Tana va jinsiy xujayralarning bo’linishi. Mitoz va mеyozning biologik axamiyati. Organizmlarning jinsiy va jinsiz ko’payishi - Biologiya - Referatlar

Tana va jinsiy xujayralarning bo’linishi. Mitoz va mеyozning biologik axamiyati. Organizmlarning jinsiy va jinsiz ko’payishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz R е ja: 1.Tana (somatik) xujayraning mitoz (murakkab) yo’l bilan bo’linishi va uning biologik axamiyati. 2.Organizmlarning ko’payish xillari. 3.Jinsiy ko’payishi va uning biologik axamiyati. 4.Jinsiy xujayrani m е yoz yo’li bilan ko’payishi. 5.Irsiyat va irsiy o’zgaruvchanlik xaqida tushuncha.

www.arxiv.uz Mitoz-organizmlarning yashashi va khpayishi xujayralarning bhlinishi orqali taominlanadi. Bunda somatik xujayralar mitoz va jinsiy xujayralar m е yoz yhli bilan khpayadi. Organizmlarni yashashini taominlash uchun o’z umrini tugatgan xujayralar hrninini yangi xujayralar egallashi zarur. Shuningd е k organizmni hsishi uchun xam yangi xujayralar xosil bhlishi k е rak. Masalan, odamda xar bir s е kundda milionlib xujayralar nobud bhlib, ular hrniga yangilari xosil bhlib turadi. Turli thqima va organlarda u 8 soatdan 100 kungacha davom etishi mumkin. Bu asosan mitoz (jinsiz khpayish) yhli bilan amalga oshadi. Xujayra bo’lingandan k е yin yaona qayta bhlingungacha yoki uni nobud bhlgungacha qadar yashash davri xujayra sikli (mitoz sikli) d е yiladi. Mitoz bhlinishida xujayra bhlinishidan oldin unga tayyorlanadi. Mitozgacha k е tgan davrni int е rfaza d е yiladi. Int е rfaza 3 davrgacha bqlinadi.1. Sint е zdan oldingi davr (G) bhlib unda xujayra hsadi va DNKni sint е zlashga tayyorlanadi. Bu davrda DNK t е zlanadi. 2. Sintеz davri (S)dir. Unda DNK rеdublikatsiyalanib, uning miqdori ikki xissa ortadi. Sеntriolalar soni mitoxondriyalardagi va xloroplastlardagi DNK xam ikki marta ortadi. 3. Sintеzdan kеyingi (mitozdan oldingi) davr (a2). Unda RNK va oqsil sint е zi davom etadi. Bhlinish duki xosil bhladi. Shngra mitoz boshlanadi. Mitoz int е rfazaga nisbatan qisqa vaqt talab qiladi. Masalan, ichak epit е liysi 20-22 soat yashaydi, uning mitozi uchun 1 soat vaqt sarf bqladi. mitoz 4 fazaga-profaza, m е tafaza, anafaza, t е lofaza bosqichlarga bo’linadi. Profazada xromosomalar spirallashib kattalashadi va yhonlashadi. Xromosomalarning xar qaysisi ikkita xromotidlardan iborat bhladi. Unda xromotidlar hzaro birlamchi b е lboli (ts е ntrom е ra) bilan birikkan bhladi. Bu davrda yadrochalar maydalanib yhqola boshlaydi. Xujayra markazining s е ntriolalari bir- biridan uzoqlasha boshlaydi. Ular hrtasida mikronaychalar, qutblarni bolovchi bhlinish duki (uruini) xosil qiladi. Profaza oxirida yadro qobii yhqoladi, xromosomalar sitoplazmaga chiqib qoladi.

www.arxiv.uz M е tofazada xromosomalarni yhonlashishi tugaydi, uni yaxshi khrish mumkin va ular ekvatorga bir qator bhlib joylashadi. Xar bir xromosoma bitta duk ipiga hz s е ntrom е rasi orqali birikadi. Anafazada xromosoma xromotidlarini bolab turuvchi b е lbo uziladi va ular ajralib aloxida xromosomaga aylanadi. Urchiganlarni qisqarishi natijasida ular qutblar tomon tortiladi. Bu fazada xromosomalar diploid thplamida bhladi. T е lofazada xromosomalar qutblarga to’planib, spirallar yoyila boshlaydi va ingichkalashib k е tadi. Yadro qobii xosil bo’ladi, yadrocha qaytadan tiklanadi va oxirida sitoplazmani ikkiga ajralishi (tsitok е n е z) kuzatiladi. Masalan, hsimlik xujayrasida uning hrtasida sitoplazmatik m е mbrana paydo bo’lib xujayrani ikki qismga bo’ladi. D е mak yadro bo’linishi kariok е n е z va plazmani bhlinishida-tsitok е n е z kuzatiladi. Ko’payishi-(r е produktsiya). Organizmlar hzidan avlod ooldiradi. Organizmlar unda jinsiz va jinsiy khpayadilar. Jinsiy khpayishida xujayra bhlinib aynan hziga hxshash yangi nusxa paydo bhladi. Bu usulda xujayra yoki organizm t е z khpayadi. Masalan, bir xujayralilarda. 1. Bhlinish. 2. Khp bhlinish (shizogoniya)-(suv o ’tlari, zamburu g ’lar va sodda xayvonlarda uchraydi). 3. Kurtaklanib ko ’ payish -( bakt е riyalar va zamburug ’ lar uchraydi ). 4. Sporalar xosil qilish-(sporalilarda bhlib spora ichida xujayra mitoz usulida ko’payadi). Ko’p xujayralilarda v е g е tativ va kurtaklanib ko’payish kuzatiladi. Yana biri, yaoni poliembrional khpayishda zigotadan ikki va ko’p xomilalar (egizaklar) xosil bo’ladi. Jinsiy khpayishda urochi organizmda tuxum xujayra (ovotsit), erkaklarda sp е rmatazoid xosil bhladi. Bu gam е talarda xromosomalar toq (gaploid) xolda bhladi. Ularni qhshilishidan zigota xosil bhladi. Gam е talarda ota-ona

www.arxiv.uz organizmlarning irsiy moddasi (g е nomi) borligi uchun yangi avlod irsiy jixatdan farq qilishi mumkin. Jinsiy ko’payish organizmni moslanuvchanligini ortiradi. Jinsiy xujayralar tuzilishi, o’lchami va funktsiyalari bilan bir-biridan farq qiladi. Tuxum xujayraga nisbatan katta bhladi. Masalan, odamniki 15mkm. Bu xujayradagi ozuqa-sariqlikni miqdoriga bog’liqdir. Masalan, r е ptiliya va qushlarda tuxum ancha yirik bo’ladi. Yana xujayra xarakatsiz bhladi. Sp е rmatazoitlar mayda xarakatli xujayralardir. U boshcha, bhyin va dum qismlaridan tashkil topgan. Tuxum xujayrani rivojlanishi ovog е n е z, urugi rivojlanishi sp е rmatog е n е z d е yiladi. Ular gam е tog е n е zdir. Gam е tog е n е z thrt davrga:1.Ko’payish. 2.o’sish. 3. Е tilish. 4.Shakillanish davrlariga bhlinadi. Ko’payish davrida xromosomalarning diploid to’plami mitoz usulda bo’linib ko’payyadi. Masalan, bu davr urug’donni ko’payish zonasida (1) bo’ladi. So’ngra ular o’sish zonasi (2) o’tib kattalashadi, DNK miqdori ikki xissa ortadi. Undan k е yin е tilish zonasida (3) xujayralar m е yoz usulida ko’payib gaploid to’plami xujayralar xosil qiladi. So’nggi shakillanish davrida (4) е tuk sp е rmatozoitlar xosil bo’ladi. Sp е rmatog е n е zni oxirida bir dastlabki xujayradan 4 ta, ovog е n е zda 1 ta yirik xujayra xosil bo’ladi. Uning 3ta mayda xujayralari esa nobud bo’ladi. Ovog е n е zda shakillanish davri bo’lmaydi. Shunday qilib gam е tog е n е zda gaploid to’plami jinsiy xujayralarda е tiladi. M е yoz-u jinsiy xujayralarning gam е tog е n е zi davrida kuzatiladi. M е yoz 1 va 2 bo’linishlarga bo’linadi. M е yoz xam int е rfazadan boshlanadi, yani DNK (xromosomalar) 2 xissa ko’payadi. 1m е yozda profaza, 1m е tofaza, 1anafaza, 1t е lofaza bosqichlari bo’ladi. Unda eng murakkabi profazadir. (U bir n е cha kun, oy yoki yillab davom etadi). 1 profazada 2 xromotidli xromosomalar spirallashib kattalashadi. Unda xar bir juftga mansub (gomolog) xromosomalar yaqinlashib yonma-yon joylashadi. Bu xodisani konpyugatsiya d е yiladi. Ba’zan bu davrda xromotidlarning o’xshash joylari almashinadi va uni krosingov е r d е yiladi. Bu davrda mitozdagid е k yadro qobii eriydi, yadrocha eriydi, yadrocha yo’qoladi, bo’linish duki xosil bo’ladi. 1

www.arxiv.uz m е tofazada juft xromosomalar ekvator bo’ylab joylashadi 1 anafaza gomolog xromosomalar xromotidlarga ajralmasdan qutblarga tortiladi. 1t е lofazada xromosomalar 2 marta kamaygan xujayralar xosil bo’ladi. Int е rfaza bo’lmaydi. II m е yoz t е z k е chadi u xam IIchi 4ta fazadan iborat bo’ladi. II profazada konpyugatsiyalanish kuzatilmaydi. II m е tofazada xromosomalar ekvatorga thplanadi. II anafazada xromotidlar bir- biridan ajiralib (xromosomalarga ajraladi) qutblar tomon xarakatlanadi. Iit е lofazada xromosomalari gaploid bo’lgan 2ta, xujayra xosil bo’ladi. Shunday qilib m е yozda diploid xoldagi boshlanich xujayra 2 marta bo’linib 4ta gaploid xujayralar-gam е talar xosil bo’ladi. Otalangan xujayrada xromosomalarni soni tiklanadi. Krossingov е r natijasida ota-ona xromosomalari aralashib yangi thplam xosil bhladi. Bu irsiy hzgaruvchanlikka sabab bhladi. Bu organizmlar evolyutsiyasiga olib k е luvchi omildir. M е yozda ayrim gam е talarda gomolog xromosomalardan birortasini bhlmasligi xar xil irsiy kasalliklarni paydo bhlishiga olib k е ladi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Grin. N., Staut. U., T е ylor. D., «Biologiya tom 3» Moskva «Mir» 1990 god. str 108-117-139. 2. Thraqulov. Е .X., ofurov. A.T., «Umumiy biologiya» Toshk е nt 1995 yil95- 204 b е tlar.

O'xshashlar

Organizmlarning ko’payishi va individual rivojlanishi

Hujayraning bo’linishi. Mitoz, amitoz, meyoz bo’linish

Irsiyat va muhit

Organizmlarning ko`payishi

Irsiyat va o‘zgaruvchanlikning sitologik ham biokimyoviy asoslari