’riladigan joylarni planlashtirishda hamda tuproqning mikroorganizmlar bilan ifloslanganligini aniqlashda uni mikrobiologik jihatidan tekshirish muhim sanita riya ahamiyatga egadir. Bakteriologik tekshirish uchun 1—2 sm chuqurlikdan maxsus koshik bilan tuproq olinadi va uning mikroblar bilan ifloslanganlik darajasi 1g tuproqdagi

mikroblarning soni bilan belgilanadi. Tuproqda ichak tayoqchasining titri va patogen mikroblarning borligi ham aniqlanadi. Mikroorganizmlarning suvda tarqalishi. Suvda mikroorganizmlarning yashashi va ko’payishi uchun sharoit mavjud bo’lgani uchun, unda doimo mikroblar bo’ladi. Ayniqsa oziq-ovqat sanoatida ishlatiladigan suvda ma’lum miqdorda faqat saprofit bakteriyalarning bo’lishi o`rinsizdir, chunki mikroblar oziq mahsulotlarining sifatini pasaytiradi va ularning oziq sifatida yaroqli bo’lish muddatini kamaytiradi. Suvda kasallik qo’zg’atuvchi mikroblarning bo’lishi ayniqsa odam va hayvonlar uchun juda xavflidar. Suvda organik moddalar qanchalik ko’p bo’lsa, mikrobning yashashi uchun sharoit shunchalik qulay bo’ladi. Suv tuproqning turli qatlamidan oqib o’tgani uchun undagi mikroblar suvga doimo aralashib turadi. Suvning mikroflorasi o’zgaruvchan bo’ladi, ya’ni u yil fasllariga ham bir qadar bog’liqdir. yomg’ir yoqqandan yoki qor erigandan keyin suvga atrof muhitdan ko’plab mikrob qo’shilib, ariq, ko’l va dengiz suvlarida mikroblar nihoyat ko’payadi. Ko’pgina mikroblar suvga turli tashlandiq narsalar bilan birga tushadi. Sanoat korxonalaridan chiqadigan suvlarga har xil tashlandiq, narsalar aralashadi yoki suv ga tezak, go`ng tushadi, bular suv mikroflorasining goyat ko’payishiga sabab bo’ladi. K. Vagner va U. Reyss 1953 yili sil kasalliklar kasalxonasidan chiqqan tashlandiq suvni tekshirib, 1 ml suvda sil kasalligini quzg’ovchi 100 ming mikrob borligini aniqlagan. Suvga atrof muhitdan tushib turadigan mikroblardan tashqari, unda doimo yashashga moslashgan ba’zi bir mikroorganizmlar bor, masalan, Bact. fluorescens liquefaciens, Bact. aquatilis sarsinalar, Micrococcus caudicans, Micrococcus roseus oltingugurt, temir bakteriyalari va boshqalar. Suvga atrof muhitdan turli mikroblar tu shib aralashib tursa ham, tabiiy sharoitda bir qator sabablarga ko’ra suvdagi mikroblar kamayib turadilar, natijada suv tozalanib turadi. Suvning mikroblardan tozalanib turishida bir qator biologik omillarning ham ahamiyati bor. Masalan, bakteriofag ta’sirida suvdagi ko’p mikroblar o’ladi va natijada suv birmuncha tozalanadi. Bulardan tashqari, suvdagi mikroblarning bir

qismini suvda yashaydigan sodda hayvonlar tutib hazm qiladi, va nihoyat, mikroblar bir-biriga qarama-qarshi bo’lishi tufayli ham halok bo’ladi va suv tozalanib turadi. Katta shaharlar o’rtasidan o’tadigan oqar suvlar nihoyat darajada ifloslangan bo’lishi mumkin, lekin bu suv shahardan 10 km chetga chiqqanda undagi mikroblar kamayadi va suv ancha tozalanib qoladi. Suvdagi mikroblarning bir qismi suvning oqimi bilan doimo harakat qilishi natijasida halok bo’ladi, suv ostida to’plangan loyqa ham ko’p mikroblarni o’ziga ilashtirib olib, suvni mikroblardan birmuncha tozalaydi. Odam yoki hayvon tezagi bilan ifloslangan suvda ichak tayoqchasi bakteriyasi; enterokokk, stafilokokklar hamda turli patogen mikroblar bo’lishi mumkin. Masalan, kuydirgi batsillasi, manka bakteriyasi, qorin tifi va para tif bakteriyalar, brutsella, leptospira, vabo vibrioni, tulyaremiya bakteriyasi, ichburug’, chuchqa saramasi qo’zg’atuvchilari, chuchqa ulatini, oqsilni qo’zg’atuvchi viruslar va boshqalar. Ayrim patogen mikroblar suvga tushib, uzoq vaqt utmasdan ko’paya boshlaydi. Gung bilan xaddan tashqari ifloslangan yoki boshqa yul bilan patogen mikrob aralashgan suvlarni qaynatmasdan ichish yoki undan boshqa maksadda foydalanish odam va hayvon uchun xavfli hisoblanadi. Daryo, ko’l, dengiz va boshqa suv manbalarining mikroflorasi sharoitga ko’ra har xil uzgarib turadi. Daryo suvlari shahar va qishloqlarga еtib kelishdan ilgari tarkibida mikroflora kamroq bo’ladi, qishloq va shahardan oqib o’tgandan keyin mikrob nihoyatda ko’payadi, chunki u еrlarda suvga turli tashlandiqlar bilan birga juda ko’p mikrob tushadi. Masalan: Ural daryosining shaharga еtib kelmasdan oldin 1 ml suvida 197000 mikrob bo’lsa, shahardan chiqqandan keyin 400000 mikrob bo’lgann aniklangan. Daryoga yangi suv okimining kushilishi, organik birikmalarning minerallanishi tufayli suvda oziq moddalarining kamayishi, suvda erimaydigan organik birikmalarning mikroorganizmlar bilan birga suvga cho’kishi, quyosh nurining ta’siri antagonist mikroblarning bir-birini yo’qotishi, suv harakatining mexanik ta’siri va oddiy hayvonlarning mikroblarni yo’q qilish daryo suvining mikroblardan tozalanishiga sabab bo’ladi. Bundan tashqari, turli tukli

chuvalchanglar, mollyuskalar, kiskichbakalar mikroblar bilan oziqlanadi. Masalan, shimoliy Kaspiyda ushbu organizmlar bir sutkada 525 tonnagacha bakteriyalarni tutib еydilar. Suv manbasiga ko’ra vodoprovod suvida har xil mikro organizmlar turli miqdorda bo’ladi. Suv vodoprovodga ochiq suv havzasidan kelsa, unda mikroorganizmlar juda ko’p bo’ladi. Shuning uchun suv havzasidan keladigan suv tindiriladi, filtrlanadi, xlorlanadi. Ko’llarning mikroflorasi ham har xil bo’ladi. yomg’irdan sung mikrob juda ko’payadi, havo ochiq kunlari bir oz kamayadi. Ko’lning kirgogiga yaqin joylarda mikrob ko’p, o’rtasida esa mikrob kam bo’ladi. Ko’l suvning 5—20 sm chuqurligida suv yuzasiga nisbatan mikrob eng ko’p bo’ladi. Daryo va ko’l suvlariga nisbatan dengiz suvida mikroblar kamrok bo’ladi. Dengizda shur suvda yashashga moslashgan mikroblar bilan bir katorda normal tuzli muhitda yashovchi mikroblar ham bo’ladilar. Dengiz suvida aktinomitsetlar, sporali va sporasiz bakteriyalar uchraydilar va unda kokklar, mikrobakteriyalar, mog’orlar va achitkilar kam uchrab turadi. Shimoliy muz okeanida 100 m chuqurlikda nitrifikatsiya, denitrifikatsiyalovchi va azot to`plovchi bakteriyalar — topilgan 1 l suvda 35 tadan bir necha minggacha geterotrof bakteriyalar bo’lishi mumkin. Sanitariya holati buyicha distillangan suv, artezian qudug’ining suvi, buloq va atmosfera suvlari tarkibida mikroblar juda kam bo’ladi. Distillangan suvda mikrob lar juda ham kam bo’lib, unga mikroblar havodan yoki ifloslangan idishdan tushadi. Lekin distillangan suvda ayrim mikroblar uzoq vaqt davomida tirik saklanibgina kolmasdan, hatto unda ko’paya oladilar. Artezian quduqlarining suvi tarkibida mikrob juda kam uchraydi. 1 ml artezian suvida 10 ga yaqin mikrob bo’ladi, mikroblar trubalardan suv utishi paytida aralashib kolishi mumkin. Buloq suvida mikrob juda kam bo’ladi, lekin buloq atrofida tuplangan suvda turli tashlandiq narsalarning tushishi natijasida mikrob ko’paya boshlaydi. Atmosfera suvlari (Yomg’ir, qor suvi) tarkibida mikroblar juda kam bo’ladi. yomg’ir tomchisi, qor parchasi еrga tushguncha o’zi bilan birga havodagi mikroblarni ham qo’shib olib tushadi. Havosi mikroblar bilan juda ham ifloslangan

joydan tushayotgan 1 ml yomg’ir suvida bir necha yuztagacha mikrob bo’lishi mumkin. Oddiy quduq suvlarining mikroflorasi juda o’zgaruvchan bo’ladi. Quduq suvi mikroflorasining miqdori quduqning qanday joyda qazilishiga, quduqning tuzilishi va undan foydalanish usuliga bog’liqdir. Quduq suvi da еr yuzasidan suvga nisbatan mikroblar kam bo’ladi, chunki suv еphing ostki qatlamidan chiqqanda filtrlanadi. Quduqqa yaqin joyda molxona, ayniqsa, hojatxona bo’lsa, uning suvida turli mikroblar ko’p bo’ladi. Quduqdan suv olish uchun maxsus chelak ishlatilsa, bunday quduqning suvida mikrob kam bo’lib, suv ancha toza saqlanadi. Quduq suviga brutsellez, paratif, kuydirgi, vabo kasalligini qo’zg’atuvchi mikroblar tushsa, bunday quduq suvi kasallik manbaiga aylanadi. Suv orkali tarqalgan kasalliklar odatda ommaviy tus olish xavfini tugdiradi. Suvning sog’liq uchun zararli yoki zararsizligini bilish uchun avval shu suvda patogen mikrob bor- yo’qligini aniqlab bilish kerak. Lekin tekshirish uchun olingan suvda patogen mikrobning miqdori juda oz bo’lishi mumkin va uni hamma vaqt aniqlash imkoniyati bulmaydi. Shu sababli suvda patogen mikrob borligini to’g’ridan- to’g’ri aniqlash o’phiga boshqa usuldan foydalaniladi. Chunonchi, suvning odam va hayvon najasi bilan ifloslanganlik darajasi aniqlanadi, chunki suvga najas bilan birga patogen mikroblar ham o’tadi. Suvning najas bilan ifloslanganlik darajasi, ya’ni undagi ichak tayoqchasining borligi koli-titr yoki koli-indeks bilan aniqlanadi. Ichak tayoqchasi topilgan suvning eng kam miqdori suvning koli-titri deyiladi. 1 l suvda topilgan ichak tayoqchasining miqdori koli-indeks deyiladi. Suv havzalarining sanitariya holatini aniqlash uchun tekshiriladigan suvdan 1 ml olib, go’sht-pepton agarga ekiladi va 87° issiqtermostatda 24 soat davomida o’stirilgandan song unda hosil bo’lgan mikrob koloniyalarining miqdori hisoblanadi. GOST buyicha bu miqdor vodoprovod, suvida 100 dan (koli-titri 500 dan nam), koli-indeksi 2 dan yuqori bo’lmasligi, quduq hamda ochiq havza suvi uchun 1000 dan (koli-titr 111 dan kam va koli-indeks 9 dan ko’p) yuqori bo’lmasligi lozim. Suvning koli-titrini Bulir usuli bilan aniqlash ham mumkin. Buning uchun tekshiriladigan suvdan turli miqdorda olib, Bulir bakteriologik

ozig’iga (bulon, 0,25 g mannit, neytralrot) ekiladi. Ekilgan suvning ichak tayoqchasi topilgan eng kam miqdori suvning koli-titri deb hisoblanadi. Tekpshrilgan suvning koli-indeksi qancha kichik bo’lsa, u najas bilan shunchalik kam ifloslangan hisoblanadi. Suvning sog’liq uchun zararsizligini aniqlashda asosan uning koli-titri yoki koli-indeksi hisobga olinsa ham, lekin suvdagi boshqa mikroblarning ko’p-ozligiga e’tibor beriladi. Agar 1 ml suvda 500 mikrob topilsa, bunday suv yaxshi sifatli, 1000 ta bo’lsa o’rta sifatli, bir necha minglab mikrob topilsa, u yomon sifatli hisoblanadi. Loyqa yoki biror rangga bo’yalgan suv ichish uchun yaroqsiz hisoblanadi. Agar suvning ximiyaviy tarkibida metan, vodorod sulfidi yoki birorta yomon xidli gazlar bo’lsa, unday suv organik moddalar bilan ifloslangan deb hisoblanadi. Suvga organik moddalar aralashgan bo’lsa, bu unga odam yoki hayvon najasining aralashganligini bildiradi. Bakteriologik usulda tekshirilganda sifatsiz deb topilgan suvni tozalab ishlatish lozim. Suvni tozalash va zararsizlantirish usullari. 1. Osilma moddalarni chuktirish. Bu usul suv juda ham loyqa holatda bo’lsa qo’llaniladi. Shu maqsadda suv tozalaydigan katta qurilma asboblar o’phatilib, ulardan suv juda sekinlik bilan o’tkazilganda uning ostiga yirik moddalar bi lan birlikda mikroblar ham cho’kadi. Natijada bakteriyalar miqdori 75 protsentga, ichak tayoqchasi esa 50 marta kamayadi. 2. Koagulyatsiyalash (birlashtirish) — suvdagi muallaq zarrachalarning cho’kishini tezlatnsh uchun unga koagulyant (sul fat kislotali glinozem yoki sulfat kislotali temir oksidi) ohak bilan aralashtirib qo’shiladi. Bu moddalar suvda kalsiy va magniy tuzlari bilan birikadi va yirik parchalarga aylanuvchi alyuminiyning suvli oqsidini — kolloid eritmasini hosil qiladi. Hosil bo’lgan parchalar uzlari bilan birlikda suvdagi mikroblarni va muallaq zarrachalarni ham cho’ktiradi. Koagulyant qo’ushilgan suv 6 soatda tinadi. Bu vaqtni qisqartirish uchun suvni filtrdan o’tkazish lozim, shunday qilganda suvdagi mikroblarning soni 90 protsentga ozayadi.

3. Suvni filtrlash. Buning uchun suv qalinligi 0,6—0,7 m kvars qumi, shag’al va boshqa filtrlardan o’tkaziladi. Shunday qilganda 10—12 minut ichida kum yuzasida suvdagi muallaq zarrachalardan anorganik parda hosil bo’ladi va u mayda loyqa zarrachalarini hamda 99 protsent bakteriyalarni tutib qoladi. 4. Xlorlash — bu asosan patogen mikroblarni (paratif, brutsella va boshqa sporasiz) yo’qotishda va suvdagi mikroblarning umumiy miqdorini kamaytirishda keng qo’llaniladigan oddiy usuldir. Buning uchun ma’lum miqdorda bakteriyalarga halokatli ta’sir etuvchi va oksidlash xususiyatiga ega bo’lgan, tar kibida aktiv xlor bo’lgan xlorli ohak qo’llaniladi. Xlorlanadigan suv toza va tiniq, bo’lishi lozim, chunki xlor suvdagi bakteriyalarni o`ldiradi. Agarda mikroblar muallaq zarrachalarda, loyqada va boshqa birikmalarda bo’lsa, ularga xlor yaxshi ta’sir etmaydi. Ayrim mikroblar tirik qoladi va bunday suvni odam va hayvonlar ichsa zararlanishi mumkin. 0,1 mg aktiv xlor 1 litr suvdagi 6000 ichak tayoqchasini 4 soat-u 10 minutda o`ldiradi. Lekin suv azonlansa xlorlab tozalanganga qaraganda, ancha yaxshi natija beradi. 0,1 mg azon 1 litr suvdagi 6000 ichak tayoqchasini 1 sekundda o`ldiradi. Mikroorganizmlarning havoda tarqalishi. Mikroorganizmlarning havoda yashashi, rivojlanishi uchun sharoit noqulaydir. Havoda oziq modda yo’qligidan ko’pchilik mikroblar yashay olmaydilar. Bundan tashqari, havoda namlik yеtarli darajada bo`lmaydi va quyosh nuri mikroblarga zararli ta’sir etib turadi. Shu sababli ko’pchilik mikroblar havoda oz yashaydi. Fakat achitqi, zamburug`, spora va pigmentli mikroorganizmlar havoda uzoq vaqt yashaydi, chunki ular kurg`oqchilikka va ultrabinafsha nurlar ta’siriga chidamli bo’ladi. Mikroorganizmlar havoga asosan chang bilan o’tadilar. Odam, hayvon va o’simliklarda uchraydigan mikroblar ham havoga o`tib turadi. Odam aksirganda, yutalganda, tupurganda shunday bo’ladi. Bir qism mikroblar xayvonning sulagi, gungidan havoga o’tadi, ba’zi mikroblar havoga suv tomchilari orqali o’tadi. Havodagi mikroblarning ko’p-ozligi va turlari juda o’zgaruvchandir. Bu xol havoning mineral va organik muallaq zarrachalar bilan zararlanishiga, temperaturaga, yog`ingarchilikka, namligiga va yеriga bog’liq, havoda chang,

tutun, qurum va boshqalar qancha ko’p bo’lsa, mikroblar ham shuncha ko’p bo’ladi, chunki chang va tutun zarrachalari ko’pchilik mikroblarni adsorbsiyalash (surish) xususiyatiga egadir. Odam va hayvon chiqindilari, o’liklaridan va turli tashlandiqlardan tuproqqa patogen mikroblar o’tib, tuproqda quriydi va chang bilan havoda ko’tarilib, ular turli yuqumli kasalliklarni tarqatishda muhim rol o`ynaydi. Odam yoki hayvon bir marta aksirganda 4500 dan 150 minggacha bakteriya havoga chiqadi. Turar joy havosida patogen mikroblardan sil tayoqchasi, kuydirgi va qoqshol sporalari, pnevmokokk, gazli gangrena qo’zg’atuvchisi, stretokokk, stafilokokk va boshqalar uchraydi. Bunday havo bilan nafas olgan odam va hayvonlar u yoki bu infeksiya bilan kasallanishi mumkin. Patogen mikroblarning juda ko’p qismi yopik bino havosida, yaxshi shamollatilmaydigan, qorongi, hayvonlar zich joylashgan binolar havosida to’planadi. Molxona havosining turli qismida mikroblarning miqdori turlichadir. Mikroblar hayvonlar turadigan еrda, ya’ni binoning o’rta qismining havosida juda ko’p bo’lib, devor yonlarida ozroq, eshik oldi havosida esa juda ham nam bo’ladi, chunki u yеrga doimo toza havo kirib turadi. Molxona havosidagi mikroblar mollarga dagal hashak berilganda, ularning tanasi tozalanganda, binoni tozalaganda ko’payadi. Yirik sanoat shaharlarining havosida mikroblar ko’p bo’lib, kishloq havosida oz bo’ladi; o`rmon, bog`, yaylovlarning havosida, ayniqsa, daryo, okean va qorli tog chuqqilari havosida mikroblar birmuncha kam bo’ladi. Voytkevich ma’lumotiga ko’ra 1 m 3 havodagi mikroblarning soni quyidagicha: Uy hayvonlari turadigan h ovlida 1 mln dan 2 mln gacha. Odam yashaydigan xonada 20 minggacha. Shahar k o’ chasida 5 minggacha. Shahar istiroxat bogida 200 gacha. Dengiz havosida 1—2 dona.

Shimoliy kutb havosida (73° shimolda) 1 dona (10 m 3 havoda). Shimoliy kutb havosida (80° shimolda) 0. Havoning pastki qatlamiga nisbatan, yuqori qatlamida mikroblar kamro q uchraydi. Masalan, Moskva sha h rining 500 m balandlikdagi 1 m 3 havosida 2—3 mikrob uchraydi, 1000 m balandligida 1,5 mikrob, 2000 m balandlikda esa 0,5 mikrob uchraydi. Moskvadan 5—7 km chetda xuddi shu balandlikdagi mikroblardan 3—4 marta oz bo’ladi (E. N. Mishustin). Havodagi mikroblarning ko’p-ozligiga yil fasllari ham ta’sir etadi. yomg’ir va qor yoqqandan keyin havodagi mikroblarning soni ancha kamayadi. yozdagiga qaraganda q ishda mikroblar kam bo’ladi. Havodagi mikroblarning oz-ko’pligi har xil usullar bilan aniqlanadi. Bu usullar mikrobning umumiy miqdorini yoki turlarini ani q lashga moslashgan. Kox usuli: bunda bir necha Petri kosachasiga 15—20 ml eritilgan go’sht-pepton agari qo’ yiladi va ular kotgandan sung uyning burchaklariga va o’rtasiga qo’ yib qopqog’ i 5—10 minutga ochib qo’ yilsa, uy havosidagi mikroblar chang bilan birga kosachaga utiradi. Sungra kosachalarning q op q o g’ i yopiladi va 37° issiqtermostatga bir necha kunga kuyiladi, ana shunda muhit betiga tushgan mikroblar usadi hamda kosachaga qancha mikrob tushgan bo’lsa, shuncha koloniya hosil qiladi. Koloniyalarni hisoblab havoda taxminan qancha mikrob borligi va koloniyalarni tekshirish necha turli mikrob mavjud ekanligini bilish mumkin. Havo mikroflorasini Krotov — shafir apparati yoki Mikel naychasi bilan ham tekshirish mum kin. Bu apparat bilan sm 3 , m 3 havo mikrob usadigan oziqqa yunaltiriladi, keyin oziqda paydo bo’lgan koloniyalarning hisobi olinadi va mikroblarning umumiy miqdori aniqlanadi. Havoda patogen mikroblar borligini aniqlash uchun har qaysi mikrobga o’ziga xos elektiv oziq (masalan, paratif kasalligini qo’zg’atuvchi mikrob uchun hayvon uti qo’shilgan oziq) tayyorlanadi yoki sezgir laboratoriya hayvonlariga yuqtirib ko’riladi. Havoda mikroblarning ko’p miqdorda bo’lishi binoning sanitariya qoidalariga hisob holatda ekanligidan (havo almashinuvi yomonligi, hayvonlarning zich joylashishi va boshqalardan) darak beradi. Masalan: turar joy binosining 1 m 3 havosida 500-1000 dona bakteriya bo’lishi havoning juda ham ifloslanganligini bildiradi.

Oltingugurt bakteriyalarining xilma-xilligi . Oltingugurt tuproqda anorganik va organik birikmalar shaklida uchraydi. Anorganik birikmalaridan СаS0 4 ' 2Н 2 0; Nа 2 S0 4 ; ҒеS 2 ; Nа 2 S; ZпS va boshqalar keng tarqalgan. Organik birikmalar (sulfagidril S, disulfid 8—8 gruppalari), aminokislotalar (sistein, sistin, metionin), oksillar va ba’zi bir vitaminlarda (tiamin, biotin) uchraydi, Yuksak o‘simliklar oltingugurtni faqat sulfat kislotaning anioni (804) shaklida qabul qiladi. Chirituvchi bakteriyalar o‘simlik va hayvonlar qoldig‘ini parchalab, oltingugurtni Н 2 S shaklida ajratadi. Tuproqda, suvda uchraydigan disulfur bakteriyalar tuzlarni qaytaradi. Bakteriyalar organik moddalarni parchalaganda atomar holdagi «N» hosil bo‘ladi, bu «N» sulfatlarni qaytaradi: С 6 Н 12 0 6 - 6Н + +3 S 0 4 "" -> 6С0 2 + 6Н 2 0 + ЗН 2 S + 175 кЖ Chirituvchi va sulfat redutsirlovchi organizmlarning faoliyati natijasida vodorod sulfid to‘planadi. Shunday usul bilan suv havzalarida, ko‘llarda, dengizlarda Н 2 S to‘planadi. Masalan, Qora dengizda 200m chuqurlikda shuncha kup mikdorda Н 2 S hosil bo‘ladiki, bu еrda faqat anaerob bakteriyalargina yashay oladi, qolganlari yashay olmaydi. Tuproqda, suv havzalarida to‘plangan Н 2 S oltingugurt bakteriyalari tomonidan oksidlanadi. Bu bakteriyalarni 1887 yilda Vinogradskiy aniklagan. Bakteriyalar avvaliga Н 2 S ni 8 gacha, keyin И 2 S 0 4 gacha oksidlaydi: 2Н 2 S + 0 2 = 2Н 2 0 + S 2 S 2 + 2Н 2 0 4 30 2 = 2Н 2 S 0 4 + 479 Ajralgan energiya S0 2 va Н 2 0 dan organik modda sintezlanishi uchun sarflanadi. Tion bakteriyalari oltingugurt va sulfatlarning har xil tiklangan birikmalarini oksidlaydi. Ular tufayli murakkab metall inshootlari, tosh va temirbeton qurilmalar, rezinali asbob-uskuna va jihozlar (shina, shlang) korroziyaga uchraydi. Tiobatsillalar oksidlashi mumkin bo‘lgan oltingugurtning tiklangan birikmalari ma’lum; bular – oltingugurt (S–), vodorod sulfid, tiosulfat (S 2 O 3 –), tritionat (S 3 O 6 –), tiotsianat (CНS–) va b. Oltingugurt birikmalarini oksidlashda ajraladigan energiyani tiobatsillalar o‘sish va biosintez uchun qo‘llaydi. Ularning asosiy turlari Thiobacillus turkumiga mansub va spora hosil qilmaydigan tayoqcha shaklli, gramsalbiy, kichikroq xajmda (1-4x0,5 mkm). Ko‘pchilik turlari aksariyati

polyar tomonlarida xivchinchali va harakatchan. Binar bo‘linish orqali ko‘payadi. Ba’zi turlari hujayra ichi membranalarining rivojlangan tarmoqlariga ega. Tiobatsillalar aerob bo‘lib, ular odatda faqat molekulyar kislorod mavjudligida o‘sadi; ba’zi shtammlari uning miqdori kam bo‘lganida ham o‘sishi mumkin. Ular orasida fakultativ anaeroblari (T. denitrificans) mavjud. Muhit kislotaligi darajasiga nisbatan tiobatsillalar neytral muhitda o‘sadiganlarga va atsidofillarga bo‘linadi. Atsidofillar uchun optimum рh 2,5-3,5, ammo ular hatto рh 0,5-1,5 bo‘lganida ham o‘sishi mumkin. Neytral sharoitda o‘sadiganlar qatoriga T. thioparus, T. denitrificans va b. kiradi. Atsidofillarga T. thiooxidans, T. ferrooxidans, T. acidophilus va b. mansubdir. Tiobatsillalarning aksariyati uchun optimal harorat 25-30 С 0 , ammo ba’zi shtammlari 8-10 С 0 da, boshqalari esa 60-75 С 0 da ham o‘sa oladi. Yashil va qirmizi rang bakteriyalarda fotosintez. Barcha yashil o‘simiklarning eng muhim xususiyatlaridan biri quyosh nurlari yordamida С0 2 va Н 2 0 dan organik modda hosil qilish, ya’ni fotosintez jarayonidir. Uni quyidagi tenglama bilan ifodalash. Mumkin: 6СС 2 + 6Н 2 0 + yorug‘lik energiyasi-» С б Н ]2 0 б + 60 2 «Fotosintez jarayonida yorug‘lik energiyasi yutiladi va organik modda to‘planadi, atrofga esa kislorod ajralib chiqadi. Tuban organizmlardan ko‘k-yashil va bir hujayrali yashil organizmlarida ham fotosintez jarayoni boradi, bunda xlorella muhim ammiyatga ega. Yuksak o‘simliklardan farq qilib, yashil bakteriyalar, ko‘k-yashil suvo‘tlar xlorofillni qorong‘ida hosil qiladi. Rus olimi Artari (1899, 1913) aniqlashicha, ko‘pchilik suvo‘tlari va lishayniklar tanasidan ajratib olingan suvo‘tlar agar-agarda yaxshi o‘sadi (ya’ni ozuqa muhitda glyukoza, pepton, mineral tuzlar bo‘lganda). Bu esa V.N.Lyubimenko va A.I.Oparinning fikriii tasdikdaydi, ya’ni ular geterotrof oziqlanish avtotrofdan oldin kelib chiqqan deganlar. Yashil bakteriyalar va yuksak o‘simliklardagi xlorofill turli murii yutadi. Yuksak o‘simliklardagi xlorofill kizil va ko‘k-binafsha nurni yutsa, bakteriyalardagi xlorofill olti xil rangli nurni yutadi.

Qirmizi rang bakteriyalardagi xlorofill o‘simliklardagi „a" xlorofilldan farq kiladi, o‘simlik xlorofilidagi birinchi pirol halkada vinil gruppa, ya’ni СН 2- СН bo‘lsa, bakterioxlorofillda СН 2 , ya’ni metil gruppa bor. С = 0 Bundan tashkari, bakterioxlorofill molekulasida ikki atom vodorod ortiqcha, nurlarning yutilish myksimumi yashil va kirmiz rang bakteriyalarda 800-890 nm oralig‘ida. Kirmizi bakteriyalarning karotinoidlari 400-600 nm orasidagi nurni yutib, uni bakteri xlorofillga o‘tkazadii. Ulardagi xlorofill granulalari joylashadi va faqat elektron mikroskoida ko‘rinadi .

Talabalar bilimini sinash uchun beriladigan savollar 1. Tuproq hosil bo'lishida mikroorganizmlarning roli qanday? 2. Tuproq mikroflorisi va uning ahamiyati qanday? 3. Havo tarkibidaqanday mikroorganizmlar uchraydi? Tion bakteriyalari qayerda uchraydi va uning ahamiyati qanday? 4. Mikroorganizmlarning suvda tarqalishi haqida nimalarni bilasiz? 5. Oltingugurt bakteriyalari qayerlarda uchraydi? 6. Fotosintez jarayonini olib boruvchi bakteriyalarga qaysi bаkteriyalar kiradi?

Foydalaniladigan adabiyotlar 1 . John W. Foster , Joan L. Slonczewski Microbiology: An Evolving Science. New York, United States: WW Norton&Co . 2012 2. Мирхамидова Р., Вахабов А.Х., Давранов К., Турсунбоева Г.С. Микробиология ва биотехнология асослари. Тошкент: Ilm Ziyo. 2014. 3. Лысак В.В. Микробиология. Минск: БГУ, 2007. 4. M.Inog‘omova, A.H.Vahobov. Mikrobiologiya va virusologiya asoslari. “Universitet” nashriyoti, 2010.

O'xshashlar

Tuproq zaxiralar va ularning ekologik xolati

Mikrobiologiya fanining paydo bo’lishi va rivojlanishi

Biosfera va mikroorganizmlar ekologiyasi

Patogen mikroorganizmlar

Urug'ning biologiyasi