Sinfcha (ajdodcha) dillenijabilar-dillenidae - Biologiya - Referatlar

Sinfcha (ajdodcha) dillenijabilar-dillenidae

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1.Sinfcha (ajdodcha) dillenidkabilar 2.Choydoshlar oilasi choynomalar qabilasi. Dalachoydoshlar oilasi 3.Navruzgulnamolar, qovoqnomalar , gunafshanam olar qabilalari. 4.Yulgunnamolar, tolnamolar, begoniyanamolar, kovulnamolar, gulxayrinamolar, gazandanamolar sutlamanamolar qabilalari. 5.Sinfcha. (ajdodcha) chinnigulkabilar chinnigulnamolar qabilasi kaktusdoshlar oilasi 6.Gultojixurozdoshlar oilasi 7.Semizutdoshlar oilasi chinniguldoshlar oilasi 8.Shuradoshlar oilasi 9.Torondoshlar oilasi 10.Kermaknamolar qabilasi

www.arxiv.uz CHINNIGULKABILAR CARYOPHYLLIDAE SINFCHASI Chinnigulkabilar qandaydir qadimgi Ayiqtovonkabilardan kelib chiqkan deb karaladi. Bu sinfcha vakillari arid (qurg`oqchil) zonalarda o`sishga moslashgan. Shuning uchun ular cho`l va yarim cho`llarda ancha keng tarqalgan. Lyokin tog` zonalarida ayniqsa chinniguldoshlar oilasiga mansub o`simliklarni ko`plab uchratish mumkin. Sinfcha vakillari asosan ut va butalar yoki past buyli daraxtlardan iborat. Gullari asosan ikki jinsli, kamdan-kam hollarda bir jinsli. Bu sinfcha 3 ta qabila, 19 ta oila, 650 turkumga mansub 11500 ga yaqin to`rni o`z ichiga oladi. CHINNIGULNAMOLAR CAPYOPHYLLALES QABILASI Bu qabila 17 ta oilani o`z ichiga oladi. Bu lar orasida chinniguldoshlar, kaktusdoshlar, shuradoshlar, gultojixurozlar kabi oilalar bor. KAKTUSDOSHLAR SASTASEAYE OILASI Bu oilaga sukqo`lent (tarkibida suvni ko`p saqlaydigan) o`simliklar kiradi. Ularda fotosintez butun tana bo`ylab sodir bo`ladi. Kaktuslarinng asosiy vatani Janubiy va Markaziy Ameriqadir. Kaktuslar oilasi 105 turkumga mansub 2200 dan ortiq to`rni birlashtiradi. Vir necha tur kaktuslar hozirgi vaqtda madaniy holda manzarali o`simlik sifatida o`stirilmokda. Ba`zi bir kaktus turlarining tarkibida gallyusinogen alkoloidi bor bo`lib, medisinada qo`llaniladi. GULTOJXUROZDOSHLAR AMARANTHACEAE OILASI . Bu oilaga 65 turkum, 850 turdan ortiq bir yillik, ko`p yillik o`tlar yoki chala butalar kiradi. O`zbyokistonda ikkita turkumi, 11 ta turi uchraydi. Ularning poyasi tik yoki yer bag`irlab o`sadi. Barglari oddiy, bandli, ketma-ket yki qarama-qarshi joylashadi, yon bargchasiz. Gullari bir jinsli yoki ikki jinsli, mayda, yashil yoki rangsiz. Changlari 3-5 ta, ba`zan tagi birikib tugunchani urab oladi. Tugunchasi ustki, mevasi bir yoki ko`p urug`li ko`sakcha. Bu sila vakillari tropik va subtropik mamlakatlarda keng tarqalgan. Peruda gultojxurozlar donli ekin sifatida ekiladi. Machin (Amaranthus retroflexus) begona ut sifatida ekinlar orasida o`sadi. Gultojxuroz (Celoxia cristata) manzarali o`simlik sifatida o`stiriladi. Kizil machin A. mracandatus Yevropa va AKSH da hozir O`zbyokistonda ham yem xashak sifatida ekiladi. Machinlar juda serpusht bo`lib, bir tup o`simlik 500000-1000000 tagacha urug` beradi.

www.arxiv.uz SEMIZUTDOSHLAR PORTULACACEAE OILASI Bu oilaga ko`p yillik va bir yillik ut o`simliklar kiradi. Ularning barglari oddiy, etli va sersuv bo`ladi. Gullari ikki jinsli, kosachasi ikki bo`lakchali, gultoji 5 ta, ba`zan 4-9 ta, erkin yoki tutashgan, changchilari tojibarg soniga teng yoki cheksiz, urug`chisi bitta, tugunchasi ustki. Mevasi ko`p urug`li ko`sakcha. Bu oilaga 20 turkumga oid 500 ga yaqin tur kiradi. O`zbyokistonda bitta turi semiz ut (Portulaga oleracea) begona ut sifatida ekinlar orasida o`sadi. Uning gullari sariq, tojibargi gul kosacha bargidan biroz uzun. Gulibeor Portulaga grandiflora - poyasi 10-15 sm, etli kukimtir, barglari chiziksimon, gullari kizil, sariq-ok kirmizi rangli bir yillik ut. Vatani Janubiy Amerika. U xonalarda, gulzorlarda magoarali o`simlik sifatida ekiladi. Semizo`tlarning barglaridan salat tayyorlanadi. Fransiyada Portulaca sativa turi ekiladi. U sabzavot sifatida ishlatiladi. CHINNIGULDOSHLAR CARYOPHYLLACEAE OILASI. Bu oilaga 80 ta turkumga mansub 2000 tur o`simlik kiradi. O`zbyokistonda 24 turkumiga oid 122 turi o`sadi. Bu oila vakillari bir yillik, ko`p yillik o`tlar bo`lib, barglari qarama-qarshi joylashgan. Gullari 5 doirali. Changchilari 4-5-10 ta, urug`chisi 1-2-5 ta, tugunchasi ustki, mevasi ko`sak. Ular yer sharining hamma zonalarida o`sadi. Chinniguldoshlar oilasiga mansub 10 ta tur O`zbyokiston kizil kitobiga kiritilgan. SHURADOSHLAR CHENOPODIACEAE OILASI. Bu oilaga bir yillik, ikki yillik, ko`p yillik, yarim buta, buta va kichchik daraxtlar kiradi. Oila vakillarining barglari oddiy, ketma-ket, qarama-qarshi joylashgan. Gullari mayda, kurimsiz, gulqurg`oni oddiy, 5 bo`lakli, changchilari ham 5 tadan, urug`chisi 2-5 mevachi barglardan iborat. Shuradoshlarga mansub o`simliklar cho`l va yarim cho`llarda o`sadi. Bu oilaga 110 ga yaqin turkum va 1600 tur kiradi. O`zbyokistonda bu turkumga mansub 176 turi o`sadi. Shuradoshlarga vakil qilib oddiy lavlagi (Beta vulgaris) ni olish mumkin. U ikki yillik o`simlik. Uning tarkibida

www.arxiv.uz 22 foiz kand bor, xashaki lavlagi, osh lavlagi yoki sabzavot lavlagi; barg lavlagi kabi tur va navlari bor. Ok shura (Chenopodium album) begona ut sifatida o`sadi. Xushbuy shura (Chenopodium batrys) bir yillik ut, dars va soylardagi toshli joylarda o`sadi. Efir moyli o`simlik Ismalok (Spiniacia turkestanica) vitaminli o`simlik. Ok saksovul (Haloxylon persicum) kora saksovul (Haphyllum) cho`lda dominant o`simlik sifatida uchraydi. Ok saksovul cho`llarda, kora saksovul shurxok tuproqlarda o`sadi. Ular kumlarni kuchishidan saqlashda, chorva mollari uchun yem- xashak sifatida rol o`ynaydi. Shuradoshlar oilasvdan 6 tur O`zbyokiston kizil kitobiga kiritilgan. TORONNAMOLAR POLYGONALES QABILASI Bu qabilaga bitta oila kiradi. TORONDOSHLAR POLYGINACEAE OILASI Bu oilaga mansub^ o`simliklar ut, buta, yarim buta, liana va ba`zi daraxtlardan iborat. Barglarining asosida oxreyasi bor. Gullari aktinomorf, gulqurg`on barglari 3-6 ta, changchilari 5 tadan 9 tagacha, urug`chisi 2-3 ba`zan 4 mevabargli. Mevasi yongokcha. Bu oilaga 35 ga yaqin turkum, 1000 tur kiradi. O`zbyokistonda 7 ta turkumga mansub 120 ta turi o`sadi. Bu oilaga Otqo`loklar (Rumex), Ravoch (Rheum), Juzgun (Colligonum), Toron (Polygonum) kabi turkumlar kiradi. qo`shtili (Polygonus aviculara) poyasi ingichka yerbag`irlab o`suvchi ut bo`lib, guli och pushti okimtir, changchisi 6 ta, mevasi yongokcha. Mahalliy aholi buyrakdagi toshni parchalash, o`t xaydash, o`t pufagidagi toshlarni tushirish maqsadida bu o`simliklardan foydalanadi. Suvqalampir (P.hudropiper) bir yillik, poyasi tuksiz, suvi syokin okadigan ariklarda, zax yerlarida o`sadi. Barglari tol bargiga uxshash bo`lib, qalampirga xos achchiq bo`ladi, shu sababdan uni suv qalampir deyiladi. Suvqalampir dorivor o`simlik bo`lib, undan turli xil kasalliklarni davolashda foydalanish mumkin. Toron (P.coriarum) - ko`p yillik, ildizpoyasi yug`on ut o`simlik bo`lib, ko`pincha tog`li regionlarda mayda toshli tuproqlarda o`sadi. Toron ildizida 20 foizgacha oshlovchi modda bo`lib, undan terilarni oshlashda foydalaniladi. Toron O`zbyokiston FA «Botanika» ilmiy-ishlab

www.arxiv.uz chiqarish markazida (S.X.Chevrenidi boshchiligida) oshlovchi modda saklovchi o`simlik sifatida cho`qur urganilgan. Mahalliy aholi bu o`simlikdan siydik yo`li kasalliklarini davolash maqsadida foydalanadi. Bu oila vakillari tarkibida alkaloidlar, glikozidlar va boshqa moddalar bor. Iste`mol qilinadigan grechixa (Fagapurum esculentum) ham shu oilaga kiradi. KERMAKNAMOLAR PLUMBACINALES qabilasi bu qabila bitta oila, 22 ta turkum va 600 taga yaqin to`rni o`z ichiga oladi. Ular Yer yuzida ancha keng tarqalgan. Ko`p yillik ut, buta yarim buta va ba`zan bir yillik o`tlardan iborat. KERMAKDOSHLAR PLUMBACINACEAE OILASI. Gullari to`g`ri (aktinamorf), besh bo`lakli, gulqurg`oni murakkab, kosachasi mevasida saqlanib koladi. O`zbyokistonda 6 ta turkumga kiruvchi 38 ta turi o`sadi. Ular asosan qurg`oqchil xududlardagi shurlangan tuproqlarda o`sadi. Eng katta sinfchalardan biri bo`lib, kelib chiqish jihatidan magnoliyanamolarga yaqin turadi. Bu sinfchaga 31 ta qabila, 97 ta oila, 1910 ta ga yaqin turkum va 36000 ta atrofida tur kiradi. CHOYNAMOLAR THEALES QABILASI Bu qabila 12 ta oilani o`z ichiga oladi. Shularda eng muhimi choydoshlardir. CHOYDOSHLAR (TNEASEAYE) OILASI. Bu oilaga 4 ta turkumga mansub 560 ta tur kiradi. Choylar asosan tropik hamda subtropik xududlarga xos o`simlik bul» daraxt va butalardan iborat. Choy barglari oddiy, ketma-ke joylashadi. Yon bargchasiz, odatda doim yashil bo`lib turuvchi usimlsh Gullari aktinomrof, yirik, ikki jinsli, gultoj va gulkosachalarda iborat. Changchilari cheksiz, genesey sinkarp, 2-5 uyali. Mevasi sinkar) ko`sakcha yoki rezavor meva. Urug`i endospermsiz, vatani Xindiston Shri-Lanka va Xitoy. Bargidan tayyorlanadigan choy O`zbyokistonda KCHI foydalaniladi. DALACHOYDOSHLAR CLUSICEAE (HYPERJCACEAE) OILASI Bu oilaga 9 turkum 400 dan ortiq tur kiradi. Oila vakillari asosan tropik va subtropik xududlarda keng tarqalgan. O`zbyokistonda 3 turi o`sadi. Bu sila ichida eng muhimi dalachoy (Huperium) xisoblanadi. Urta Osiyoda uning 2 turi (Hypericum

www.arxiv.uz perforatum, H.scabrum) keng tarqalgan. Barglari oddiy, nashtarsimon, qarama-qarshi joylashgan. Gullari ikki jinsli, aktinomorf, kosacha bargi beshta qo`shilib o`sgan. Gultojibargi 5 ta aloxida joylashgan. Changchilari cheksiz, urug`chisi 3 ta mevachi bargning qo`shilib o`sishidan xosil bo`lgan. Mevasi ko`sakcha. Dalachoyning barcha turlari ham dorivorlik xususiyatiga ega. (23-rayem.) ERIKANAMOLAR ERICALES QABILASI qabila 6 ta oilani birlashtiradi. Kelib chiqish jihatidan choynamolar qabilasiga yaqin turadi. Kabianing eng yirik oilasi erikadoshlar (Ericaceae) bo`lib, u 140 ta turkumga mansub, 3500 to`rni o`z ichiga oladi. Gullar aktinamorf, ikki jinsli ba`zan bir jinsli. XURMONAMOLAR (EBENALES) QABILASI. Bu qabila ham filogenetik jihatdan choynamolarga yaqin turadi. qabilaga asosan daraxt va butalar kiradi, barglari ba`zan qarama-qarshi, ketma-ket joylashgan. Gullari ikki jinsli, ba`zan bir jinsli aktinomorf, changchilari gul tojibarglariga qo`shilib o`sadi. Mevasi shirali, rezavorsimon, O`zbyokistonda qabilaning bitga Xurmadoshlar (YEyepaseaye) oilasiga mansub bir turi Xurmo (Diospyroe lotus) tabiiy holda o`sadi. NAVRUZGULNAMOLAR (PRIMULALES) QABILASI. qabila 4 ta oilani birlashtiradi. NAVRUZGULDOSHLAR PRIMULACEAE OILASI. Bu oilaga 30 turkum 1000 ga yaqin tur kiradi. Ular asosan ko`p yillik o`tlardan iborat. Barglari ildiz bugzida xosil bo`ladi, butun yoki patsimon qirqilgan. Gullari aktinomorf, ikki jinsli. Kosacha va gultojbarglari 5 ta dan, changchisi 5 ta, urug`chisi 5 ta. Tugunchasi ustki, mevasi ko`sakcha. O`zbyokistonda 8 turkum va 24 turi o`sadi. Navruzgul turkumi (PRIMULA) ga soyabonsimon tupgulli ko`p yillik ut o`simliklar kiradi. Navruzgullarning yer sharida 300 turi, O`zbyokistonda 10 turi uchraydi. Ular asosan Surxandaryo, Kashqadaryo, Samarkand, Toshkent, Fargona viloyatlarining tog`li tumanlarida tarqalgan. Bu oilaning vakillari tarkibida saponinlar, alkoloidlar, smolalar va efir moylari mavjud. Navruzgullarda Vitamin S ko`p bo`ladi. Ba`zi turlaridan gulchilikda keng foydalaniladi.

www.arxiv.uz GUNAFSHANAMOLAR VIOLALES Q ABILASI Bu qabilaga 15 ta sila kiradi. Ulardan kovun daraxti (Carica papaya) ham shu oilaga mansub bo`lib, Markaziy Amerikaning eng muhim usimligi xisoblanadi. Kovun daraxti mevasida papin fermenti bo`lib, u oshkozon shirasiga ta`sir etuvchi xususiyatga ega. qabilaning eng yirik oilasi gunafshadoshlar xisoblanadi. GUNAFSHADOSHLAR VIOLACEAE OILASI. Bu oila 29 turkum, 900 ga yaqinto`rni o`z ichiga oladi. Oilaning eng yirik turkumi Gunafshalar bo`lib, u 400 ga yaqin to`rni o`z ichiga oladi. Ular asosan Shimoliy yarim sharda keng tarqalgan. Oila vakillarining barglari odsiy, yon bargchali. Gullari ikki jinsli, zigomorf (binafshalarda) yoki aktinomorf. Mevasi senokarp ko`sakcha. Fransiyada Viola odorata turidan efir moyi olinadi. Gunafshaning ayrim turlari (V.hortenses. V.grandiflorae) va navlari manzarai o`simlik sifatida ekiladi. YULGUNNAMOLAR TAMARICALES QABILASI . Kelib chiqishi jihatidan gunafshadoshlarga yaqin turadi. Ular daraxt, buta va ayrim o`tlardan iborat. Barglari mayda. Gullari aktinomorf, ikki jinsli, changchilari 5- 10 ta yoki ko`p, changi 3 juyakli, urug`chisi ko`p sonli. Bu qabila ikki oila (uchchanokdoshlar va yulgundoshlar) 7 turkum 200 ga yaqin to`rni o`z ichiga oladi. YULGUNDOSHLAR TAMARICACEAE OILASI. O`zbyokistonda yulgundoshlarning 2 turkumiga mansub 16 turi uchraydi. Ular O`zbyokistonning cho`l mintaqasidagi kumli yerlarda, suvi kurigan dars va qo`l kirgoklarida hamda tukaylarda, shurxok yerlarda tarqalgan. Litvinov yulguni tukaylarda, dars kirgoklarida yumshoq yulgun o`sadi. Xar ikkala tur ham aprel oyida gullaydi. TOLNAMOLAR SALICALES QABILASI Bu qabilaga faqat bitta oila kiradi.

www.arxiv.uz TOLDOSHLAR SALICACEAE OILASI Bu oilaga 3 turkumga mansub 400-420 tur kiradi. Toldoshlar oilasiga mansub o`simliklar dars buylarida, tukaylarda, ariklar kirgoklarida, suvga serob joylarda o`sadi. Bu oilaga mansub o`simliklar bargini kishda tukib turadi. Oilaning eng keng tarqalgan turkumlari tol (Salix) 350-370, terak (Populus) 50-60 to`rni o`z ichiga oladi. Ular daraxt va butalardan tashqil topgan. Bo`lar orasida majnuntol - S.babylonica, koratol - S.australior, turongil (populus pruinosa), kuk terak (P.bacnofenii), kora terak (P.nigra) lar bor. Barglari oddiy, butun. Gullari bir jinsli, ikki uyli. Shuningdek gulqurg`oni yuk. Tollarda changchilar 2 ta, teraklarda 6-40 ta urug`chisi 2 ta mevachi bargning qo`shilib o`sishidan xosil bo`lgan. Mevasi senokarp. QOVOQNAMOLAR CUCURBITALES QABILASIGA. Bu qabilaga bitta qovoqdoshlar oilasiga kiradi. QOVOQDOSHLAR (CUCURBITACEAE) OILASI. Bu oila 90 ga yaqin turkum va 700 ga yaqin to`rni o`z ichiga oladi. O`zbyokistonda 3 turkumi, 5 ta turi o`sadi. Bu oila vakillari asosan tropik xududlarda va Afrika, Osiyo va Amerikaning mu`tadil iqlimli mintaqalarida o`sadi. O`zbyokistonda kovun, tarvuz, bodring va qovoqlarning bir necha turlari ekiladi. Bu oilaga bir yillik va ko`p yillik urmalab o`suvchi o`tlar, yarim buta, buta va ba`zi daraxtlar kiradi.qovoqdoshlarning barglari oddiy ketma-ket jylashgan. Gullari aktinomorf, bir jinsli kosacha va toji barglari 5 ta dan bo`lib, changchilari 3-5 ta urug`chisi 3 ta mevachabargdan iborat. Mevasi qovoqmeva. Bu oilaga qovoq- (Cucurbita), bodring (Cucumis), tarvuz (Citrullis), kovun (Melo) kabi turkumlar kiradi. Ularning xalk xo`jaligidagi ahamiyati benixoya katta. 24 - rayem. BEGONIYANAMOLAR (BEGONIALES) QABILASI. Bu qabila 2 ta oilani birlashtiradi. Bo`lardan eng keng tarqalgani begoniyadoshlardir.

www.arxiv.uz BEGONIYADOSHLAR (BECONIACEAE) OILAS I Bu oila 5 ta turkumga mansub 1000 ga yaqin to`rni o`z ichiga oladi. Ular Yer yuzida keng tarqalgan ut va ayrim butalardan tashqil topgan. Gullari asosan barg qo`ltig`idagi shingilsimon tupgullarda o`rnashgan ko`pincha zigomorf, bir jinsli, gulqurg`oni 2-4 ta rangli bargchalardan tashqil topgan (kosacha va gultojga ajralmagan). Changchilari ko`p, urug`chisi 3 ta mevachadargdan iborat. Mevasi qanotchali ko`sakcha, ba`zan rezavor meva. QIZILYUGURUQDOSHLAR (DATISCACEAE) OILASI. Bu oilani 3 ta turkumga oid 4 ta turi bor. Ular Malay arxipelagi Yangi Gvineya, Solomon oroli, Shri-Lanka, Xindi-Xitoy, Malayziya, Sharkiy O`rta Yer dengizi , Garbiy Ximolay, Shimoliy Amerika, Urta Osiyo va boshqa joylarda tarqalgan. O`zbyokistonda bitta turi tog`li xududlarda dars va arik buylarida, buloklar yonida va mayda shagalli sernam joylarda o`sadi. U ko`p yillik balandligi 2,5 m ga yetadigan ut o`simlik. Barglari tok patsimon. Gullari shingillarda o`rnashgan, bir jinsli, ikki uyli. Gulqurg`oni 3-9 bo`lakli, changchisi 9-11 ta mevasi ko`sakcha. KAVULNOMALAR (CAPPARALES) QABILASI Bu qabilaga 4 oila kiradi. Bo`lar ichida tarqalganlari kavuldoshlar va karamdoshlar oilalari. KOVULDOSHLAR CAPPARACEAE OILASI. Bu oila 45 ta turkumga oid 850 tur kiradi. Ular tropik va subtropik hamda issik iqlimli xududlarda tarqalgan. O`zbyokistonda 2 ta turkumga mansub 6 turi o`sadi. Chiqib kelishi jihatidan kovullar gunafshadoshlarga yaqin turadi. Kovul turkumi - Capparis. O`zbyokistonda bu turkumning 2 ta turi (Capparisspinosa. C.rosanoviana) o`sadi. Kovullar ayrim mamlakatlarda izdaniy o`simlik sifatida ekiladi. Ayniqsa uning gunchasini Kavkaz va O`rta Yer dengizi aholiyey ziravor sifatida ishlatadi. Xindistonda kovuldan foydalanib, upka silini, ildizi kaynatmasidan sariq kasalini davolashda, mevasi kaynatmasidan milklarni

www.arxiv.uz mutaxkamlashda foydalaniladi. C.rosanoviana O`zbyokiston «Kizil kitobi» ga kiritilgan. KARAMDOSHLAR (KRESTGULDOSHLAR) (BRASSICACEAE) OILASI. Bu oilaning 380 turkumi, 3200 dan ortiq turi mavjud. Ular Yer yuzida nixoyatda keng tarqalgan. O`zbyokistonda 75 turkumi, 193 turi o`sadi. Xarakterli begisi gullari krestga uxshaydi. Gul kosasi 4 ta, gultojisi 4 ta, changchisi 6 ta. Bu oilaga mansub o`simliklarda glikozidlar, alkoloidler va boshqa moddalar bor. Ayrim turlarida yurak glikozidlari uchr^yadi. Urug`ida bakteriosidlik xususiyati bor. Bu oilaga indov, xarto;|, katron, shuvoran, chitir, jag-jag, sholgom, turp, karam, rediska, uama va boshqalar kiradi. Xartol shamollashga karshi ishlatiladi. Yndov urug`i ishtaxani ochuvchi sifatida ishlatiladi. 25- rayem. Karamdoshlarning xalk xo`jaligidagi ahamiyati nixoyatda katta. Unda turli maqsadlarda jumladan ozik-ovqat, yem-xashak, dori-darmon sifatida foydalaniladi. Chiqib kelishiga ko`ra bu oila kovuldoshlarga ancha yaqin turadi. GULXAYRINAMOLAR (MAL VALES) qABILASI. Bu qabila 11 ta oilani birlashtiradi. qabila vakillari daraxt buta va o`tlardan iborat. Ular asosan tropik va subtropik xududlarda tarqalgan. Mazkur qabilaga mansub firmiana (Firmiaa simplex) xomashyosidan pepsi kola va koka kola tayyorlashda foydalaniladi. Shuningdek qabilada shokolad daraxti (Theobroma cacao) va Baobob (Adansonia gigitata) lar kiradi. Poyasining diametri 9 m ga yetadigan Afrikaning yirik daraxti. GULXAYRIDOSHLAR (MALVACEAE) OILASI. Bu oilaga 85 turkum, 1000 tur kiradi. O`zbyokistonda 6 turkumga mansub 17 turi o`sadi. Gulxayridoshlarga ut, buta va daraxtlar kiradi. Barglari oddiy, qirqilgan, panjasimon. Gullari ikki jinsli, aktinomorf, gulkosa va tojibarglari 5 ta dan. Urug`chisi va changchisi cheksiz, tugunchasi ustki, mevasi ko`p urug`li, ko`sakcha. GUZA (Cossypium) TURKUMI. Guza hozirgi kunda Janubiy Osiyoda, Afrikada, Markaziy Amerikada ekiladi. Guzaning Gossiupim herbactum. G. Hirsutum, P. barbadense kabi turlari va shular asosida yetishtirilgan unlab navlari ekiladi (26-rasm).

www.arxiv.uz O`zbyokistonda bu oilaga mansub tolali, buyokbop, yem-xashak, dorivor, manzarali va boshqa turlar ko`plab o`sadi.Jumladan, gulxayri chiroyli gul sifatida ekiladi va uning gulidan kizil buyok ham olinadi. Guzar Abutilon thiophrasti (dagal kanop) dan xalk tabobatida ildiz kaynatmasidan yumshatuvchi, balgam kuchiruvchi sifatida foydalaniladi. Dorivor gulxayri (Guli baxmal) - (althaea officinalis) dan Ibn Sino yutalga, shishlarga karshi va konni to`xtatuvchi vosita sifatida foydalangan.27-rasm Gulxayri - Althaea nudiflora ning guli kaynatilib bolalarning ichi ketganda dori sifatida ishlatilgan. Tugmachagul(Ma1ua silvistris) ning guli yoki bargi kaynatib shamollashga karshi qo`llaniladi. Buri tarok (Hibiscus trionum) esa siydik xaydash xususiyatiga ega. Bo`lardan tashqari O`zbyokistonda oilani bir qator xushmanzara uzoq vaqt gullab turadigan turlari ham ko`plab ekiladi. Masalan, ko`chalarda suriya xibiskusi (Hibiscue syriacus), xonalarda Xitoy rozasi (Hibiscus rosae sinensis) va boshqalar o`stiriladi. GAZANDANAMOLAR (Urticales) QABILASI Bu qabilaga 5 ta oila kiradi, ular hayotiy shakllari jihatidan daraxt,buta va o`tlardan iborat. Barglari oddiy, ketma-ket yoki qarama-qarshi joylashadi. Gullari kurimsiz, ayrim jinsli, ba`zan ikki jinsli, oddiy kurgonli-kosachasimon, gulqurg`on bargchalari 0-4-6 ba`zan gulqurg`onsiz. Changchisi 4-6 ta, urug`chisi 1-2 mevachi bargdan iborat, tugunchasi ustki, mevasi danakcha. Bu qabila vakillari buknamolar qabilasidan ancha ustun turadi. Masalan: gazandanamolarda tuguncha ustki, buknamolarda esa tuguncha ostki. qo`yida qabilaning ayrim yirik oilalariga qisqacha to`xtalib utamiz. TUTDOSHLAR (MARACEAE) OILASI. Bu oilaga doim yashil yoki bargini to`quvchi sut shirali daraxt, buta va ut o`simliklar kiradi. Ularning barglari ketma-ket yoki qarama-qarshi joylashadi. Barglari butun, uyilgan yoki kaychibarg. Tupgullari kallaksimon yoki boshoqsimon bo`lib, barg qo`ltig`ida joylashgan. Gullari ayrim jinsli, changchisi 4 ta, urug`chisi 1 yoki 2 ta mevachi bargdan iborat. Mevasi yongokcha yoki soxta danakcha. Bu

www.arxiv.uz oilaga 53 turkumga mansub 1400 tur kiradi. O`zbyokistonda 3 ta turkumga mansub 6 ta turi bor. Tut (Moras) turkumiga daraxt bki butalar kiradi. Barglari oddiy, butun yoki qirqilgan, chetlari arra tishli, bir yoki ikki uyeli o`simlik. Turkumga oid 12 ta turi mavjud. Respublikamizda 2 ta turi keng tarqalgan. Shotut (Moras nigra), ok tut yoki balx tut (Moras album). To`tlarning vatani Xitoy va Markaziy Osiyo. Tut bargi pilla uchun ozuka manbai xisoblanadi. Tut mevasi shifobaxsh xususiyatga ega. Maklyura (Maklura) turkumi. Bu turkumga barg chekkasi tyokis, shoxlari tikanli, 2 uyli daraxtlar kiradi. Mevasi yirik apelsinga uxshaydi. Sut shirali o`simlik, vatani Shimoliy Amerika. Bizda ixota va manzarali o`simlik sifatida ekiladi. Kogoz daraxti (Broussonetia) turkumi. Bu turkumga barg bandi va shoxchasi uzun tukli, urug`chi guli sharsimon tupgul xosil qiladigan daraxt kiradi. Uning tup mevasi anjirsimon, pishganda sariq-kizgish rangli, iste`sol qilish mumkin. O`simlikning vatani Xitoy va Yaponiya, O`zbyokistonda manzarali o`simliklar sifatida ekiladi. Anjir (Ficus) turkumi. Bu turkumning 700 ga yaqin turi bo`lib, subtropik o`simliklar. U doim yashil (Urta Osiyoda bargini tukadi). Daraxt yoki buta. Urta Osiyoda anjir (ficus carica) yovvoyi holda o`sadi. (O`zbyokiston «Kizil kitobi» ga kiritilgan). Anjir sut-shirali o`simlik, uning suti, temiratkaga karshi ishlatiladi. Anjirning bargi yirik, panjasimon bo`lingan. Gullari bir jinsli, changchi va urug`chi guli 5 bo`lakchali. Mevasi mayda, ko`p sonli yongokcha. Surxondaryoda anjir yovvoyi holda o`sadi. Anjir mevasi tarkibida kand moddasi ko`p bo`ladi. Undan yutalga karshi dori sifatida xul va quruq mevasi ishlatiladi 28-rasm. Anchar (Anthiaris) turkumi. Bu turkumga sut shirasi zaxarli daraxt (Anthiaris toxicaria) kiradi. Mahalliy aholi undan uk-yoy ukini zaxarlashi uchun foydalaniladi. Sut daraxt (Yatostodendron shPe)-Janubiy Amerikada o`sadi. Buyi 30 metrga yetadigan daraxt, tanasida ok sut shirasi bo`lib, pusti shilib olinadi va sut o`rnida ishlatiladi. Non daraxti (Artocarpus) turkumi. Janubiy-Sharkiy Osiyoda uchraydi, 40 ga yaqin turi bo`lib, 2 turi (Artocarpus altilis. A.heterophyllus) ekiladi. Mevasi non o`rnida ishlatiladi. Sumatra, Barneo va Yava orollarida ko`p ekiladi.

www.arxiv.uz NASHADOSHLAR CANNABINACEAE OILASI Bu oplata sut shirasiz, tikka yoki chirmashib o`suvchi ikki uyli, bir jinsli ut o`simliklar kiradi. Barglari panjasimon, yon bargchali. Gullari mayda, kurimsiz, bir jinsli, changchi guli ruvaksimon tupgulda joylashgan, changchisi 5 ta, urug`chisi 2 mevachi bargdan iborat. Gulqurg`oni rangsiz. Meva yongokcha. O`zbyokistonda tabiiy va madaniy holda 2 turkum vakillari o`sadi. Nasha (Cannabis) turkumining yer sharida 4 ta turi uchraydi. O`zbyokistonda shundan 2 turi o`sadi. Ekma nasha (Cannabis saliva) va yovvoyi nasha (Cannabis ruderalis). qo`lmok (xmel) Humulus turkumi. qo`lmok chirmashib o`suvchi ko`p yillik ut, poyasi kirrali, barglari qarama-qarshi joylashgan. Oddiy qo`lmok Humulus lupulus manzarali o`simlik sifatida ekiladi. O`simlikning mevasidan pivo tayyorlashda foydalaniladi. GAZANDADOSHLAR URTICACEAE OILASI Gazandadoshlar oilasi 45 turkumga kiruvchi 850 ga yaqin to`rni o`z ichiga oladi. O`zbyokistonda 2 turkumga oid 4 ta turi o`sadi. Bu oilaga ikki uyli ba`zan bir uyli ut, ayrim holda daraxt yoki butalar kiradi. Ko`p vakillarida qo`ydiruvchi tukchalar bo`lib badanni kichitadi, shu sababli kichitki ut deb ham ataladi. Barglari qarama-qarshi joylashgan. Gullari ayrim jinsli, gulqurg`oni oddiy, rangsiz, 4 ta mayda qo`shilib o`sgan yoki erkin bargchalardan iborat. Changchilari 1-4 ta, urug`chisi bitta mevabargdan iborat. Tugunchasi ustki, mevasi yongokcha. Gazanda (chayon ut) - (Urtica) turkumi. Bu turkumga bir jinsli, ikki uyli, barglari qo`ydiruvchi tukchali o`simlik kiradi. Gazanda (Urtica dioiica) ko`p yillik ut bo`lib, yo`l yokalarida, ekinlar orasida, arik buylarida o`sadi. Undan dorivor o`simliklar sifatida foydalaniladi. 29-rasm. SUTLAMANAMOLAR (EUPHORBIALES) QABILASI . Bu qabila 4 oilani o`z ichiga oladi. Ular asosan daraxt, butalar va o`tlardan iborat. Sutlamalarning barglari oddiy, yon bargchali. Gullari bir jinsli, qo`sh

www.arxiv.uz gulqurg`onli yoki gulqurg`onsiz. qabiladagi eng yirik va muhim sila sutlamadoshlar xisoblanadi. SUTLAMADOSHLAR EUPHORBIACEAE OILASI. Bu oplata bir uyli ba`zan ikki uyli daraxt, buta va ut o`simliklari kiradi. Ko`pchilik vakillarida sut shirasi bo`ladi. Barglari oddiy yoki murakkab, ketma-ket yoki qarama-qarshi joylashadi. Gullari bir jinsli, kurimsiz tupguli soyabonsimon, ruvaksimon yoki boshoqsimon. Gulqurg`oni oddiy yoki qo`sh gulqurg`onli. Mevasi ko`sakcha. Bu oilaga 300 turkum, 7500 tur kiradi. O`zbyokistonda 5 turkumga mansub 48 ta turi o`sadi. Oilaning eng yirik turkumlaridan biri sutlama. Sutlama (Euphorbia helioscopia) bir yillik begona ut. Uning sut shirasi zaxarli. Ixroj (Euphorbia seravshanica) ildizning poyasi surgi sifatida ishlatiladi. Uta zaxarli o`simlik. Braziliya geveyasi (Hevea brosiliensis)HHHr sut shirasidan kauchuk olinadi. Janubiy Amerikada bu o`simlik madaniy o`simlik sifatida ekiladi. Osiyo tropiklaridagi Monihot esculenta tugunagidan kraxmal olinadi. Undan kartoshka o`rnida foydalaniladi. Xitoy tunchasi (moy daraxti) Aleurites fordii donidan texnika moyi olinadi. Undan sanoatda foydalaniladi. Kanakunjut (Ricinus communis). O`zbyokistonda bir yillik o`simlik sifatida ekiladi. Undan muhim texnika moyi tayyorlanadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Biologicheskiy ensiklopedicheskiy slovar. M. Sovetskaya ensiklopediya. 1989 2. Burug`in V. A., Janguzarov F. X. Botanika Toshkent, o`qituvchi, 1977 3. Gordeyeva T. N. i dr. Prakticheskiy kurs sistematika rasteniy. Moskva Prosvesheniye, 1986 4. Komarniskiy N. A. i dr. Sistematika rasteniy. Moskva, Prosvesheniye, 1975 5. Maxmudov A. M. Tog`ayev I. U. Yuksak o`simliklar bo`yicha amaliy mashg`ulotlar. Toshkent universiteta, 1994 6. Novikov V. S. Gubanov I. A. Atlas opredelitel vo`ssho`x rasteniy. Moskva. Prosvesheniye. ,1991 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Sinfcha (ajdodcha) yalpizkabilar-(ampvaye)

Sinfcha (ajdodcha) ra`noqabilalar (rosidae)

Sinfcha (ajdodcha) temirdaraxtkabilar hamemelididae magnoliyasimonlar (magnoliopsida)

Sinf (ajdod) bennettitsimonlar - bennettitsida

Bir pallali yoki lolasimon o`simliklar sinfi-monocotyledonae yoki liliopsida