Ўсимликшуносликда стимуляторларни қўллашнинг биотехнологик асослари - Biologiya - Referatlar

Ўсимликшуносликда стимуляторларни қўллашнинг биотехнологик асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

155.5 KB

Ko'chirib olish

Ўсимликшуносликда стимуляторларни қўллашнинг биотехнологик асослари Режа: 1. Ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши ҳақида тушунча, 2. Фитогормонлар ҳақидага таълимотнинг ривожланиш тарихи, 3. Ўсимликлар гормонлари ва уларни қўллашнинг назарий асослари, 4. Ўсишни бошқарувчи моддаларни амалда қўлланилиши: 5. Ретордантлар, 6. Гербицидлар, дефолиантлар, десикантлар, Ўз-ўзини текшириш учун саволлар, Тавсия этилаётган адабиётлар.

1. Ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши ҳақида тушунча Ўсимлик организмидаги ҳужайраларда ҳаётий ҳодисалар яъни физиологик ва биокимёвий жараёнлар, шу жумладан моддаларнинг алмашинуви тўхтовсиз давом этканлиги сабабли ўсимликларнинг сатҳи, ҳажми, узунлиги, ҳўл ва қуруқ оғирлиги, турли органлар-аъзоларнинг сони, ҳужайралардаги органоидлар ва бошқаларнинг сони ортади. Юқоридаги белгиларнинг барчаси биргаликда ўсиш жараёнини ташкил этади. Лекин юқоридаги белгиларнинг бирортаси ҳам алоҳида- алоҳида ҳолда ўсиш жараёнини ифодалаолмайди. Бунда юқоридаги кўрсаткичларнинг катталикларини бирортаси ҳам ўзининг аввалги ҳолатига қайтиб келмайдиган даражада ортишигина ўсиш жараёнини тўлиқ ифодалаган бўлади. Ўсимликларнинг ўсишини қуйидаги 5 та турга ажратилади: 1. А пикаль ўсиш, 2. Базаль ўсиш, 3. Интеркаляр ўсиш, 4. Энига ўсиш яъни тангенталь ўсиш, 5. Сиртқи ўсиш. Ўсимлик организмининг ўсиши ўсиш нуқтасидаги (конусидаги) ҳужайраларнинг бўлиниб кўпайиши ҳисобига амалга ошади яъни ўсади, катталашади ва йўғонлашади. Ўсимликнинг ўсиш нуқтасида яъни ўсиш конусидаги тўқималарни меристема тўқималари дейилиб улар бир неча шаклда учрайди. Масалан: 1. Апикаль (учки) ўсиш. учки ёки бирламчи меристема тўқималари поя, новда, ўқ илдиз ва ён илдизларнинг учки қисмида жойлашган – ўрнашган.

Учки меристема ҳужайралари кўндалангига бўлинганлиги сабабли улар узунасига ўсади. Бундай ўсишни учки ўсиш ёки апикаль ўсиш дейилади. 2. Энига ўсиш ёки та н гент а ль ўсиш. Камбий тўқималарининг ҳужайралари узунасига бўлиниб кўпайганлиги сабабли поя, новда, ўқ илдиз ва ён илдизлар энига ўсиб йўғонлашади. Бундай ўсишни тангенталь ўсиш ёки энига ўсиш дейилади. 3. Интеркаляр ўсиш ёки бўғин орасидан ўсиш. Ғалладош ўсимликларнинг ва бошқа бир паллали ўсимликларнинг меристемалари барг негизида (қўлтиғида) бўғин оралигида жойлашган бўлиб улар барг қўлтиғи билан ўралган. Бундай ўсишни интеркаляр ўсиш ёки бўғин орасидан ўсиш дейилади. 4. Базаль ўсиш. Баргларнинг ўсиши барг асосида жойлашган ҳужайраларнинг бўлиниши ҳисобига юз берса бундай ўсишни базаль ўсиш дейилади. 5. Сиртқи ўсиш. Бунга пахта толасининг шожланиб ўсиши, ўсимликларда ксероморфизм белгиси бўлмиш тиканларни пайдо бўлиши ва ҳакозоларни кўрсатиш мумкин. Меристема ҳужайраларининг ўсишини ўз навбатида қуйидаги учта фазага (даврга) ажратилади: 1. Э мбриональ фаза ёки бўлиниш фазаси , 2. Ҳужайраларнинг чўзилиш фазаси, 3. Ҳужайраларнинг дифференциалланиш ёки мутахассислашиш фазаси. 1. Эмбриональ фазада ҳужайраларнинг ўсиши уларнинг бўлинишида ҳосил бўладиган янги ҳужайраларнинг сонини ортиши ҳисобига юз беради. Бу даврда ҳужайрада вакуола ҳали йўқ бўлиб у фақат протоплазма билан тўлган бўлади.

2. Чўзилиш фазасида ҳужайралар ичида дастлаб кўплаб майда-майда вакуолалар пайдо бўлиб, кейинчалик улар ўзаро бирлашиб охир оқибатда битта ягона умумий вакуолани ҳосил қиладилар. Бу даврда ҳужайралар пўстида пектин, целлюлоза, гемицеллюлоза ва бошқа турли органик моддаларнинг миқдорини ортиши ҳисобига юз беради. 3. Дифференциалланиш фазасида меристема ҳужайралари дифферциалланиб механик тўқима, камбий тўқимаси, флоэма тўқимаси ва бошқа тўқималар ҳосил бўлади. Дифферециалланиш даврида ҳужайраларнинг ўсиши жуда секин бўлади. Ўсимликларнинг ўсиш жадаллиги турли-туман ташқи ва ички омилларнинг таъсирига боғлиқ. Ташқи омилларга қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: 1. Ҳарорат: Шимолий минтақаларда 24 0 С , Ўрта Осиёда эса 33-35 0 С оптимал ҳарорат ҳисобланади. 2. Ҳаво ва тупроқнинг намлиги, 3. Ёруғлик ва унинг спектрал таркиби, 4. СО 2 газининг миқдори, 5. Макро ва микро элементлар, 6. Кислород билан таъминланган лик даражаси. Ички омиллар: 1. Ўсимликнинг ин ди видуал ва календар ёши, 2. Физиологик ва биокимёвий жараёнларнинг фаоллиги, 3. Ўсимликнинг генетик хусусиятлари. Айтилганлардан ташқари ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланишига муҳитнинг кислоталиги, заҳарли моддалар, зараркунандалар, зарарли ҳашаротлар, касалликлар ҳам ўз таъсирини кўрсатадилар. Булардан ташқари ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланишига фитогормонлар билан бир қаторда турли ингибиторлар ва ретордантлар ҳам ўз

таъсирини кўрсатади. Ўсимликларнинг ўсишини тезлатиш учун сунъий тайёрланган стимуляторлар ишлатилади. 2. Фитогормонлар ҳақидаги таълимотнинг ривожланиш тарихи Ўстирувчи гормонлар витаминлар ва ферментлар сингари ўзига хос бирикмалар бўлиб, ўсиш жараёнларини жадаллаштиради. Ўсимликларнинг ўсишига таъсир этадиган бундай моддаларнинг мавжудлигини Ч.Дарвин 1880 йилда таъкидлаб ўтган эди.Дарвиндан кейин эса бундай моддаларни излаш жуда авж олди. Эррер 1906 йилда ўсимликларнинг поя ва илдизларини учки қисмларидан ўсишини тартибга соладиган –бошқарадиган (корреляциялайдиган) “ички секрет” деб аталган моддалар ажралиб чиқишини таъкидлаб ўтган эди. А..А.Набоких 1908 йилда кунгабоқарнинг гипокотилидан ўсимликларнинг ўсишини ўн бараваргача тезлаштира оладиган бирикма ажратиб олади. Шундан сўнг Украиналик академик Н.Г.Холодный 1927 йилда, Голландиялик олим Ф.М.Вент эса 1928 йилда ўсимликларнинг ўсишини жадаллаштирадиган ауксинлар деб аталувчи моддалар қатнашишини тўла тасдиқладилар. Голландиялик биокимёгар Ф.Кегель 1933 йилда қуйидаги ўстирувчи моддаларни яъни фитогормонларни ажратиб олди: 1. Ауксин “а”( С 18 Н 35 О 5 )- сийдикдан ажратиб олинган, 2.Ауксин “б”(С 18 Н 30 О 4 )-маккажўхори майсаси дан ажратиб олинган , 3.β-индолил –сирка кислотаси (С 10 Н 9 О 2 N)- Ризопус (Rhizopus) замбуруғидан ажратиб олинган.Бу фитогормонни гетероауксин дейилади. Гетероауксин тубан ўсимликлардан ташқари, барча юксак ўсимликлар тўқималарида мавжуд бўлиб ауксинларга нисбатан бир неча марта кучли таъсир этиш қобилиятига эга.

Гетероауксин модда алмашинуви жараёнида триптофан аминокислотасидан синтезланади.Триптофандан дастлаб шиким кислотаси, ундан кейин эса гетероауксин ҳосил бўлади. Шуни таъкидлаш лозимки гетероауксин ўсиш жараёнига нисбатан стимуляторлик хусусиятига, шиким кислотаси эса аксинча ингибиторлик хусусиятига эга. Ўсиликларнинг ўсишида, айниқса ҳужайраларнинг бўлиниш даврида “Биос” деб аталувчи ўстирувчи фитогормонлар катта аҳамиятга эга. Тадқиқотчиларнинг таъкидлашларича “Биос” фитогармони тиамин (В1), мезоинозит ва биотин витаминларидан ташкил топган. Ауксин ўсимликларнинг юқоридаги меристемаларида синтезланиб, сўнгра юқоридан пастга ҳаракатланадилар. Академик Н.А..Максимов 1948 йилда ўсимикларнинг ҳар бир органи яъни азосини ауксинларнинг оптимал концентрациясига бўлган талаби турлича эканлигини кўрсатган эди.Қуйида ўсимликларнинг ҳар қайси органини ауксинларнинг оптимал концентрациясига бўлган талаблари ҳақидаги маълумотлар келтирилган: 1.Поя-10 -4 - 10 -5 (0,0001-0,00001) моль , 2.Кур т ак-10 -8 - 10 -9 (0,0000001-0,00000001) моль, 3.Илдиз-10 -9 - 10 11 (0,00000001-0,0000000001) моль. Ўсимликнинг юқори учидаги меристемадан пастки томонга борган сари ауксинларнинг миқдори ҳам камайиб боради . Қуйидаги 1-жадвалда Вика ўсимлигининг турли аъзоларида ауксинларнинг миқдори ҳар ҳил бўлиши ҳақидаги маълумотлар келтирилган (1-жадвал). 1-жадвал Ўсимликларнинг турли органларида ауксиннинг миқдорини ўзгариши Ўсимликларнинг аъзоларини номлари Ауксин миқдори (нисбий бирлик ҳисобида) Бош куртакларда 1,2

Ривожланувчи баргларда Поя учида жойлашган иккинчи баргларда Учинчи баргларда Тўртинчи баргларда 2,2 1,5 0,5 0,4 Ауксинлар ва гетероауксинлар таъсирида ферментлар фаоллиги ва нафас олиш жадаллиги ортади, ҳужайрага сувнинг кириши ва оқсилларнинг синтези тезлашади. Е.Куросава 1926 йилда замбуруғлардан ажратиб олинган бирикма яъни гибберелла фуюкурон таъсирида шоли ва маккажўхорининг ўсиши тезлашганини кузатган. Кейинчалик бу бирикма тоза ҳолда ажратиб олиниб кимёвий таркиби аниқлангач унга гибберелла деб ном берилган (Тиябута ва Сумики). Юксак ўсимликлар тўқимасида гибберелла ва гибберелласимон моддаларнинг борлиги М.Кедли ва Ц.Веста (1956) аниқлаганлар. Яқин вақтларгача бундай моддаларнинг сони 60 дан ортиқ деб ҳисобланар эди. Ҳозирги вақтда эса бундай моддаларнинг 70 дан ортиқ турини турли хил ўсимлик тўқималаридан ажратиб олинмоқда. Гиббереллинлар поя, илдиз, ёш баргларда синтезланиб, юқоридан пастга, пастдан эса юқорига ҳаракатланиши ва кучли концентрацияда ҳам заҳарсиз бўлиши билан ауксинлардан фарқ қилади. Гиббереллин таъсирида уруғ, куртак ва картошка туганаклари тиним ҳолатидан уйғонади. Каноп, зиғир, тамаки ва бошқа паст бўйли ўсимликларнинг бўйига ўсиши жадаллашади. (4-5-расмлар). Гиббереллинлар таъсирида узун кун ўсимликларнинг қисқа кунда гуллаши тезлашади. Гиббереллин ноциклик фотофосфорланиш жараёнининг ўтишини тезлаштиради. Гиббереллин мевалон кислотани ўзгариши натижасида ҳосил бўлади.

Мевалон кислотаси ингибиторлардан абсциз кислотасининг ҳосил бўлишида асосий маҳсулот сифатида қатнашади. Бу ҳодиса тирик организмларда моддалар алмашинуви жараёнлари бир- бирлари билан қанчалик ўзаро узвий боғланганлигини кўрсатиш билан бирга бир модда ҳисобига бир-бирларига зид бўлган бирикмалар ҳам синтезланиши имконияти мавжудлигини ҳам кўрсатади. ДНК молекулаларининг тарқалишида ҳосил бўлган яъни ажралган аденин асоси ҳисобига цитокинин ҳосил бўлиб, у ўсимлик ҳужайраларининг бўлиниши ва ўсишига ижобий таъсир қилади. (Скуг, 1956). Цитокининлар таъсирида қуйидаги ижобий жараёнларни амалга ошганлигини кўриш мумкин: 1. Уруғларнинг униши тезлашади. 2. Куртакларнинг тиним ҳолатидан чиқиши тезлашади. 3. Модда алмашинуви жараёнида ҳосил бўлган маҳсулотларнинг тақсимланиши маълум тартибда сақланади. 4. Сарғайиб қолган барглар яшил тусга киради. 5. Ўсимликларнинг қурғоқчиликка чидамлилиги ортади. 6. Ўсимликларнинг иссиқликка чидамлилиги ортади. 7. Оқсил парчаланиши натижасида ҳосил бўлган маҳсулотлар ёш баргларга қараб ҳаракатланади. Д.С.Летам 1964 йилда маккажўхори донидан зеатин деб аталувчи цитокининни ажратиб олган. Зеатин илдизларда ҳосил бўлиб, барг ва пояларга қараб ҳаракатланади. Цитокинин таъсирида меристема ҳужайраларининг ўсишини дифференциал фазасини ўтиши тезлашади. Цитокинин таъсирида каллус (органик моддаларнинг тўплами) дан бутун бир ўсимлик тикланади. Цитокининни, ауксин ва этилен билан бир жинсли гулли ўсимликларга таъсир этилганда урғочи гуллар, гиббереллин билан таъсир этилганда эса эркак гуллар ҳосил бўлади.

3. Ўсимлик гормонлари ва уларни қў ллашнинг назарий асослари Ўсимликшуносликда ўсишни бошқарувчи моддаларни қўлланилиши ўсимликлар биотехнологиясининг муҳим йўналишларидан ҳисобланади. Шуни таъкидлаш лозимки, мазкур моддалар нафақат ўсимликларнинг ўсиши, ҳатто уларнинг ривожланишини бошқаришда ҳам катта амалий аҳамият касб этади. Ўсимликларнинг ўсишини бошқарувчи моддаларга (регуляторы роста) кўплаб табиий ва синтетик органик бирикмаларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Бу моддалар кичик дозаларда ҳам ўсимликларда борадиган модда алмашинуви жараёнларига жуда актив-фаол таъсир этиб уларнинг ўсиши ва ривожланишини сезиларли даражада ўзгаришига олиб келадилар (Муромцев Г.С. Регуляторы роста растений и урожай. Вестник с/х науки, 1984, №7, с.75-83; Основы химической регуляции роста и продуктивности растений. М., Агропромиздат, 1987, с. 383 ). Табиий ўстирувчи моддалардан фитогормонлар энг кўп ўрганилгани ҳисобланади. Фитогормонлар ўзларининг кимёвий тузилиши ва физиологик фаоллигининг характерига кўра жуда хилма-хилдирлар (1-расм). Ўз навбатида фитогормонлар ўсимликлар ҳаёт фаолиятининг маҳсулотлари бўлиб метоболизм – модда алмашинуви жараёнларини ва улар орқали ўсимлик организмнинг шаклланиши жараёнлари характерини бошқаришда иштирок этади (Полевой, 1982; Муромцев, Агнистикова, 1984; Кефели, 1984; Дерфлинг, 1985; Кулаева, 1982; Чайкахян, Хрянин, 1982 ва бошқалар). Ўсимликларнинг ўстирувчи моддаларини (регуляторы роста) кўпчилиги фитогормонларнинг структурали ёки физ и о логик аналогларининг вакилларидир. Ҳозирги вақтда ўсимликларнинг гормональный балансига фаол таъсир қилувчи синтетик моддалар маълум бўлиб, улар муҳим аҳамиятга эга. Ҳозирги вақтгача 5000 дан ортиқ ўсимликларнинг ўсишини бошқарувчи моддаларсинтез қилинган бўлиб, уларнинг тахминан 1 % игина ишлаб чиқаришда қўлланилмоқда. Ўсимликларнинг ўсишини бошқарувчи моддалар

микроорганизмлар ёки ўсимликлар ҳаёт фаолиятининг маҳсули бўлиб, уларни эндогенлар ҳам дейилади. Ўсимликларнинг ўсишини бошқарувчи моддаларнинг (регуляторы роста) классификацияси тўлиқ ишлаб чиқилган эмас. Жумладан ўсимликларнинг ўсишини бошқарувчи моддалар (регуляторы роста) билан дефолионтлар, десикаинтлар, гербицидлар, фитотоксинлар ўртасидаги фарқлар шу вақтгача аниқ белгилаб берилганича йўқ. Фитогормонлар – ўсимликларнинг ўсишини бошқарувчи моддаларнинг (ўсимликларнинг ўсишини регуляторлари) энг муҳим вакилларидан ҳисобланадилар. Фитогармонлар жуда кичик дозаларда таъсир этиб, ўсимликларнинг асосий физиологик жараёнларини (ҳужайраларнинг бўлиниши ва уларнинг ўсиши, дифференциалланиши, тиним даври, оғизча яъни устьицаларнинг очилиши ва ёпилиши ва бошқалар) бошқаришда катта аҳамият касб этади. Фитогормонларнинг муҳим хусусиятларидан бири бу уларнинг ўсимликларни бир қисмидан бошқа қисмларига (юқоридан пастга ёки аксинча) ҳаракатланишидир. Ҳолбуки, кейинги вақтларда баъзи тадқиқотчилар (Bruinsma, 1985) фитогормонларнинг ўсимлик танаси бўйлаб ҳаракатланиши шарт эмас деган фикрни билдирмоқдалар. Кейинги вақтдаги фан ютуқлари шундан далолат берадики гормональ система ўсимлик организмининг фукционал бир бутунлиги яъни яхлитлигини, унинг барча аъзоларини (органларини) ўзаро мутаносибликда ишлашини ва ривожланиш даврларининг (фазаларининг) кетма-кетлигини маълум қонуниятлар асосида бажарилишини таъминлайди. Тиббий эндокринологияда гормонлар соҳаси бўйича катта ютуқларга эришилиши ўсимликларнинг гормонлари ҳақидаги таълимотни юзага келишига яъни шаклланишига туртки бўлди. Шу сабабли тиббий эндокринологиядаги мавжуд бўлган гормонлар ҳақидаги тушунчалар ва атамалардан ўсимликларнинг гормонларини ўрганишда ҳам фойдаланилмоқда.

Шунинг учун гормональ (эндокрин) системаси фақатгина инсонлар ёки ҳайвонларгагина эмас, шу билан бирга ўсимликлар учун ҳам муҳим аҳамиятга эга дейишга ҳамма асослар бор. Лекин бир қатор сабабларга кўра ҳайвонлар ва ўсимликлардаги физиологик жараёнларни бошқаришда фитогормонлар ва ҳайвонларнинг гормонлари системалари бир-биридан кескин фарқланади. Шунинг учун ҳайвонлар гормонлари ва фитогормонларнинг аҳамиятларини бир-бирига тенглаштириш нотўғри бўлган бўлар эди (Кулаева, 1982 ). Ўсимлик ва ҳайвонлар гормонларини ўзаро бир-бирларига солиштирилганда биринчи навбатда уларнинг кимёвий структураси ва таъсир этиш механизмини эътиборга олиш лозим бўлади. Яқин вақтларгача ҳайвонлар ва ўсимликлар гормонларининг ўзларини кимёвий табиатларига кўра бир-бирларидан кескин фарқ қилишлари ҳамма тадқиқотчилар томонидан ҳеч қандай баҳсларсиз тан олинар эди. Бироқ ҳозирга келиб тадқиқотчилар бундай фикрдан воз кечабошладилар. Ҳайвонларнинг гормонларини турлари ўсимлик гормонлариникидан кўра анча кўпдир. Яқин вақтгача ўсимликларнинг гормонларини қуйидаги 5 та гуруҳи мавжудлиги ҳамма томонидан тан олинган: 1. Ауксинлар, 2. Цитокининлар , 3. Гиббереллинлар , 4. Абсциз кислотаси , 5. Этилен . Буларнинг ичида пептидлар ва стереоидлар кўп учрайди. Брассинларнинг топилиши стероидлар фитогормонлар орасида ҳам учраши мумкинлигини кўрсатди. ( Grove et al , 1979 ) . Масалан, Huang Zhi - Heng (1985) гулли ўсимликлар ҳайвонларнинг экдизо н типидаги стероид гормонларини ҳам синтез қила олиш қобилиятига эга эканлигини кўрсатди. Бунда ҳозирги замон кимё

номенклатурасига биноан стероидларнинг терпеноидлар синфига мансуб эканлигини инобатга олиш зарур. Гиббереллинлар, абсциз кислотаси ҳамда яқинда гулли ўсимликларда топилган фузикокцин ҳам терпеноидларга мансубдир (Муромцев ва бош қ алар , 1980, 1986 ) . Шундай қилиб фитогормонлар ва ҳайвонлар гормонлари – терпеноидлар (стероидлар) бир-бирларига кимёвий томондан ўхшашлигини таъкидлаш ўринлидир. Кейинги йилларда тадқиқотчилар томонидан хамиртуруш замбуруғлари учун пептидларнинг гормональ аҳамиятга эга эканлиги аниқланди. Яқин вақтларгача фитогормонларни функцияси жиҳатидан умумий хусусиятларга, лекин кимёвий томндан бутунлай бошқа-бошқа моддалар деб тасаввур қилинар эди. Ҳозир эса бундай эмас дейишга асослар етарлидир. Масалан, ҳайвонлар гормонлари каби ўсимликларнинг гормонлари ҳам қуйидаги икки гуруҳга бўлинади: 1. Мевалонат ҳосилалари (производные мев а ланата): гиббереллинлар, абсциз кислотаси, брассинлар, фузикокцин ҳамда цитокинин. 2. Аминокислоталарнинг ҳосилалари : ауксин триптофанд а н, этилен метиониндан, β - аланиндон ва бошқалар . Ҳайвонларнинг гормонлари махсус мутахассислашган органларда-аъзоларда яъни ички секреция безларида ҳосил бўладилар. Ўсимликларда эса бундай махсус аъзолар-органлар мавжуд эмас. Шунга қарамасдан ўсимликларнинг гормонлари маълум тўқималар ва аъзолар- органлардагина синтез қилинади. Масалан: Ауксинлар ўсимликларнинг новдаларини апикал қисми ва ёш баргларда синтез қилиниб сўнгра новдалар орқали пастка қараб тракнспорт қилинади (Основы химической регуляции роста и продуктивности растений, 1987). Барглар гиббереллинларнинг ҳосил бўлшида асосий маҳсулот бўлмиш каурен синтез қилинишида донор вазифасини бажаради. Шундай бўлсада, каурен

ҳосил бўлишидаги баъзи реакциялар илдиз системасида бажарилади (Муромцев, Агнистикова, 1984). Баргларнинг мезофилл тўқималари шунингдек, абсциз кислотаси синтез қилинадиган жой ҳисобланади (Дерфлинг, 1985). Цитокининлар уруғлар унаётган даврда эндоспермда, кейинчалик эса ўсимликларнинг илдиз системаларида ҳосил қилинади (Кулаева, Чайлахян, 1980, 1984, Дерфлинг, 1985). Фитогормонлар синтез қилинган тўқималар ва органлар – аъзолардан бошқа тўқима ва аъзоларга ҳаракатланар экан бу моддалар ана шу тўқимаоар ва аъзолардаги борадиган физиологик жараёнларга таъсир этади. Шу билан бирга фитогормонлар ўзлари ҳосил бўлаётган тўқималарнинг ҳужайраларида ҳам регуляторлик функциясини намоён этишлари мумкин. Гормонларнинг спецификлик яъни ўзига хослиги – бу муҳим масаладир. Яқин вақтларгача ҳайвон гормонларининг фақат маълум яъни айрим фунцияларини бажариш ўсимликларнинг гормонлари эса полифункционал қобилиятга эга деб ҳисобланар эди. Маълумки ҳайвонлардаги инсулин ҳеч қачон ганодотропний гормон функциясини бажара олмайди. Ўсимликларда эса битта у ёки бу жараён турли фитогормонлар томонидан амалга оширилиши мумкин. Масалан, ўсимликларнинг меваларини етилиши – пишиши у ёки бу ҳолатларда ауксинлар, этилен, баъзида эса гиббереллинлар томонидан, эркаклик ёки урғочилик жинсини бошқариш эса этилен, ауксин ёки гиббереллинлар томонидан бажарилади. Ҳозирги вақтда фитогормонларнинг специфик таъсир этиш хусусиятига эга эканлигини тасдиқловчи жуда кўплаб материаллар тўпланган (Чайлахян, Хрянин, 1982; Кулаева, 1982; Moore, 1979). Ҳар бир фитогормон специфик таъсир этиш хусусиятига эга бўлсада, бироқ кўплаб жараёнларга таъсир этувчи физиологик фаолликка эга эканлиги маълум бўлиб қолди. Масалан, гиббереллинлар ҳужайраларнинг бўлиниши ва чўзилиш даврларини фаоллаштириш орқали ўсимликларнинг вегетатив ўсишини тезлатади, уруғларнинг унишини фаоллаштиради,гулламаётган ўсимликларнинг гуллашини

индукциялайди, партенокарпик меваларнинг ҳосил бўлишига имконият яратади, ўсимликларнинг урғочилик жинсини эркаклик жинсига айланишини тезлатади, кўпчилик, айниқса гидролитик ферментларнинг фаоллигини оширади ва бошқалар. Цитокининлар ҳужайраларнинг бўлинишини индукцияланишида қатнашади, барг ҳужайраларининг ўсишини стимулировать қилади, хлоропластларнинг дифференциалланиш жараёнларини фаоллаштиради, ҳужайралар ва охир оқибатда ўсимлик организмининг қаришини секинлатади. Оғизча – устьицаларнинг очилишини чақиради, генератив органларнинг дифференциалланишини урғочи гуллар ҳосил бўлиш томонга буради ва бошқалар. Бошқа фитогормонларнинг ўсимлик организмига таъсири ҳақида ҳам шундай узундан-узоқ маълумотларни келтириш мумкин. Баъзан фитогормонларнинг ҳайвон гормонларига ўхшаб бир неча жараёнларга таъсир этиши мумкин бўлган ҳолатларни ҳам учратиш мумкин. Б унда бир фитогормон бошқа гормонни ситезини индукциялайди ( Основы химической регуляции …, 1987 ). Масалан; ауксин, цитокинин ва этилен илдизларнинг ўсишини секинлатади. Ауксин ва цитокинин ҳужайраларда этиленинг синтезини кучайтиради, бу эса унга яъни этиленга хос бўлган эффектни намоён бўлишини кўрсатади. Шундай қилиб, фитогормонларнинг ўзаро бир-бирларига таъсирини инобатга олмасдан туриб, уларнинг яъни ўсимлик гормонларининг спецификлиги ҳақидаги масалани ечиш жуда мушкул. Ўсимлик ва ҳайвон гормонларининг фундаментал характерга эга бўлган бир-бирларига ўхшашлигини таъкидлаш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Шу ўринда сўз гормонларнинг дастлабки таъсир этиш механизми ҳақида бормоқда. Маълумки ҳайвон ҳужайраларида оқсиллар-гормонларнинг рецепторлари мавжуд бўлиб, бунда ҳосил бўлган гормон – рецептор комплекслари ҳужайра, яъни мишендаги ген фаоллигини бошқаради. Ўсимликларда ҳам фитогормонларни ўзига хос боғлаб олувчи цитоплазматик оқсилларнинг мавжудлиги аниқланган (Кулаева, 1982; Venis, 1985). Бироқ бундай гормон – оқсил комплексларининг

специфик функционал фаолликка эга эканлигини ҳам доим ҳам аниқ исботлашга эришиш мумкин бўлгани йўқ. Шунга қарамасдан ауксинлар ва цитокининлар билан ўтказлган тадқиқотлар асосида фитогормонларнинг рецепторлар билан ҳосил қилган комплекслари ядрога келиб, у ерда ҳужайрада, РНК нинг синтезини боқариши, хроматинларнинг матричний фаоллиги ва РНК – полимеразаларнинг фаоллигига таъсир қилишини таъкидлаш мумкин. Б унинг натижасида гормонал эффектни амалга ошириш учун зарур бўлган ферметив реакциялар индукцияланади. Ҳайвонларнинг гормон рецепторлари фақатгина цитоплазмадагина эмас, шу билан бирга мембраналарда ҳам тўпланади.Ўсимликларда ҳам гармонлаарни ўзига боғлаб олувчи оқсиллар плазмолеммаларда тўпланган. Табиий (эндоген) фитогормонлар – бирикмалардан ташқари уларнинг кўпинча юқори физиологик фаолликка эга бўлган, кўплаб синтетик аналоглари ҳам олинган. Одатда ҳир бир фитогормон ва уларнинг синтетик аналоглари – структура тузилишлари билан бир-бирларига ўхшаш дирлар. Фитогормонлар билан ўзларининг структуралари билан ўхшаш бўлмаган, лекин ўсимликларнинг гомонал статусига таъсир этиб уларда борадиган физиологик жараёнларнинг боришини ўзгартираоладиган ўсишни бошқара оладиган ситетик моддалар (регуляторы роста), масалан ретордантлар ҳам маълум (Dicks, 1980). 4. Ўсишни бошқарувчи моддаларнинг амалда қўлланилиши Фитогормонлар. Гормонал регуляция-бошқариш системаси кўп жиҳатдан ўсимликларнинг ўсиши ва уларнинг ҳар хил аъзоларини шаклланиши, гуллаш муддатлари, эркак ва урғочи гулларнинг бир-бирларига бўлган нисбати, тиним даврига ўтиш, куртаклар, туганаклар ҳамда пиёзлар (луковицы) нинг тиним давридан чиқиши каби муҳим физиологик жараёнларнинг характерини белгилаб беради.

Фитогормонлар ёки уларнинг синтетик аналоглари ёрдамида ўсимликларнинг меваларини пишишини тезлатиш ёки секинлатиш, уларнинг ҳар хил ноқулай ташқи муҳит омилларининг салбий таъсирига чидамлилигини ошириш, озуқа моддаларининг ўсимликларни хўжалик учун фойдали бўлган ҳосили бўлмиш органларига яъни аъзоларига йўналтиришга ва шу орқали ўсимликларнинг ҳосилдорлигини орттиришга эришилади. Баъзи вақтларда анъанвий бўлган агротехник тадбирлар, яъни суғориш, маъдан ўғитлар ёки бошқалар ёрдамида ҳам бундай юқори самара олишга эришиб бўлмайди. Ўсимликларни ўсишини бошқарувчи моддаларни қўллашнинг самараси, таъсир қилиш механизмлари, бу моддаларни қўлланганда юзага келадиган кутилмаган ҳолатлар ва бошқалар ҳақидаги маълумотлар кўпайган сари бу моддаларни амалда қўллаш имконятлари ортиб бормақда. Шу йўл билан ўсишни бошқарувчи моддалар ўсимликларни ўстиришнинг замонавий технологияларини муҳим компонентлари қаторига кириб бормоқда (Шевелуха ва бошқалар, 1985). Ўсимликларнинг ўсишини бошқарувчи моддаларни қўллашда юқори самара олишнинг энг муҳим шартларидан бири – бу деҳқончиликни юқори савияда олиб боришдир. Шунинг учун ҳам ўсимликлардан хўжалик учун фойдали бўлган юқори ҳосил олиш учун маъдан ўғитларни тўғри қўллаш, ўсимликларни ҳимоя қилишнинг биологик, кимёвий ёки уйғунлашган усулларини қўллаш ва бошқа илғор технологияларни қўллаш талаб этилади. Амалий томондан қараганда ўсимликшуносликда фитогормонларни қўллашнинг тақдири кўплаб йиллар давомида бир хил кечди деб бўлмайди. Фенил гетероауксин ва ß индолил - γ мой кислотанинг гетероауксинга нисбатан бир неча марта фаол эканлиги тадқиқотчилар томонидан аниқланган. Баъзи ўсимликларнинг (тол, терак ва бошқалар) қаламчалари ерга ўтказиш билан тезда илдиз отиб кўкариб кетади. Лекин игнабаргли ўсимликларнинг қаламчаларини илдиз отиши учун кўп вақт талаб қилинади.

Бундай ўсимликларнинг қаламчаларини илдиз отишини тезлатиш мақсадида турли-туман ўстирувчи моддалар - стимулторлар ( α нафтил сирка кислотаси, ß - индолил γ -мой кислоталари, 2-4-дихлорфенолсирка кислотаси) қўлланилади. Масалан, 100 мг/л ß -индолин мой кислота эритмасида 3-6 соат сақланган қаламчалар ерга ўтказилганда тез илдиз отади (6-расм). Кўчатларни бир ердан иккинчи ерга кўчириб ўтқазилганда илдизига 0,001% ли 2,4 ДУ ёки гетероауксиннинг калийли тузи эритмаси пуркалади (7-расм). Катта дарахтларни бир ердан иккинчи ерга кўчириб ўтқазилганда шикастланган илдизларга лой ва торфга аралаштирилган стимуляторлар суркалади. Ерга кўмилган ўсимликлар стимуляторлар қўшилган сув билан суғорилади. Ҳозирги вақтда ўсимликларни органик тиним ҳолатидан уйғотиш учун, масалан, кортка ва бошқа ўсимликларни, тиомочевина, гиббереллин (0,01%) ва 2-3 % ли роданит тузлари ишлатилмоқда. Чуқур тиним давридан “уйғотиш” мақсадида ьир қанча усуллар ишлаб чиқилган ва улардан ўсимликшуносликда зарур пайтларда фойдаланилади. Эфирлаш усули. Сирень, ландыш ёки бошқа бирор ўсимликдан кесилган новдаларни эфир аралаштирилган (ҳар 10 л ҳаво учун 5 мл эфир) ҳавода 48 соат 17-19 0 С да сақланади, сўнгра уларни газ аралашмасидан олиб сувли идишга солиб қўйилади. Бир неча ҳафта ўтгач новдаларнинг ривожланганлиги эфир таъсирида ўсиш жараёнлари бошланганлигини кўрсатади. Органик ва анорганик моддалар таъсирида ўсимликларни чуқур тиним давридан “уйғотиш” мумкин. Масалан, жўка ва сохта каштан дарахти куртакларига концентрик H 2 SO 4 эритмасини 20 секунд давомида таъсир эттирилганда уларда ўсиш жараёнлари бошланади. Картошка тугунагини чуқур тиним давридан этиленхлоргидрин ( ClCH 2 - CH 2 OH ) бирикмаси таъсир этиб “уйғотиш” мумкин (8 -расм ). Ўсимликларнинг тиним даврини узоққа чўзиш учун d -нафтилсирка кислотанинг метил эфири ва радиоктив кобальт нури ишлатилади.

Бундан картошка тугунагининг сифати бузилмайди ва ёз ойларигача деярли тўла сақланади. ( 9 -расм) Маълумки мевалар турлича етилади. Масалан, ёзги олма узилмасдан тупида етилса, қишки олма узиб олингандан кейин бир қанча вақт ўтгач етилади. Р.Гарвей таклифига кўра (1918) етилмаган меваларни сунъий етилтириш учун бир ҳисса этилен, 1000 ҳисса (1:1000) ҳаво билан аралаштирилади. Герметик камерадаги намлик даражаси 70-85%, ҳарорат 18-21 0 С бўлганда мевалар 2-3 кунда етилади. Этилен гази таъсир эттирилиб лимон, хурмо, помидор ва бошқа меваларнинг етилишини тезлаштириш мумкин. Бу усулнинг моҳияти шундаки, этилен гази таъсирида цитоплазманинг ўтказувчанлиги ортади, ҳужайраларга кислород кириши тезлашади, ферментлар фаоллиги кучаяди, оксидланиш- қайтарилиш жараёнлари тезлашади ва натижада органик кислоталарнинг, ошловчи, пектин каби мураккаб моддаларнинг тез парчаланишидан меваларнинг етилиши ҳам жадаллашади. Кўпгина ўсимликларнинг гули уруғланмасдан ривожланганда меваси ичида уруғ ҳосил бўлмайди, ҳосил бўлса ҳам уруғи пуч бўлиб, муртаксиз (эмбрионсиз) қолади. Бундай мевалар партенокарпик мевалар деб аталади. Масалан, кишмиш навли узум, ток, қовоқ, мандарин, бодринг, банан ва ананас каби ўсимликларда партенокарп мевалар ҳосил бўлиши кузатилади. Партенокарп меваларни сунъий равишда ҳам ҳосил қилиш мумкин ( Ю.В.Ракитин, А.В.Крилов, 1947 ) . Бунинг учун 1 л сувда 25-50 мг 2,4,5 трихлорфеноксисирка кислотани ёки 5-20 мг 2,4 дихлорфеноксирка кислота эритмаси ўсимликлар гулига пуркалади. Натижада мевалар уруғ ҳосил қилмасдан контролга нисбатан 8-18 кун эрта пишади. Бундан ташқари ҳосили 25-30% ортиб, таркибидаги С витамини миқдори 40-50% ортади. Ауксин ва этилен ўзларининг кўплаб синтетик физиологик фаол бўлган аналоглари ва ҳосилаларига эга бўлиб, қишлоқ хўжалигида тобора кўпроқ қўлланилмоқда. Гиббереллинлар (ҳозирга вақтда уларнинг 70 дан ортиқ тури маълум) ни сунъий равишда синтез қилиб олинмасада, бироқ уларнинг энг самаралиси бўлмиш – гибберелл кислотасини (ГК) микроорганизмлар ёрдамида осонлик

билан олиш мумкин ва бу модда борган сари ишлаб чиқаришда кўпроқ қўлланимоқда (ўсимликларнинг бўйини баланд бўлиши, партенокарпик мевалар олиш). Абсциз кислотаси жуда қимматли бўлиб, ҳозирчалик унинг арзон бўлган ва ҳамма сотиб олиш имкониятига эга бўлган ситетик аналоглари ишлаб чиқарилганча йўқ. Шунинг учун уни амалда қўллаш бўйича тавсиялари ишлаб чиқилганича йўқ. Цитокининларни амалда қўллаш бўйича талайгина тадбирлар ишлаб чиқилган. Уларнинг ситетик аналоглари ҳозирги вақтда ишлаб чиқаришда ҳар томонлама синовлардан ўтказилмоқда. Қишлоқ хўжалигида этилен ва унинг турли препаратлари тобора кенг қўлланилмаоқда. Этиленнинг ўсимликлар ҳаётидаги асосий фунцияси – меваларнинг пишишини тезлатиш ва ҳужайраларнинг бўлинишини секинлатишдир. Ўсимликларга ауксин билан ишлов берилганда кўпгина ҳолатларда унинг тўқималарида этиленнинг миқдори ортганлиги кузатилган. Этиленнинг бошқа муҳим функцияси бу унинг таъсирида урғочи жинсли гулларнинг сонини ортишига ижобий таъсир қилишидир. Этилен таъсирида хом ҳолатда транспортировка қилиш мақсадида терилган меваларнинг охиригача пишишини тезлатишдан иборат. Масалан, банан ва бошқа цитрус ўсимликларининг меваларини тарнспортировка қилиш мақсадида хомроқ ҳолатда териб олинади. Шундан сўнг мазкур меваларни этилен тўлдирилган камераларда сақланганда улар тез ва бир текисда етилишга улгурадилар. Этилен моддаларига мисол қилиб 1946 йилда М.И.Кобачник ва П.А.Российскийлар синтез қилган 2-хлорэтилфосфоновая кислотасини кўрсатиш мумкин. Ўтган асрнинг 60-йилларини охирларидан таъсир қилувчи моддаси этилен бўлган қатор препаратлар – этрел, этефон, компазан, хлордимекс, терпал, декстрел ва бошқалар қишлоқ хўжалиги амалиётида кенг миқиёсда қўлланила бошланди.

Гидрел ва декстрел томат меваларини тез ва бир вақтда етилишига ёрдам беради. Бу эса ҳосилни комбайнлар ёрдамида бир мартанинг ўзида териб олиш имкониятини беради. Бун да етилган-тўла пишган томат меваларининг сони 3-4 марта ортиб 70-80 % га етади ( Гринченко, 1983 ). Кўпгина мамлакатларда этрел препаратидан шафтоли, цитруслар токнинг баъзи навлари, крижовник, қора смородина меваларини механизация ёрдамида йиғиб олишда фойдаланилмоқда (Plant Growth Regulators, Potential and Practice, 1982). Данакли ўсимликларни меваларига йиғиб олишдан 5-14 кун олдин 250-500 мг/л, пистали ўсимликларга эса 500-700 мг/л концентрацияли этрел эритмалари сепилади. Этилен маҳсулотларини қўллашнинг яна бир муҳим қисми бу ғўзани дефолиация қилишдир. Дефолиантлар сепилганда ғўзанинг барглари тўкилиб кўсакларнинг етилиши ва уларнинг очилиши тезлашади (Ракитин, 1983). Бу препаратлар кортафел туганаги ва бошқа ўсимликлар илдиз меваларининг тиним даврини узайтиришда яхши воситадир (Вагенбрет, 1981). Этиленнинг продуцентлари бодрингни консервалаш учун интенсив технология асосида етиштиришнинг асосий элементларидан ҳисобланади. Чунки этрел урғочи гулли бодринг ўсимликларини эркак жинсига айланишига йўл қўймайди ва бир вақтнинг ўзида бир нечта бир хил катталикдаги портенокарпик меваларни ҳосил бўлишини таъминлаб, ҳосилни бир мартанинг ўзида комбайн ёрдамида йиғиб олиш имктнини беради (Plant Growth Regulators, 1982). Хлорхолинхлориднинг самараси кам бўлган тақдирда этилен препартларини ретордант сифатида қўллаш мумкин. Масалан кузги жавдар , кузги ва баҳорги арпани ётиб қолишига қарши курашда бу препаратлар баъзида эса уларни хлорхолинхлорид билан арашмаси ишлатилади. Россия Федерациясининг қишлоқ хўжалик микробиологияси ва қишлоқ хўжалиги биотехнологияси илмий тадқиқот институтларининг илмий ходимлари томонидан этиленнинг продуценти сифатида карбид калцийни қўллаш бўйича

тавсиянома ишлаб чиқилган. Карбид калцийни тупроққа солинганда (70-100 кг/га) у парчаланади ва атмосферага ацетиленни ажратиб чиқаради. Ажралиб чиққан ацетилен тупроқ микроорганизмлари жумладан азотфиксаторлар томонидан этиленгача қайтарилади. Ҳосил бўлган этилен ўсимликларнинг илдизларига ўтади. Бу усул қишлоқ хўжалиги амалиётида кенг қўлланилмоқда. Шундай қилиб тупроққа таъсир қилувчи этилен продуценти биринчи марта ишлиб чиқаришга тавсия этилди ( Муромцев ва бошқалар, 1986 ) . Микрооргнизмлар томонидан синтез қилинадиган гиббереллинлар ўсимликшуносликда амалда катта-катта майдонларда қўлланилмоқда. Гибберелла замбуруғи асосан гиббереллин А 3 (гибберелл кислотаси, ГК) синтез қилади. Мазкур гиббереллин А 3 қўлланилаётган препаратларнинг асосий компоненти вазифасини бажаради. Ҳозирги вақтда ҳамдўстлик мамлакатларида бир йилда 300 кг гиббереллин ишлаб чиқарилмоқда. а) Гиббереллинлар кўпроқ қимматбаҳо бўлган уруғсиз (кишмиш) узум навларининг ҳосилини оширишда муваффақият билан қўлланилмоқда. Гиббереллинларнинг ижобий таъсири шундаки, бу узум навларининг маҳсулотини сифати ёмонламаган ҳолда узум мевасининг катталиги кескин даражада (2-3марта) ортади. Токга гуллашини ўртасида ва охирида гиббереллин билан ишлов берилади. Гиббереллинни қўллашни меъёри 25-35 г/га ни ташкил этади. б) Ҳамдўстлик мамлакатларининг жанубида жойлашган республикаларда гиббереллинлардан картошка ўсимлигидан икки марта ҳосил олишда фойдаланилмоқда. Янги қазиб олинган эртаки картошка туганакларига гиббереллин эритмаси билан ишлов берилса, улар ўсишга бошлайди. Бунда гиббереллинни қўллаш меъёри 1-2 г/га, гиббереллин концентрацияси эса 1 мг/л га тенг бўлишига эътибор бериш талаб этилади.

Бу ҳолат янги қазиб олинган эртаки картошкага туганакларидан, уларни етилиши учун узоқ вақт сақламасдан, ёзги ҳосил олиш учун юқори сифатли уруғлик сифатида фойдаланиш имконияти туғилади. Мазкур технологиядан Украинанинг жанубий минтақаларида муваффақият билан фойдаланилмоқда ва катта иқтисодий самарага эришилмоқда. в) Гиббереллинлардан бодрингнинг селекцияси ва уруғчилигида фойдаланил - моқда. Бунда гиббереллинлар этиленлардан фарқли ўлароқ эркак жинсларни намоён бўлишини кучайтиради. г) Чет мамлакатларида ноқулай об-ҳаво шароитларида гиббереллин А 1 ва А 2 аралшмасидан тайёрланган препаратдан олма ва нокнинг ҳосилини орттиришда қўлланилмоқда. д) Узумнинг турли навларидан гиббереллин билан ишлов бериш (сепиш) ор қ али данаксиз (уруғсиз) партенокарпик мевалар олишда фойдаланилмоқда. Ўсимликларни ўсишини бошқарувчи моддалардан (регуляторлар) яна бир гуруҳи а уксинлардир. Ауксиннинг (индолил сирка кислотаси) молекуласи мураккаб бўлмай, унинг синтезини осонлик билан амалга ошириш мумкин. Ҳозирги вақтда ауксинлик фаоллигига эга бўлган индолил сирка кислотасига ўхшаш кўплаб бирикмалар синтез қилиб олинган. Уларнинг баъзилари катта табиий фитогормонлардан ҳам юқори фаолликка эга. Индолил сирка кислотаси илдизларнинг ҳосил бўлиши ва камбийнинг фаоллигини стимуляцияси билан боғлиқ бўлган ҳужайраларнинг бўлинишини бошқаради (регуляция қилади). Ауксинларнинг ксилема ва флоэмаларни шаклланишини бошқаришда иштирок этиши исботланган. Ўсимталарни индолил сирка кислотасининг эритмасига ботирилиши янги ён илдизларнинг ривожланишини тезлашишига олиб келади. Ауксинлар мева баргларнинг тўкилишида аҳамият касб этувчи қатламларнинг шаклланишини фаоллаштиради. Бу ҳолатлар тўқмаларда этиленнинг ҳосил бўлишини стимуляцияси билан боғлиқ.

Ўсимликларни вегетатив усулда кўпайтиришда уларнинг илдиз олишини фаоллаштиришда индолил ёғ кислотаси қўлланилади. Ортиқча меваларни йўқотиш, нок, олма шафтоли ва цитрусларнинг ҳосилини йиғишдан олдин меваларини тўкилишини тўхтатиш, узум, шакарқамиш, ананаснинг қантини оширишда ауксинларнинг турли аналогларини қўллаш тавсия этилади. Ўсимликларнинг ўсишини бошқарувчи моддаларнинг (регуляторы) энг самаралиларидан яна бири нафтил сирка кислотасидир. Бу препаратни кўпинча олма ва нокнинг меваларини тўкилишини тўхтатишда, уларнинг сонини камайтиришда, эрта баҳорда совуқ урмаслиги учун гуллашни кечиктиришда қўлланилади. Баъзида қаламчаларнинг илдиз олишини стимулятори сифатида нафтил сирка кислотасидан фойдаланилади ( Никелл, 1984 ) . Картошкани узоқ вақт сақлашга қўйилганда унинг куртакларини ўсиб кетишдан сақлашда туганакларга нафтил сирка кислотасининг метил эфири билан ишлов берилади. Томат ва узум меваларини ҳосил бўлишини яхшилашда фитотоксичности жуда паст бўлган хлорфенол сирка кислотаси қўлланилади. Дихлорметоксинбензой кислотаси (ракуза препарати) қанд лавлаги ва шакар қамишидаги қанднинг миқдорини ошириш, олма,шафтоли, узум, грейфрут ва бошқаларнинг меваларини етилишини тезлатишда қўлланилади. Синтетик регуляторлардан энг кўп қўлланиладиганларидан бири малеиновая кислотанинг гидрозиди ҳисобланади. Бу препаратдан картошка туганаклари ва қанд лавлагининг илдизмевасини узоқ вақт сақлашда фойдаланиш мумкин. Мазкур препаратни ҳосилни йиғишдан 2 ҳафта олдин 2,0-2,5 кг/га миқдорда сувга эритилиб ўсимликларга сепилади. Бунда яшил ўсимликлар сепилган препаратни шимиб олиб ер остки органларига транспорт қилиб етказиб беради. Бунда қанд лавлагининг қантини миқдори ортади, ҳосилнинг йўқолиши эса 15-20 % га камаяди.

Умуман олганда ўсимликларнинг ҳосилдорлигини ошириш ва сифатини яхшилаш, уларнинг турли ноқулай ташқи муҳит омилларининг салбий таъсирини камайтириш борасида жуда кўплаб мамлакатларнинг тадқиқотчилари тинмай илмий изланишлар олиб бормоқдалар. 5. Ретордантлар Ўсимлик ҳужайраларининг бўйига ўсишига салбий тъсир қиладиган моддалар ретордантлар дейилади. Ўсишни бошқарувчи моддаларнинг муҳимларидан бири ретордантлар вегетатив ўсишни, биринчи навбатда асосий ва ён новдаларнинг чўзилишини секинлатувчи синтетик моддалардир. Бу моддаларни қўллаш натижасида ўсимликларни бўйи калталашади-қисқаради, новдалари эса йўғонлашиб пишиқлиги (прочность) ортади. Маълумки интенсив деҳқончиликда ретордантларнинг аҳамияти янада ортади. Чунки бундай деҳқончиликда азотли ўғитларни кўп қўлланилиши натижасида, айниқса ғалладошларни суғорилганда ўсимликлар ётиб қолишга мойил бўлиб қолади ва ҳосилни механизация ёрдамида йиғишни қийинлаштиради. Бу эса ҳосилнинг талайгина қисмини йўқолишга олиб келади. Бун дай ҳолатларда ретордантларни қўллаш қўл келади. Ретордантларни қўллаш азотли ўғитларни кўп миқдорда қўллаш ва керакли миқдорда суғориш имкониятини яратади (Гринченко, 1983). Ретордантлар умумий морфологик эффектга эга бўлган кимёвий томондан кескин фарқ қилувчи жуда кўп гуруҳларни ҳосил қилади (2-расм). Буларга аммония, фасфония ва сульфониянинг тўртламчи тузлари мисол бўла олади. Нисбатан яқин вақтларда бошқача кимёвий тузилишга эга бўлган ретордантлар синтез қилинди: пиримидинлар, триазоллар ва норборненодиазетинларнинг ҳосилалари. Уларнинг биринчиси ичида анцимидол, иккинчилари ичида паклобутразол энг кўп қўлланиладиганларидир.

Анъанавий бирикмаларига нисбатан бу ретордантларнинг фаоллиги анча юқори бўлиб, 1 г/га миқдорда қўлланилади. Шу билан бирга кейинчалик ретордантлик фаоллигига эга бўлган этилен фитогормонининг маҳсулотлари ҳам ҳосил бўлади. 2-хлорэтилфосфония кислота ва унинг ҳосилалари ҳам ушбу гуруҳга мансубдирлар. Ретордантларнинг таъсир этиш эффекти гиббереллинларнинг таъсир этиш характерига нисбатан бутанлай тескаридир. Ўзларининг таъсир этиш механизмига кўра ретордантлар қуйидаги иккита гуруҳга бўлинади: 1. Синтетик реторд а н т лар 2. 2-хлорэтилфофоновая кислота 1. Синтетик ретордантлар. Улар ўсимликларда гиббереллинларнинг синтезини тўхтатиб қўяди. Синтетик ретордантлардан хлорхолинхлорид ва АМО – 1618 геранил- геранил-пирофосфатни копалилпирофосфатга айланиши реакциясини блокироват қилиб қўяди. Оқибатда гиббереллин ҳосил бўлишида қатнашувчи циклик характерга эга бўлган каурен моддасининг синтезини тўхтатиб қўяди (Grаеbе, 1982). Анцимидол ва паклобутразол кауреннинг келажакда оксидланиш орқали бошқа моддаларга айланишини ингибировать қилади (Cool baugh et al., 1982). 2. Ретордантларнинг иккинчи гурухи, жумладан 2-хлорэтилфосфоновая кислота гибберелленларнинг биосинтезини тўхтатиб қўймайди. Бундай ретордантларнинг антигиббереллиновий эффекти гиббереллининг рецептор билан бирикмасини гормонал фаоллигини ёки гиббереллин-рецептор комплекси таъсирини кейинги стадияларидагина амалга оширилади (3-расм). Муромцов Г.С. ва бошқалар (1985) томонидан ўтказилган тадқиқотлар хлорхолинхлориднинг экзоген гиббереллиннинг таъсирини йўқотмаганлигини,

ХЭФК (2-хлорэтилфосфоновая кислота) эса экзоген гиббереллиннинг таъсирини йўқотганлигини тасдиқлайди. Хлорхолинхлорид ва ХЭФК ларнинг антигиббереллин фаоллиги механизмлари ўртасидаги фарқ хлорхлорид ва этиленнинг маҳсулотларини биргаликда қўллашга назарий асос бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бунда синергик антигиббереллиннинг эффектига умид қилиш мумкин ( Муромцев ва бошқалар, 1985). Хлорхолин хлорид ҳозирги вақтда кўпгина мамлакатларда турли фирма номлари билан ишлаб чиқарилмоқда: масалан, 1. Сойкосел (АҚШ, Австралия) , 2. Цикоцел (ФРГ) , 3. Хлор мекват (Буюк Британия) , 4. Кюкукель (Швеция) , 5. Иэни ва поннаке (Франция) 6. Ретацел (Чехия) Россия Федерациясида ишлаб чиқарилаётган хлорхолинхлорид (ТУР) 60 % таъсир этувчи моддага эга (Гринченко, 1983). Хлорхолинхлорид юқори агрофон ва намлик билан етарли таъминланган Европа мамлакатлари шароитларида буғдойни ётиб қолмаслигини таъминлаш мақсадида кенг кўламда қўлланилмаоқда. Пастки бўғин оралиғи ҳосил бўлган даврларда буғдойга хлорхолинхлорид билан ишлов берилиши ўсимликларнинг бўйини паст ва сомонини мустаҳкам бўлишига олиб келади. Бу ҳолат буғдой ҳосилини комбайн билан йиғишни осонлаштиради ва ғалланинг йўқолишини кескин камайишига имконият яратади. Мазкур ретордантни кузги ва баҳорги буғдой ҳамда жавдари экилган майдонларда қўллаш жуда яхши самара беради, арпа ва сули экилган далаларда қўллаш эса яхши самара бермайди (Гринченко, 1983).

Буғдойга хлорхолинхлорид билан (унинг сувли эритмаси) ишлов беришни туплашнинг охири ва найлашнинг бошларида ўтказилиши (Фекес бўйича 5-6 фазаларда) уларни ётиб қолишдан сақлашда катта аҳамиятга эга. Буғдойнинг ҳар бир навини хлорхолинхлориднинг дозасига бўлган талаби турличадир ва бу кўрсаткичнинг катталиги 0,5 дан 3,0 кг/га ча ўзгариб туради. Хлорхолинхлоридни қўллаш ёрдамида 0,5 – 1 т/га гача қўшимча ҳосил олинади. Қурғоқчилик вақтида бу ретордантни қўллаш яхши самара бермайди, чунки хлорхолинхлорид (ва бошқа баъзи ретордантлар) фақатгина гиббереллинларнигина эмас, шу билан бирга фаол антитраспирант вазифасини бажарувчи абсциз кислотаси каби фитогормонларнинг ҳам биосинтезини тўхтатиб қўяди. Россия Федерециясининг маккажўхоричилик илмий тадқиот институтида буғлой уруғини экишдан олдин хлорхолинхлорид билан ишлов бериш каби оригинал усули ишлаб чиқилган (Гринченко, 1983). Бунинг натижасида буғдойнинг тўплаш узели чуқурроқ жойлашади, илдиз системаси яхши шаклланади. Бу эса ўсимликларнинг қурғоқчиликка ва совуққа чидамлилигини оширади. Бу усулнинг соддалиги уни кенг кўламда қўллаш имконини беради. Шундай бўлсада, бироқ бу усул буғдойни ётиб қолишдан сақлашда яхши самара бермайди. Хлорхолинхлорид билан олма ва нок дарахтларига сепиш билан ишлов берилганда уларнинг мева ҳосил қилишига эртароқ киришгани ва улар компакт шаклдаги гибитусга эга бўлганликлари аниқланди (Основы химической регуляции…, 1987). Мазкур ўсимликларга ишлов беришни уларнинг кўчатларини эккандан 3-4 йил ўтгандан кейингина амалга оширилади. Дарахтларга ушбу препарат билан кўчат экилгандан кейин 1 йил ўтгач, 2 марта ёки 3 йил давомида 2 марта ишлов берилади. Навларни инобатга олган ҳолда препаратни олмага 10-12 кг/га, нокка эса 4-8 кг/га миқдорида қўлланади.

Хлорхолинхлоридини қулупнайга қўллаганда ҳам яхши самара олинади. Бунда ҳосил миқдори 15-20% га ортади. Токка мазкур препарат билан 2 йилда бир марта, гуллашдан 2 ҳафта олдин қўлланилади. Бунда препаратни қўллаш миқдори 0,8-1 кг/га ни ташкил этади. Бунда токнинг ҳосилдорлиги ўртача 20 % га ортади. Ўрта осиё республикаларида ТУР билан токка ишлов бериш бошқа республикаларга қараганда кўпроқ бажарил мо қ да . Ғўзани ТУР ёрдамида кимёвий чеканка қилиш катта эътиборга лойиқдир. Бунда ғўзага кўсаклар ҳосил қилиш даврининг бошларида 0,25-0,5 кг/га миқдоридаги ТУР билан ишлов бериш сезиларли даражадаги натижалар беради. Бу препарат ғўзанинг асосий танасини қисқа ва бақувват, барг сатҳи ва кўсакларнинг сонини ортишига ва охир оқибатда ўсимликнинг ҳосилини ортишига олиб келади (Попа ва бошқалар, 1981). ТУР ни кўпгина сабзавот ўсимликларининг, жумладан томат ва баъзи резавор ўсимликларга ҳам ижобий таъсир қилиши аниқланган. Қаҳрабо кислотасининг диметилгидразидини амалда қўлланилиши тобора ортиб бормоқда (алар, ДЯК) (Блиновский ва бошқалар, 1984). Бу модда олма, нок, олча, шафтоли, олхўри ва бошқаларнинг ҳосилга киришини тезлатиш, меваларнинг тўкилишини камайтириш ва ҳосилдорликни орттиришда кенг қўлланилмоқда. Бу препарат билан дарахтларга ишлов бериш мазкур ўсимликлар гуллагандан кейин 2-3 ҳафта ўтгач (олмада меваларни теришдан 60-70 кун олдин) ўтказилади. Ўсимликларнинг турига қараб алар препаратини қўллаш меъёри 3-8 кг/га ни ташкил этади. Алар таъсирида ўсимликларнинг гул куртакларини сони ортади. Олча ва шафтолининг меваларини пишишини тахминан бир ҳафтага тезлатади . АҚШ да аларни ўсишни бошқарувчи модда сифатида боғдорчиликда қўллашга катта умид боғламоқдалар (Wittwer, 1978). Ретордантлар таъсирида пояларнинг ўсиши сустлашади. Ретордантлар гиббереллинларга нисбатан акс таъсир кўрсатади.

Ретордантлардан хлорхолинхлорид (ССС ёки Тур деб аталган) ўсимликларга қуйидагича таъсир кўрсатади: 1. Ўсимликларнинг бўйи паст, лекин бақуввут бўлиб ўсади , 2. ўсимликларнинг иссиқликка чидамлилиги ортади , 3. Ўсимликларнинг қурғоқчиликка чидамлилиги ортади , 4. Ўсимликларнинг касалликларга чидамлилиги ортади , 5. Ўсимликларнинг паст ҳароратни таъсирига чидамлилиги ортади , 6. Ғалладош ўсимликларнинг поялари ерга ётиб қолмайди. Этрель (2-хлор этил фосфат) реторданти Ўзбекистонда ишлаб чиқарилиб унинг таъсирида қуйидаги ҳолатлар кузатилади. 1. Ўсимликнинг бўйи 2-3 см га қисқа бўлади. 2. Ўсимликларнинг пояси йўғонлашади. Алар реторданти таъсирида ўсимликларнинг мева ҳосил қилиш даври қисқаради. Ингибиторлар ўзларининг кимёвий структурасига кўра ўстирувчи фитогормонларга ўхшасада, бироқ улар ўсимликларнинг ўсишига салбий таъсир қилади. Ўсимликларнинг тиним даврида сақланиши ингибиторларга боғлиқ. 6. Гербицидлар, дефолиантлар ва десикантлар Маданий ўсимликлар орасида ўсадиган бегона ўтларни ҳамда автомобил ва темир йўллари ёқасида, канал ва қурилиш майдонларида ўсадиган ўсимликларни йўқотиш мақсадида ишлатиладиган фаол бирикмаларни гербицидлар дейилади. Ўстируви модда бўлмиш ауксинларнинг кучли эритмаси ҳам ўсимликларга салбий таъсир қилганини, яъни гербицидлар қаторига кирганлигини Н.Г.Холодний (1924) таъкидлаб ўтган эди.

Гербицидлар кимёвий тузилиши ҳар хил бўлиши билан ўсимликнинг ўсиш конуси (нуқтаси) га ёки тўқималарига таъсир этиб уларни нобуд қилиш хусусияти бир хил. Ўсимликларга таъсир этиш табиатига кўра гербицидлар қуйидаги 2 гуруҳга бўлинади: 1. Барча ўсимликларга ялпи таъсир этувчи гербицидлар , 2. Танлаб таъсир этувчи (селектив) гербицидлар . Агар гербицидларнингконцентрацияси кучли бўлса, уларнинг ҳаммаси ҳам ялпи таъсир этувчи гербицидлар қаторига киради. Ўсимликларга таъсир этиш формасига кўра гербицидларни қуйидаги икки гуруҳга бўлинади: 1. Контакт гербицидлар , 2. Системали гербицидлар Ўсимлик тўқималарига бевосита ёпишган ҳолда таъсир қилса, уларни контакт гербицидлар дейилади. Масалан: ДНОК, пентахлар, фенолат натрий ўсимликларнинг ўтказувчи найлари орқали ҳаракатланиб таъсир қиладиганлари системали гербицидлар дейилади. Улар таъсир этса поя ва барг табиий ҳолатини йўқотиб мўртлашади ( 10 -расм). Гербицидлар ўсимликларга барг ёки илдиз орқали таъсир этади. Гербицидлар эритма, кукун-парошок ёки паста ҳолида ишлатилади. Гербицидлар билан ишлаганда унинг концентрацияси, иқлим шароитига, ўсимлик турига ва агротехника тадбирларига амал қилиш лозим. Дефолиант ва десикантлар олма, нок, ўрик, ток ва ғўза баргларини тўкишда ишлатилади. (1 1 -расм).

O'xshashlar

Генлар мухандислиги асослари

Онтогенезнинг генетик асослари

Ирсиятнинг молекуляр асослари

Эволюциянинг генетик асослари

Ген мухандислигининг моддий асослари