Oziq–ovqat mahsulotlaridan kasallanish va ularning oldini olish - Biologiya - Referatlar

Oziq–ovqat mahsulotlaridan kasallanish va ularning oldini olish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Umumiy tushunchalar. 2. Oziq–ovqat infektsiyasi. 3. Brutsellyoz. 4. Oqsim. 5. Kuydurgi. 6. Tuberkulyoz. 7. Oziq–ovqatdan zaharlanish. 8. Zamburug’ tabiatli oziq–ovqat intoksikatsiyasi. 9. Oziq–ovqat toksikoinfektsiyasi. 10. Shartli–patogen bakteriyalar tomonidan qo’zg’atiladigan oziq– ovqat toksikoinfektsiyalari.

www.arxiv.uz 4.1. Umumiy tushunchalar. Toksigen mikroorganizmlar ta‘sirida oziq–ovqat sababchi bo’lgan kasalliklar oziq–ovqat kasalliklari deyiladi. Bu mikroorganizmlar mahsulotlarga turli xil yo’llar bilan tushadi. Ular xizmat qiluvchi va qayta ishlovchi xodimlarning qo’li orqali yoki realizatsiyaga chiqarilayotgan mahsulotlarga havodagi chang orqali, iflos suv yoki muz orqali, hamda iflos idishlar bilan kontaktda bo’lganda yuqadi. Ba‘zi bir mahsulotlar (masalan, sut va go’sht) kasal hayvonlardan va batsillo tashuvchi hayvonlardan olinganda toksigen mikroorganizmlar bilan zararlangan bo’ladi. Oziq–ovqat mahsulotlarini saqlash va realizatsiya qilish bilan shug’ullanuvchi shaxslar oziq–ovqat kasalliklarining kelib chiqishi va ularning oldini olish chora tadbirlarini bilishi lozim. Oziq–ovqat kasalliklari kelib chiqishi va belgilari bo’yicha ikki guruhga bo’linadi: oziq–ovqat infektsiyasi; oziq–ovqatdan zaharlanish (otravlenie). 4.2. Oziq–ovqat infektsiyasi. Oziq–ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda, saqlashda va realizatsiya qilishda sanitariya–gigenik rejimlari buzilganda ular odamlar uchun infektsion kasalliklarning manbai bo’lib hisoblanadi. Kasallik kelib chiqishi uchun oziq– ovqatdan uncha ko’p bo’lmagan miqdorda tirik potogen ho’jayra bo’lsa bas, ular inson organizmini patogenligidan foydalanib organizmda faol ko’payadi va o’ziga xos kasalliklar keltirib chiqaradi. Inson va hayvonlarning o’zi oziq–ovqat mahsulotlarini oziq–ovqat infektsiyasini keltirib chiqaruvchi kasalliklarning manbai qiladi. Oziq–ovqat mahsulotlaridagi infektsiyani keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlar uzoq vaqt saqlanishi va virulentlik xossalariga ega. Ularning ko’pchiligi past haroratda va muzlatilgan holda ham yashay oladi. Oziq–ovqatdan yuqadigan infektsion kasalliklarning quyidagi turlari mavjud:

www.arxiv.uz Ichak infektsiyasi: bu qorin tifi, paratif А va В lar, dizentiriya va xoleraga bo’linadi. Infektsiyaning manbai inson hisoblanadi. Ichak infektsiyasini qo’zg’ovchi mikroorganizmlar (xoleradan boshqasi) bakteriyalarning ichak tifi guruhiga kiradi. Ular inson va hayvon ichaklarida yashaydi. Qorin tifi va paratiflar yuqishi va kasalliklar keltirib chiqarishi bilan bir–biridan kam farq qiladi. Qorin tifi va paratiflarni keltirib chiqaruvchi bakteriyalar Salmonella turiga mos bo’lib, ularning optimal ko’payish harorati 37  С , ular 20– 40  С haroratda ham o’sishi mumkin. Bunday bakteriyalarni 30–45 minut davomida 60–65  С haroratda qizdirganda yoki bir necha minut qaynatganda halok bo’ladi. Glyukozalar fermentatsiya qilinganda paratifoz bakteriyalar kislota va gaz hosil qiladi, qorin tifi bakteriyalari esa faqat kislota hosil qiladi. Bu bakteriyalar tashqi muhitda uzoq vaqt saqlanishi mumkin. Shunday ekan, qorin tifi tayoqchalari bug’doy noni tarkibida 25–30 kun, sariq yog’da, pishloqda va cho’chqa yog’ida bir necha oylab, meva va sabzavotlarda esa 10–15 kunlab va go’shtda esa (sovuqda) 20–40 kunlab o’z hayot faoliyatini saqlashi mumkin. Kasal organizmdagi bakteriya xo’jayralarining parchalanishi natijasida kuchli ta‘sir etuvchi termostabil endotoksinlar hosil bo’ladi. Bu endotoksinlarning inkubatsion davri 10–15 kun davom etadi. Kasallik ingichka ichakning zararlanishi (shamollashi) bilan xarakterlanadi. Ko’pgina davolangan kishilar ma‘lum davrlar oralig’ida batsillo tashuvchi bo’lib qoladi. Bakterial dizenteriya kasalligini Shigell turiga kiruvchi mikroorganizmlar keltirib chiqaradi. Bulardan eng ko’p tarqalganlari Zonne va Fleksner tayoqchalaridir. Bu bakteriyalarning qorin tifi bakteriyalaridan farqi shuki, ular harakatchandir. Optimal o’sish harorati 37  С , ular 45  С haroratda o’smaydi. 60  С gacha qizdirilganda 10–20 minutdan so’ng halok bo’ladi. Oziq–ovqat mahsulotlarida va idish tovoqlarda 10–20 kungacha saqlanadi. Dizenteriya mikroblari kasalning yo’g’on ichagiga joylashib yara hosil qiladi. Inkubatsion davri 2–7 kun. Davolanib chiqqan odamlar uzoq vaqtgacha batsillo tashuvchilar hisoblanadi.

www.arxiv.uz Xolera kasalligini keltirib chiqaruvchilar xolera vibrioni hisoblanadi. Xolera vibrioni Fakultativ anaerob bo’lib, uning rivojlanishining optimal harorati 25– 37  С , eng oxirgi rivojlanish chegaralari 14–42  С ni tashkil etadi. 55  С haroratda 25–30 minutdan so’ng halok bo’ladi, 80  С da esa 5 minutdan so’ng halok bo’ladi. Oziq–ovqat mahsulotlarida 10–15 kungacha, tuproqda 2 oygacha va suvda bir necha sutka saqlanadi. Vibrion past haroratga chidamli, ammo kislotalik muhitga ta‘sirchandir. Xolera vibrioni kuchli ta‘sir etuvchi endotoksin va ekzotoksin, ya‘ni enterotoksin(ichak zahari)ni hosil qiladi. Inkubatsion davri bir necha soatdan bir necha sutkagacha davom etadi. Kasallikning og’irlilik darajasi turlicha bo’ladi. Odamlarga kasal hayvonlardan (yoki batsillo tashuvchilardan) o’tadigan oziq– ovqat infektsiyalariga brutsellyoz, oqsim (yashur), kuydirgi (sibir yazvasi) va tuberkulyozlar misol bo’ladi. 4.3. Brutsellyoz. Brutsellyoz – bola tashlash belgilari bilan odam va hayvonlarda uchraydigan kasallikdir. Brutsellyoz qo’zg’atuvchisi birinchi marta 1886 yili o’lgan kishi tanasidan ingliz olimi Bryus tomonidan topilgan va Makrokokkus melitenzis deb nomlangan. 1897 yili esa Bang va Stribolt shu xildagi mikroblarni bola tashlagan sigirdan ajratib, Bakteriya abortus bovis deb nom berilgan. 1914 yili Dj. Traum bola tashlagan ona cho’chqalardan shu turdagi mikroblarni topib, Bakteriya abortus suis deb atagan. Hozirgi paytda bunday gruppalardan oltita: 1. Brutsella melitenzis 2. Brutsella suis 3. Brutsella abortus 4. Brutsella ovis 5. Brutsella neotomo 6. Brutsella kanes Morfologik va biologik xususiyatlari. Brutsellalar mayda polimorf kokkobakteriya yoki tayoqchasimon bo’lib, hajmi 0,5X0,7–0,6Х1,5 mkm.

www.arxiv.uz Harakatsiz, spora hosil qilmaydi, preparatlarda yakka–yakka yoki juft joylashgan, grammanfiy bo’ladi, vitaminlarga boy oziq muhitlarida o’sadi. Oziqli muhitlarda unib chiqishi 7–20 kunda aniqlanadi. Keyinchalik brutsellalar laboratoriya sharoitiga moslashadi va oziqli muhitlarda 37 darajada yaxshi o’sadi. Brutsellalar suyuq oziqli muhitlarda o’sganda, uni bir tekis loyqalatiladi, zich oziqli muhitda o’sganda esa picha shilimshiq bosgan katta–kichik tiniq koloniyalarni hosil qiladi. Brutsellalar qand–shakarlarni parchalamaydi, jelatinni suyultirmaydi, sutni ivitmaydi. Brutsellalarni undirish uchun laboratoriyada asosan oddiy oziqli muhitlarda 6,8–7,2 рН qo’llanadi. Ammo eng yaxshi oziqli muhit bu glitserin yoki glyukoza qo’shilgan jigarli agar va bulon, glyukoza yoki glitserin qo’shilgan agar, ot qoni zardobi qo’shilgan go’sht–pepton agari hisoblanadi. Patogenligi. Brutsellalar hujayraning ichida parazitlik qiladigan mikroorganizmlardir. Asosan hayvonlarning retikula endotelial sistemasidagi hujayralarning ichida yashab rivojlanadilar. Brutsellalar hayvonlar uchun g’oyat patogen bo’ladi. Hamma hayvonlar, hatto qushlar ham brutsellyoz bilan kasallanadi. Hayvonlarga kasallik bir–biridan yuqadi. Chorva mollarda kasallik belgilari isitma chiqishi, bo’g’oz mollarning bola tashlashi, yelin yallig’lanishi (ayniqsa echkilarda), oyoq bo’g’imlarining yallig’lanishi (artritlar) bilan namoyon bo’ladi. Ba‘zan kasallangan chorva mollarida hech qanday belgilar ko’rinmasligi mumkin. Brutsellalar kasal hayvonlarning chiqindilari: siydik, tezak va eng ko’pi qog’anoq suvida hamda homila pardalarida bo’lib, ulardan tuproqqa, yem–xashakka, suvga tushadi. Ayniqsa qog’anoq suvi bilan milliard–milliard brutsellalar tashqariga chiqadi. Brutsellyoz kasali bilan og’rigan hayvonlar ko’pincha qisir qoladi. Qo’y va echki brutsellyozi odamga ayniqsa yuqumlidir. Kasallanish ko’pgina hollarda sut va sut mahsulotlarini iste‘mol qilish orqali yuqadi. Bundan tashqari kasallangan hayvonlar va ularning mahsulotlari bilan kontaktda bo’lganda ham yuqadi. Inkubatsion davri 4–20 kungacha davom etadi.

www.arxiv.uz Chidamliligi. Brutsellalar sporalar hosil qilmasligiga qaramay tashqi muhitning ta‘siriga chidamli bo’ladi. Ular +60 darajaga 30 minut, +70 darajaga 10 minut, +100 darajaga esa bir necha sekund chidaydi. Past temperaturada esa (tuproqda, qorda) 4–5 oygacha saqlanib turadi. Sutda 45 kun, sariyog’da 2–3 oy, pishloqda 2 oy, go’shtda 2–5 va qo’y junida 4 oygacha yashaydi. Oddiy dizenfektsiyalovchi modalar 2% li karbol kislota, 1 % li kreolin, 1 % li xlor eritmasi brutsellalarga bir necha minutlarda ta‘sir etib, ularni xalok etadi. 4.4. Oqsim. Oqsim (yashur) kasalining virusi. Oqsim o’tkir zoonoz kasallik bo’lib, asosan yirik qoramollarda, qo’y, echki, cho’chqalarda, yovvoyi hayvonlardan juft tuyoqli hayvonlarda uchraydi va ulardan odamga o’tadi. Kasallik belgilari og’iz bo’shlig’idagi shilimshiq pardalarda, tuyoqlar orasida va kamroq yelin terisida suvli pufakchalar shaklida paydo bo’ladi. 1898 yili olimlardan F. Lofler va P. Frosh kasallangan hayvon va odamlardan olingan pufakchalarning suyuqligi filtrlardan o’tkazilgandan so’ng ham zaharlantiradigan xususiyatini yo’qotmasligini aniqladilar. Qo’zg’atuvchi virus Rino–virus avlodiga kiradi. Morfologiyasi va biologik xususiyatlari. Oqsim kasalini qo’zg’atuvchi virusning kattaligi 25–30 nm dan oshmaydi. Virus qoramollarning hujayralar kulturasida, buyrak hujayralar kulturasida yoki 7–10 kunlik sichqonlarning miya to’qimalarida yaxshi rivojlanadi. Oqsim kasalini qo’zg’atuvchi virusning bir necha serotiplari bo’ladi. Shu serotiplarga qarab oqsil viruslar A, O, S, AT–1, SAT–2, SAT–3 ga bo’linadi. O’z navbatida Aziya–1 esa bir necha antigen variantlarga bo’linadi. Sobiq ittifoqda asosan A va O turlari tarqalgan. Patogenligi. Yuqorida aytib o’tilganidek, oqsim virusi asosan tabiiy sharoitda qoramol, qo’y, echki va cho’chqalarda kasallik qo’zg’aydilar. Sun‘iy zaharlantirish pufakchadan olingan materialni og’iz bo’shlig’ining shilimshiq pardalariga surtishi bilan o’tkaziladi. Virus avval hayvonlarning epitelial hujayralarida ko’payib birinchi darajali suvli pufakchalar (aftlar) hosil qiladi, so’ngra virus qonga o’tib,

www.arxiv.uz unda ko’payadi. Virusning qonda ko’payib rivojlanishi bilan hayvonlarning isitmasi ko’tariladi. Og’iz bo’shlig’inng shilimshiq pardalarida, tuyoqlar orasida yoki yelin terisida ikkinchi darajali pufakchalar (aftlar) hosil bo’ladi. Kasallik tabiiy sharoitda hayvonlarga bir–biridan o’tadi. Bu kasallik bilan go’sht, sut, teri, jo’n va hokazolar orqali ham zaharlanish mumkin. Chidamliligi. Oqsim virusining tashqi muhitga chidamligi turlicha. Virus sovuq ta‘siriga chidamli bo’lib, –190 darajada ham hayot faoliyatini saqlaydi. U issiqqa uncha chidamli emas. Suyuq oziq muhitida +60–70 darajada 5–15 minut qaynatganda darhol halok bo’ladi. Vodorod ionlarining koyatsentratsiyasiga nihoyatda sezgir. Masalan, virus рН 7,5–7,7 bo’lganda yaxshi rivojlanadi. Ammo рН 6,0 bo’lganda (kislota muhitida va рН–11,0 ishqor muhitida) ular tezda halok bo’ladi. Shuning uchun oqsim kasalligi bor joylarda ko’proq 1 % li natriy ishqor eritmasi ishlatiladi. Bu eritma virusga 1–10 minut ichida ta‘sir etib, ularni o’ldiradi. 2% li formalin eritmasi 6 soatda, 3% li soda eritmasi 1 soatda virusni o’ldiradi. 4.5. Kuydirgi. Kuydirgi (Sibirskaya yazva. Antrakas) – odamlarga yuquvchi, hayvonlarning o’tkir infektsion kasalligidir. Bu kasallikni qo’zg’atuvchisi – Bats antratsis. Birinchi bo’lib 1849 yili kuydirgining batsillalarini Pollender topgan edi. 1850 yili frantsiya olimlari Daven va Reys, 1857 yili esa Rossiyalik professor Brauell bu kasallik bilan og’rib o’lgan qo’ylarning qonidan zanjirsimon tayoqchalarni topdilar. Brauell kuydirgi kasalidan o’lgan odamning qonidan qo’zg’atuvchi topib, tajribadagi hayvonlarni zaharlagan, natijada ular kuydirgi bilan kasallanishgan. 1876 yili esa R. Kox va L. Paster kuydirgi kasali qo’zgatuvchisining sof kulturasini ajratib olishgan. Morfologiyasi va biologik xususiyatlari. Antrakis batsillasi 1–1,5Х3,0–10,0 mkm. U yirik harakatsiz spora bo’lib, kapsula hosil qiladigan tayoqcha. Bo’yalgan preparatlarda zanjirga o’xshab joylashganda, uchlari qirqilgan yoki biroz botiq to’g’ri burchak shaklida bo’ladi (streptobatsilla). Kasal organizmning

www.arxiv.uz to’qimalarida g’ilof (kapsula) hosil qiladi, bu g’ilof zanjirdagi barcha tayoqchalar uchun umumiy bo’ladi. Kuydirgi tayoqchasining sporasi oval shaklida bo’ladi. Sporalar har bir tayoqchaning markazida bittadan joylashadi. Kuydirgi tayoqchasi sporalari organizmdan tashqarida, yorilgan o’likda, eski kulturada, oziq moddalarning yetishmasligida va shu kabi noqulay sharoitlarda 18 dan 30 darajagacha issiqlikda hosil bo’ladi. Ular hayot faoliyatlarini bir necha yilgacha saqlashlari mumkin. Kapsula va sporalarni mikroskopda yaxshi ko’rish uchun maxsus bo’yash usullari qo’llanadi. Kuydirgi batsillalari oddiy oziqli muhitlarda, +37 darajada aerob sharoitda yaxshi o’sadi. Oziq muhitlarida unib chiqqan mikroblarning koloniyalari g’oyat xarakterli. Ular zich oziq muhitlarida yirik, yassi, cheti g’adir–budir, xiralangan koloniyalarni hosil qiladilar. Mikroskopning kichik ob‘ektivi bilan qaralganda koloniyalar bir talay chalkash zanjirlardan iborat ekanligi ko’rinadi. Bu zanjirlar soch kokiliga yoki sher yoliga o’xshaydi. Suyuq oziqli muhitda esa bir parcha paxtaga o’xshab o’sadi, muhit esa tiniq qoladi, xiralanmaydi. Paster pipetka bilan jelatinga, ustunchaning ichiga ekkanida archa daraxtining to’nkarib qo’yilgan shoxchasiga o’xshab unadi. Jelatin esa suyulib qoladi. Patogenligi. Kuydirgi kasalining ko’zg’atuvchisi murakkab tuzilgan ekzotoksin hosil qiladi. Bu ekzotoksin uchta faktordan iborat. Birinchisi edemotogen faktori to’qimalarga ta‘sir etib, mahalliy yallig’lanishni, suvli shishishni va to’qimalarning buzilishini hosil qiladi. Ikkinchi faktor protektiv antigen mikroblar uchun himoya qilishga xizmat qiladi. U sof modda bo’lib, toksigenlik xususiyatiga ega emas. Uchinchi faktor – letal faktoridir. O’zi zaharli bo’lmasada, ikkinchi protektiv faktorlar bilan qo’shilganda kalamush, oq sichqon va dengiz cho’chqalarini zaharlab o’ldiradi. Qishloq xo’jalik hayvonlaridan asosan qo’y, koramol, ot, tuya, cho’chqa va bug’ular kuydirgi bilan kasallanadi. Zaharlanish ovqat hazm qiladigan yo’llardan o’tib, mikroblar ichakda saqlanib qoladi. Kasallik so’na, pashsha kabi hasharotlar orqali tarqalishi ham mumkin.

www.arxiv.uz Chidamliligi. Kuydirgi tayoqchasining vegetativ hujayralari tashqi muhitga uncha chidamli emas. Ular +55 darajada 40 minutda, +60 darajada esa 15 minutda, qaynaganda esa darhol halok bo’ladi. O’lgan, ammo yorilmagan tananing to’qimalarida uch sutkagacha saqlanadi. Kuydirgi kasali qo’zg’atuvchisiga dezinfektsiyalovchi eritmalar va tikka tushadigan kuyosh nurlari ta‘sir etadi. Bular tez muddatda ularni o’ldiradi. Tayoqchalar past temperaturalarga chidamliroq bo’lib, 10 darajada 24 soatgacha hayot faoliyatini saqlab turadi. Kuydirgi kasali qo’zg’atuvchisining sporalari tashqi muhitning ta‘siriga nihoyatda chidamli bo’lib, bir necha o’n yillar tuproqda saqlanishi mumkin. 4.6. Tuberkulyoz. Tuberkulyoz (sil) surunkali yuqumli kasallikdir. Uning qo’zg’atuvchisini 1882 yili Robert Kox topgan va unga mikrobakterium tuberkulezis deb nom bergan. Sil kasalining qo’zg’atuvchilari beshta mikobakteriyaga bo’linadi. Bular: M. tuberkulezis ( odamlarda, M. movis – qoramollarda, M. avium – parrandalarda, M. mirium – sichqonlarda, M. poykolotermorum – sovuqqonli hayvonlarda sil kasalini qo’zg’atadigan mikrobakteriyalardir. Sil bilan odam, sut emizuvchi hayvonlar va parrandalar kasallanib, organ va to’qimalarda maxsus tugunchalar – tuberkulalar hosil bo’lishi bilan ifodalanadi. Morfologiyasi va biologik xususiyatlari. Tuberkulyoz tayoqchasining bo’yi o’rtacha 0,8 – 5,5 mkm, eni 0,2 – 0,6 mkm bo’lib, shakli har xil (polimorfizm). Kalta va uzun, ingichka va yo’g’on, to’g’ri va qayrilgan, sidirg’a va donador tayoqchalar shaklida uchraydi. Spora va kapsula hosil qilmaydi. Tayoqchalar oddiy usullar bilan bo’yalmaydi. Ularni bo’yash uchun maxsus usullar qo’llanadi. Bulardan biri Tsil–Nilson bo’yash usulidir. Tuberkulyoz tayoqchasini bo’yash uchun bo’yoq qaynab to’rgan eritmalarga ishlovchi modda (masalan, karbol kislota) qo’shish kerak. Bo’yalgan tuberkulyoz tayoqchasi boshqa bakteriyalardan farq qilib, nitrat, xlorid, sulfat kislotalar ta‘sirida rangsizlanmaydi. Bunday xossa kislotalar ta‘siriga chidamli deb ataladi va tuberkulyoz mikrobakteriyalarning eng muhim belgilaridan biri hisoblanadi. Tsil–

www.arxiv.uz Nilson usuli shu xossaga asoslangan. Tuberkulyoz mikrobakteriyalari oddiy sun‘iy oziq muhitlarida o’smaydi. Ular tuxum oqi solib ivitilgan, glitserinli kartoshkada, shuningdek 4 – 5% glitserin qo’shilgan oddiy agar va bulonda, ya‘ni maxsus oziq muhitlarida o’sadi. Qat‘iy aerob bo’lib, rivojlanishiga muayyan temperaturani talab qiladi. M. tuberkulezis – 37– 38°С, M. bovis– 38– 39°С, M. avium––39––41°С; oziq muhitining рН–6,8–7,4 bo’lishi kerak. Shu qulay sharoitda suyuq oziq muhitida o’sganda burishgan parda hosil qiladi. Ammo qanday qulay sharoitda bo’lmasin tayoqcha sekin, 3–6 hafta mobaynida o’sadi. Chidamliligi. Tayoqchalari tashqi muhit ta‘sirlariga chidamli bo’ladi. Eski kulturalarda 8–10 oy, qurigan balg’amda 5–6 oygacha qoramollarning axlatida 5 oygacha yashaydi. Tashqi muhitning ta‘siriga M. avium nihoyatda chidamli bo’lib, tuproqda 17–18 oygacha, suvda 7 oygacha va zax joylarda 5–10 oygacha saqlanadi. M. tuberkulezis suvda 5–10 oy, chirib turgan materialda 12 oygacha 76 darajada esa 180 kungacha halok bo’lmaydi. M. bovis go’ngda, poxol to’shamida 2–12 oygacha hayot faoliyatini saqlaydi. Mikobakteriyalar sut, pishloq, saryog’ va boshqa chorvachilik mahsulotlarida uzoq vaqt kuchini yo’qotmay saqlanadi. Sut va qaymoqda – 8 darajada 120 kungacha, tuzlangan go’shtda 1,5 oygacha yashaydi. Ularga yuqori temperatura tez ta‘sir etadi. +50 darajada 12 soat, +60 da 1 soat, +70 da 10 minut, +90 da 1 minut va 100 darajada darhol halok bo’lishadi. Dezinfektsiyalovchi moddalarning eritmalariga chidamliligi baland 1% li aktiv xlor eritmasi 6 soatda, 3% li formaldegid va 3% li natriy ishqor eritmalari nisbatan tez va kuchli ta‘sir etadi. Shu sababli bu eritmalar ko’proq qo’llanadi. 4.7. Oziq–ovqatdan zaharlanish. Ovqatlarning zaharliligi turli xil sabablar bilan asoslanadi. Zaharlanish mahsulotlarning tabiiy zaharliligidan (ba‘zi turdagi baliqlar, zamburug’lar, rezavor mevalar va boshqalar) yoki oziq–ovqatga zaharli moddalarning tushushi natijasida (mis, qo’rg’oshin, rux va boshqalar) kelib chiqadi. Bundan tashqari zaharlanish oziq–ovqatga ba‘zi bir mikroblarning tushishi yoki ularning zaharlarining tushishi natijasida ham bo’ladi.

www.arxiv.uz Mikroblar keltirib chiqaradigan ovqatdan zaharlanish oziq–ovqat intoksikatsiyasi (toksikoz) va oziq–ovqat toksikoinfektsiyasiga bo’linadi. Qachonki oziq–ovqatda faqat mikrob toksinlari bo’lsa va boshqa tirik toksin hosil qiluvchi mikroorganizmlarning bo’lmasligi oziq–ovqat intoksikatsiyasini keltirib chiqaradi. Toksikozlarni keltirib chiqaruvchilar ekzotoksinlar ishlab chiqaradi. Oziq–ovqatda ko’p miqdorda tirik toksigen mikroblarning ko’payishi natijasida faqat oziq–ovqat toksikoinfektsiyasi kelib chiqadi. Toksikoinfektsiyalarni keltirib chiqaruvchilar endotoksinlar ishlab chiqaradi. Oziq–ovqat intoksikatsiyasi (toksikoz). Oziq–ovqat intoksikatsiyasini bakteriya va zamburug’lar keltirib chiqarishi mumkin. Bakterial intoksikatsiyalardan eng ahamiyatlilari botulizm va stafilokokki intoksikatsiyalaridir. Botulizm kasalligi qishloq xo’jalik hayvonlarida va odamlarda uchraydi. Bu oziq–ovqat bilan zaharlanish kasalligidir. Asosiy belgilari yutish va chaynash muskullarining falaj bo’lishi. Botulizm tayoqchasi konservalangan go’sht, o’simlik, kolbasa va boshqa oziq–ovqatlarning tarkibida bo’ladi. Botulizm kasalligi birinchi bo’lib XVIII asrning o’rtasida uchragan va lotincha nomi kolbasa so’zidan olingan. Botulizm kasalining qo’zg’atuvchisi birinchi bo’lib, kolbasa yeb og’rigan odamlardan topilgan. 1896 yili Ermengem degan olim botulizmning qo’zg’atuvchisini o’lgan odamning taloq va yo’g’on ichaklaridan topgan. Keyingi tadqiqotlar ko’rsatdiki, tabiatda botulizm kasalini qo’zg’atuvchisi bir turli emas, balki bir necha A, V, S, D, Ye va G’ belgilar bilan belgilangan turlari bor. Bu turlar o’zlarining antigen strukturasi va sintez qiladigan ekzotoksinlari bilan bir–biridan ajralib turadilar. Morfologiyasi va biologik xususiyatlari. Klostridium botulinus yirik tayoqcha bo’lib, uzunligi 4–9 mkm, eni esa 0,6–0,8 mkm, uchlari qabariq, yakka, juft yoki kalta zanjirga o’xshab joylashadi, harakatchan, spora hosil qiladi. Sporalari subterminal, ya‘ni bir uchida joylashib tennis raketkasiga o’xshagan bo’ladi, turli anilin bo’yog’i bilan yaxshi bo’yaladi. To’qimalardan va yosh kulturalardan

www.arxiv.uz tayyorlangan surtmalari grammusbat, eskirgan kulturalardan tayyorlangan surtmalari esa grammanfiy. Botulizm tayoqchasi qathiyan anaerob sharoitda, +25– 30 darajada yaxshi rivojlanadi. Kulturalaridan achigan hid keladi. Rivojlanganda proteolitik va saxarolitik fermentlarni hosil qiladi. Klostridium botilinus maxsus oziqli muhitlarda undiriladi. Buning uchun Tseysler glyukoza bilan qonli agar, glyukoza bilan jigarli agar, suyuqliklardan Kitt–Tarotstsi va Xottinger bulonlaridan foydalaniladi. Xottinger bulonining tarkibida go’sht yoki jigar parchalari bo’lib, klostridiyalarni ekishdan oldin 0,5–1% glyukoza qo’shiladi va ustiga vazelin moyi quyiladi. Klostridiyalar Kitt–Tarotstsi oziq muhitida unib chiqqanda, muhit xiralanadi, cho’kma hosil bo’lgandan so’ng esa tinadi. Kulturadan achigan yog’ hidi keladi. Tseyslerning agarli muhitida mayda yorug’, qo’ng’ir yoki och ko’ng’ir, chekkalari tekis yoki kesilgan mayda koloniyalar hosil bo’ladi. Jelatinda dumaloq, yaltiroq ba‘zi vaqtlarda qo’ng’ir rangli koloniyalar hosil qiladi. Koloniyalarning atrofiga jelatin suyuladi. A va B klostriyadilar nihoyatda aktiv proteolitik ferment, hosil qiladilar. Shuning uchun suyuq oziq muhitidagi go’sht va jigar parchalarini mutlaqo qoldirmasdan eritib yuboradi. Patogenligi. Hayvonlarning organizmida, o’simlik va hayvonlardan hosil bo’lgan substratlarda va maxsus oziq muhitlarida klostridium botilinum nitrotoksin gruppasiga kiradigan aktiv ekzotoksin hosil qiladi. A turdagi toksin tabiatda ma‘lum bo’lgan zaharlardan eng kuchlisidir. S. Martinovning fikriga ko’ra, kristall holidagi 10 mg Botilinus zahari butun dunyo aholisini halokatga olib kelishi mumkin. Klostridium Botilinus mikrobiga otlar nihoyatda sezgir. Botulizm kasalligini ko’proq B va kamroq A hamda S turdagi zaharlar qo’zg’atadi. Yirik shoxli mollar, qo’y va echkilar ko’proq S va D turdagi zaharga sezgirroq. Shuni aytib o’tish mumkinki, botulizm kasalligi echkilarda juda kam uchraydi. Ammo parrandalar bu kasallik bilan kasallanadi. Odamlarda bu kasallikni qo’zg’ovchilar A, B va E turdagi zaharlardir. Ular organizmga ovqat bilan kiradi va 12–24 soatdan so’ng kasallik belgilari paydo bo’ladi. Zaharlarni ingichka va yo’g’on ichaklardan, qondan, jigar, siydik va ba‘zi vaqtlarda miyadan topsa bo’ladi. Zaharlarning asosiy

www.arxiv.uz ta‘sir etadigan joyi bu markaziy nerv sistemasidir. Bunda bosh miya nervlarining yadrolariga ta‘sir etadi, so’ngra muskullar chala falaj bo’ladi. Chidamliligi. Botulizm qo’zg’atuvchisining vegetativ formalari tashqi muhitning ta‘siriga chidamli emas. Ular 80 darajada 30 minut qaynatilsa, 2–5 minut ichida o’ladi. Lekin qo’zg’atuvchisining sporalari fizikaviy va kimyoviy ta‘sirlariga g’oyat chidamliligi bilan ajralib turadi. Ular 6 soat qaynashga ham chiday oladi. Sporalar 120 darajada 30 minut yoki 125 darajada 20 minut qizdirilsa, nobud bo’ladi. 10% li xlorid kislota eritmasi sporalarni bir soatda, 5% li karbol kislota yoki 20% li formalin eritmasi 24 soatda halok etadi. Ma‘lumki, botulizm tayoqchasi nihoyatda kuchli ekzotoksin ishlab chiqaradi. Suyuq holdagi zaharning 0,000 0001– 0,000 000 01 ml miqdori dengiz cho’chqasini o’ldiradi. Botulizm kasalining qo’zg’atuvchisi ishlab chiqargan zahar hayvon va odamlarning me‘da–ichaklaridan chiqadigan hazm–shiralariga chidamli. Zahar 15 minut 100 darajada qizdirilsa, o’zining kuchini yo’qotadi 15 darajadan past temperaturada botulizm tayoqchasi toksin hosil qilmaydi. Kislota muhitida рН 3,5–6,8 bo’lsa, toksinining chidamliligi ortiq, ishqorli muhitda рН 7,8 bo’lsa, toksinining chidamliligi past bo’ladi, рН 8,5 bo’lsa, u muhitda aktivligini yo’qotadi. Stafilakokklar. Stafilakokklarni L. Paster 1880 yilda kashf etgan va 1884 yilda Rozenbax birinchi bo’lib o’rganib chiqqan. Stafilakokklarning Stafilakokkus aureus, Stafilakokkus epidermides va Stafilakokkus saprofitikus turlari bor. Bu uchta turda Stafilakokkus aureus patogendir. Keyingi davrda hayvonlarning patologiyasida stafilakokklarning etiologik ahamiyati oshib bormoqda. Bu esa yelin yallig’lanishini, tug’ishdan keyingi endometrit, pnevmoniya, septitsimiya, abstsess, flegmona, yaralarning yiringlanishi kabi jarayonlarni hosil qiladi. Tovuqlarda stafilakokkoz kasalini shu turdagi mikroorganizmlar qo’zg’atadi va ularning o’limiga olib boradi. Mikroorganizmlar ot, cho’chqa va novvoslarda botriomikoz kasalini qo’zg’atadi.

www.arxiv.uz Stafilokokklar ovqatda zaharlanishga ham sabab bo’ladi. Stafilokokk ko’payi6, enterotoksin yig’ilib qolgan shirin ovqatlar (krem, pirojniy, muzqaymoq, kremli tort) va sut iste‘mol qilinganda ko’pincha shunday hodisa ko’riladi. Buyada qisqa (1,5– 4 soat) inkubatsion davr va o’tkir gastroenterit simptomlari (qorin og’rig’i, ko’ngil aynish, qusish) kuzatiladi. So’nggi yillarda doriga chidamli shtammlar ancha tarqalgani munosabati bilan odam patologiyasida stafilokokklarning roli ancha oshdi. Stafilokokklarning penitsillinga chidamligi ayniqsa tez va keskin ortmoqda. Ba‘zan bemorlarda 2–3–4 xil ma‘lum antibiotiklarga nisbatan chidamli kulturalari topiladi (qarama–qarshi chidamlilik). Morfologiyasi va biologik xususiyatlari. Stafilokokklarning shakli sharsimon va sof kulturada uzum shingiliga o’xshash to’p–to’p bo’lib turadi. yiringdan qilingan surtmalarda stafilakokklar yakka–yakka yoki juft va kichkina, to’da–to’da bo’lib turishi mumkin. Stafilakokklarning diametri 0,5–1,5 mkn. U harakatsiz bo’lib, g’ilof, xivchin va sporalarni hosil qilmaydi. Stafilakokklar anilin bo’yoqlari bilan yaxshi bo’yaladi, grammusbat, Fakultativ anaeroblar, oddiy muhitlarda yaxshi o’sadi. Suyuq oziq muhitlarida o’sganda, bir tekis loyqa, so’ngra cho’kma hosil qiladi. Zich oziq muhitlaridan esa yumaloq chetlari silliq koloniyalarni hosil qiladi. Bu koloniyalar uy temperaturasida, yorug’da bir necha vaqt turgach, tillarang, oq, limonday sariq, mumrang va hokazo tuslarga kiradi. Stafilakokklarni patologik materiallardan undirish uchun eng yaxshi qon qo’shilgan bo’lsa, bu muhitda, koloniyalarning atrofida keng gemoliz zonasi hosil bo’ladi. Stafilakokklar glyukoza, fruktoza, saxaroza, maltoza, ksiloza, glitserin va manitni parchalaydi, gaz hosil qiladi, salitsin, dultsit va raffinozani parchalamaydi. Sutni ivitadi, jelatinni suyultirib yuboradi. Stafilakokklarning patogenligi ilgari pigmentga qarab baholanar edi. Tillarang keyin esa oq stafilakokklar eng patogen hisoblanar edi. Hozir stafilakokklarning patogenligi va virulentligi ularning ekzotoksin chiqarishiga qarab belgilanadi. Patogen stafilakokklar bir necha organizmga turli ta‘sir etish bilan ajralib turadigan toksinlar hosil qiladilar. Bu toksinlarning bir qancha funktsiyalari bor. Bulardan dermonekrotik, gemotoksik, letal, fibrinolizin va

www.arxiv.uz leykotsidin funktsiyalari ko’proq o’rganilgan. Dermonekretik funktsiyasida uning kulturasi yoki toksini quyon terisi ichiga yuborib o’rganiladi. Inhektsiya qilingan joyda 2–3 kecha–kunduzdan keyin nekroz ro’y beradi. Gemotoksik funktsiya eritrotsitlarni eritish bilan belgilanadi va 5% qonli agarda aniqlanadi. Eritrotsitlarni eritib yuborish koloniyalarning atrofida gemoliz zonasi hosil bo’lishi bilan namoyon bo’ladi. Letal funktsiyasi minimal miqdordagi toksinlarni hayvonning qoniga kiritgach, uni bir necha minutda o’ldirishda namoyon bo’ladi. Fibrinolizin funktsiyasi qonning fibrinini eritib yuboradi. Leykotsidinnining funktsiyasi leykotsitlarni parchalaydi. Turli patologik jarayonlarda stafilakokklarning etiologik ahamiyatini o’rganilishi uchun yaralarning ekssudat abstsessining yiringini, yelin yallig’lanishida shu yelindan olingan sut, endometrit kasalligida jinsiy yo’llardagi shilimshiq pardalardan olingan shilimshiq va septitsimiya kasalligida qon tomiridan olingan qon tekshiriladi. Bu materialdan surtma tayyorlanadi, gramm usulida bo’yab mikroskopda tekshiriladi. Shu bilan birga qonli va sut tuzli agarlarga olingan material ekiladi va 37 daraja issiqlikda undiriladi. Unib chiqqan mikroblarning koloniyalari o’rganilib chiqiladi. Chidamliligi: stafilakokklar turli fizik va kimyoviy omillar ta‘siriga g’oyatda chidamli. Bir soat davomida 70 daraja qizdirishga chidaydi. Quritishga ancha chidamli, tik quyosh nurining ta‘sirida sekin–asta nobud bo’ladi. 5% li karbol kislota eritmasi stafilakokklarni 15–30 minutda o’ldiradi. Qurib qolgan yiringda stafilakokklar 6 oygacha tirik saqlana oladi. 70% li etil spirti stafilakokklarni 10 minutda o’ldiradi. 4.8. Zamburug’ tabiatli oziq–ovqat intoksikatsiyasi. Zaharlanishni toksik zamburug’lar ham keltirib chiqarishi mumkin. Bu zamburug’lar mikotoksikozlar deyiladi. Oziq–ovqat mikotoksikozlari orasida alimentar–toksik aleykiya va «mast non» nomli zaharlanishlar ma‘lum. Bu ikki toksikozlar ham deyteromitsetlar sinfining Fusarium turi zamburug’lari qo’zg’atadilar.

www.arxiv.uz Alimentar–toksik aleykiya qish faslida dalada qolib ketgan yoki kech yig’ib olingan dondan tayyorlangan oziq–ovqat mahsulotidan kelib chiqishi mumkin bo’lgan intoksikatsiyadir. Kasallik Fusarium srorotrichiella sovuqqa chidamli zamburug’i tomonidan sodir qilinadi. Rivojlanishining optimal harorati 18–27 о С , biroq u 0 о С dan past (–2, –3 о С ) haroratlarda ham rivojlana oladi va toksin ishlab chiqaradi. Toksin juda chidamli, donni yillab saqlashda ham uning zaharlilik xususiyati kamaymaydi. Bu zamburug’ bilan zararlangan dondan non pishirilganda ham, bo’tqa qaynatilganda ham toksin parchalanmaydi. Kasallikning simptomi qon ketishi, qon aylanishining buzilishi bilan namoyon bo’ladi. Bundan tashqari klinikasi bakteriyali toksikoz kasalligiga o’xshab ketgan holda yashirin shaklda ham kechishi mumkin. «Mast non» nomli zaharlanish o’ta mast holatni eslatadi. U Fusarium graminearum zamburug’i bilan zararlangan dondan tayyorlangan mahsulotni isteomol qilish natijasida kelib chiqadi. 4.9. Oziq–ovqat toksikoinfektsiyasi. Tarkibida ko’plab tirik toksigen mikroblar bo’lgan ovqat iste‘mol qilinishidan kelib chiqadigan zaharlanish toksikoinfektsiya deyiladi. Toksikoinfektsiya oziq– ovqat infektsiyasidan farq qiladi. Insonning oshqozon–ichak yo’llarida ko’plab mikroorganizmlarning halok bo’lishi natijasida, ko’p miqdorda endotoksinlar yig’ilib qoladi va natijada zaharlanishni keltirib chiqaradi. Oziq–ovqat toksikoinfektsiyasi xuddi o’tkir oshqozon–ichak kasalligiga o’xshash bo’lib, inkubatsion davri qisqa (asosan bir necha soat) bo’ladi. Oziq–ovqat toksikoinfektsiyasini ko’p hollarda Salmonella turiga kiruvchi mikroorganizmlar keltirib chiqaradi. Salmonellalar. Salmonella avlodidagi paratif bakteriyalarga amerikalik olim Salmon nomi berilgan. Salmon 1885 yilda shu qo’zg’atuvchini cho’chqa touni bilan kasallangan cho’chqadan ajratdi. Salmonellalar yosh qishloq xo’jalik

www.arxiv.uz hayvonlarida Salmonellyoz kasalligini, biya va qo’ylarda bola tashlashni, parrandalarda pulloroz va boshqa kasalliklarni qo’zg’atadi. Bu mikroblar o’zi kasallik qo’zg’atishdan tashqari virus va bakteriyalar qo’zg’atgan kasalliklarning o’tishini og’irlashtiradi ham. Paratifoz infektsiyaning manbai hayvonlardir. Ular odamlarning ham Salmonellyoz bilan kasallanishida katta rol o’ynaydi. Morfologiyasi va biologik xususiyatlari. Salmonellalarning o’rtacha hajmi 2– 4 mkm. Uzunligi va eni 0,2–0,6 mkm. Uchlari burishgan tayoqcha yoki ovalsimon mikroorganizmlardir. Eski kulturada ipsimonlari ham uchraydi. Salmonella gallinarum harakatchan, grammanfiy hamda anilin bo’yoqlari bilan yaxshi bo’yaladi. Ular aerob yoki Fakultativ aeroblar. Oddiy oziq muhitlarida рН i 7,2– 7,6 bo’lib, +37 darajada yaxshi rivojlanadi. Uy temperaturasida nihoyatda sekin rivojlanadi. Biokimyoviy xususiyatlari turlariga qarab har xil bo’ladi, Salmonellalar mochevina, laktoza, saxaroza, adonit va salitsinni ferment orqali parchalamaydi, ko’pincha jelatinni suyuqlashtirmaydi, indol va atsetilmetilkarbinol hosil qilmaydi. Glyukoza, galaktoza, mannoza, arabinoza, ksiloza, ramnoza, manit, maltoza glitserin, dultsit, va sorbit shakarlarini parchalab kislota hamda gaz hosil qiladi. Nitrat va nitritni oz miqdorda tiklab sulfid vodorodni hosil qiladi. Patogenligi. Tabiiy sharoitda Salmonellalar septitsimiya infektsiyalarini ko’zg’atadi. Bu esa hayvonlarda bola tashlash, pnevmoniya va ovqat qilish organlarining kasallanishiga olib keladi. Asosan buzoq, qo’zi, cho’chqa bolasi, parranda, kemiruvchi va mo’ynali hayvonlar kasallanadi. Kasallikning paydo bo’lishiga noto’g’ri boqilishi, asrash va boshqa noqulay sharoitlar ko’maklashadi. Salmonellalar termostabil endotoksinni hosil qiladi, ekzotoksinni hosil qilishi esa hozircha yaxshi o’rganilmagan. O’tkir formadagi Salmonellalar ichaklarda ko’payib undagi limfa bezlariga (solitar folikullyar, peyer blyashkalar) o’tadi. Shu joylarda birinchi yallig’lanish jarayonlari hosil bo’ladi. Bundan so’ng Salmonellalar umumiy limfa va qonga o’tib bakterimiyani hosil qiladi. Ular limfa bezlarida, o’pkada, ba‘zan suyak va miyada to’xtab qolib rivojlanadi. Rivojlanib

www.arxiv.uz ko’payishi bilan o’lgan bakteriyalarning hujayralari parchalanadi va endotoksin chiqib, organ va to’qimalarda turli o’zgarishlarga olib boradi. Hayvonlar sog’aygandan so’ng (klinik belgilari yo’qolgandan so’ng) bir necha hafta yoki oylab hayvon Salmonellalarni tashuvchisi bo’lib qoladi. Chidamliligi. Salmonellalar yuqori temperaturalarga, ba‘zi kislotalarga va tuzlarning yuqori kontsentratsiyalariga chidamlidir. Ular 60 darajada bir soatda, 100 darajada darhol halok bo’ladi Tuzlangan va qaynatib pishirilgan go’shtlarda uy temperaturasida bir necha oylab saqlanishi mumkin. To’g’ri tushgan quyosh nurlari ta‘sirida 5–10 soat, tuproq va boshqa joylarda 20 sutkadan 120 sutkagacha saqlanib, kasallik qo’zg’atadigan xususiyatini yo’qotmaydi. Hayvonning murdasida Salmonellalar 100 sutkagacha, qurigan axlatlarda bir necha yil saqlanishi mumkin. Ammo dizenfektsiyalovchi moddalarga chidamsiz. Oddiy dizenfektsiyalovchi moddalar eritmasining ta‘sirida tezda halok bo’ladi. 4.10. Shartli–patogen bakteriyalar tomonidan qo’zg’atiladigan oziq–ovqat toksikoinfektsiyalari. Odamning terisi, ichagi, nafas olish yo’llarida yashovchi mikroorganizmlar odam yashashining normal fiziologik sharoitlarida kasallik qo’zg’atmaydilar. Lekin organizm kuchsizlanganida ular kasallik qo’zg’ata oladilar. Shuning uchun bunday mikroorganizmlar shartli–patogenlar deyiladi. Ayrim shartli–patogen mikroorganizmlar endotoksinlar ishlab chiqaradi. Bu mikroorganizmlar bilan kuchli infektsiyalangan oziq–ovqat mahsulotlari zaharlanishni keltirib chiqarishi mumkin. Shartli–patogen bakteriyalar qo’zg’atadigan zaharlanish salmonellyoz toksikoinfektsiyasi singari kechadi. Toksikoinfektsiya yuzaga kelishi uchun mahsulotda yuqori titrli (1gr mahsulotda 10 5 –10 6 ta hujayra ) toksigen bakteriyalar bo’lishi kerak. Shartli–patogen bakteriyalar ichidan oziq–ovqat toksiko–infektsiyasini chaqiradigan ichak tayoqchasi, protey, perfringes, enterokokkilar va batsilla tsereus muhim ahamiyatga ega.

www.arxiv.uz Ichak tayoqchasi. Ichak tayoqchasini Esherix 1886 yilda tasvir etgan. Morfologiyasi va biologik xossalari. Ichak tayoqchasi juda mayda bo’lib, bo’yi 1,5  dan 3  gacha, yo’g’onligi 0,5–0,8  . Tayoqcha birmuncha yumaloq shaklda bo’lib, spora hosil qilmaydi. Har vaqt kapsula hosil qilavermaydi. Ichak tayoqchasining tur–xillaridan aksarisining peritrixial xivchinlari bor. Ichak tayoqchasi grammanfiy, oziqli muhitlarni tanlamaydi, aerob sharoitda yaxshiroq o’sadi, lekin kislorod yetarli miqdorda bo’lmaganda ham rivojlanaveradi. Ichak tayoqchasining o’sishi uchun optimal temperatura 37° dir, lekin tayoqcha 44–46° da ham o’sa oladi. Go’sht–pepton agarida ichak tayoqchasi 18––24 soatdan keyin loyqa, nam, bir oz qavariq koloniyalarni, go’sht–pepton bulonida esa sidirg’a quyuq loyqani hosil qiladi. Endo muhitida ichak tayoqchasi metalldek yaltirab turuvchi qizil koloniyalarni hosil qiladi. Ichak tayoqchasining birtalay tur–xillari bor. Masalan, saxarozani parchalaydigan va parchalamaydigan, harakatchan va harakatsiz tur–xillari bor. Laktozani parchalamaydigan ichak tayoqchalari ma‘lum, ular para–ichak tayoqchalari – Bact. paracoli deb atalgan. Chidamliligi. Ichak tayoqchasi tashqi muhitda ichak–tif guruhidagi boshqa mikroblarga nisbatan birmuncha chidamli. Suvda va tuproqda ichak tayoqchasi oddiy sharoitda bir necha oy yashay oladi. Ichak tayoqchasi yuqori temperaturaga unchalik chidamli emas: 60° gacha qizitish uni 15 minutda o’ldiradi. Dezinfektsiyalovchi moddalardan xlorli ohakning 5–10% li eritmasi, 3% li lizol eritmasi, 5% li karbol kislota eritmasi va boshqalar ichak tayoqchasini ancha tez o’ldiradi. Tabiatda tarqalganligi. Ichak tayoqchasi – odam va hayvonlar ichagida doimo yashaydigan mikrob. Bolalar ichagida hayotining birinchi yilidayoq bu mikrobni ko’plab topish mumkin, bu tayoqcha organizmga ovqat bilan kiradi. Ichak tayoqchasi odam tug’ilganidan tortib to o’lguncha uning organizmida yashaydi, deb mubolag’asiz aytish mumkin. Ichak tayoqchalari najas bilan birga tashqi muhitga juda ko’p chiqib turadi. Shunga ko’ra tuproq va suv hamisha ichak tayoqchasi bilan birqadar ifloslangan bo’ladi. Ichak tayoqchasi iflos (yuvindi)

www.arxiv.uz suvlarda ayniqsa ko’p. Zarur sanitariya qoidalariga rioya qilinmasa, ichak tayoqchasi qo’l terisiga o’tadi, oziq–ovqatga tushishi oson. Sut, qaymoq, morojenoe, prostokvasha, atsidofil sutning koli–titrini aniqlamoq uchun ular ham steril holda olinib, maxsus muhitlarga ekiladi. Suvda va oziq–ovqatda ichak tayoqchalarining borligi ularning najas bilan ifloslanganligini ko’rsatadi, najasda esa patogen bakteriyalar (dizenteriya, qorin tifini qo’zg’atuvchi mikroblar) ham bo’lishi mumkin. Oziq–ovqat korxonalari xodimlarining qo’lini, oshxonadagi turli asboblar (go’sht chopadigan, baliq tozalaydigan kundalar, stollar va hokazo) ni tekshirib, ichak tayoqchasi bor–yo’qligini aniqlash katta ahamiyatga ega. Bunday tekshirish o’tkazish uchun tayoqchalarda paxtadan tamponlar tayyorlanadi. Bunday tamponlar 3–4 ml fiziologik eritma quyilgan probirkalarga joylanadi. SHu tariqa tayyorlangan tamponlar probirkalarda to’rganicha avtoklavda sterillanadi. Tamponlardan tashqari, Bulirning steril muhiti (0,25% li mannit eritmasi bilan go’sht–pepton buloni va muhit to’q qizil tusga kirguncha qo’shilgan neytralrot bo’yog’ining suvdagi to’yingan eritmasi) solingan probirkalar bo’lishi zarur. Ekish usuli shundan iborat: asbob–idishlar yoki qo’l yuzasi (ayniqsa barmoqlar orasi va tirnoq tagidagi bo’shliq) oldindan steril fiziologik eritmaga ho’llangan tampon bilan sinchiklab artiladi. So’ngra tayoqchadagi tampon steril pintsetda olinib, Bulir muhiti solingan probirkalarga tushiriladi. Ekma termostatda 43°S da bir sutka saqlanadi. Tekshirilayotgan tamponda ichak tayoqchalari bo’lsa, muhit biroz sarg’ayganligi va gaz paydo bo’lganligi kuzatiladi. Olingan natijalarni aniqroq bilish uchun Bulir muhitidan Endo muhitiga olib ekiladi; ajratib olingan ichak tayoqchasining koloniyalari mukammalroq o’rganiladi. Patogenligi. Ichak tayoqchasi odam uchun shartli patogen mikrobdir. Buning ma‘nosi shuki, ichak tayoqchasi odatda ichakda saprofit bo’lib yashaydi, lekin boshqa organ va to’qimalarga kirganda yallig’lanish jarayoniga sabab bo’la oladi. Masalan, yiringli appenditsitlarning bir qismini ichak tayoqchasi vujudga keltiradi. Ba‘zan ichak tayoqchasi chilladagi sepsisga, yangi tug’ilgan bolalar

www.arxiv.uz septitsemiyasiga, xoletsistit, pielit, pielonefrit, metrit va shu kabi kasalliklarga sabab bo’ladn. Ichak tayoqchasining oziq–ovqatda ko’payishi ovqatdan zaharlanishga sabab bo’la oladi. Ichak tayoqchasi vujudga keltirgan yallig’lanish jarayonlarini davolash uchun antibiotiklardan: streptomitsin, levomitsetin, sintomitsin qo’llaniladi. Rroteus (protey) Enterobacteriaceae oilasi vakili. Tabiatda (tuproq, suv, oziq– ovqat mahsulotlari) va odam ichagida uchraydi. Protey shartli–patogen mikroorganizmlarga taalluqli bo’lsada, ayrim vakillari patogen xususiyatlariga ega bo’lib, yallig’lanish jarayonida ishtirok etadi. Shu bilan birga enterotoksinlar hosil qiluvchi vakillari ham mavjud. Protey faol rivojlangan oziq–ovqat mahsuloti toksikoinfektsiya turidagi zaharlanishga olib keladi. Ko’proq go’sht va balig’li mahsulotlar bunday zaharlanishga sababchi bo’ladilar.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Buriev S. «Mikrobiologiya va virusologiya asoslari» fanidan ma‘ruza matnlari. Buxoro, 2000 y. 2. Vakil M.M., Jarikova G.G., Xoshimov X. Mikrobiologiya va biotexnologiya asoslari. Toshkent, 1999 y. 3. Gariev B.G. Mikrobiologiya. Toshkent, «Mehnat» nashriyoti, 1990 y. 4. Kabulova F.D., Keldiyarov X.A. Mikrobiologiya i virusologiya. Samarkand, 2001 y. 5. Mustaqimov G.D. O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. Toshkent, «O’qituvchi» nashriyoti, 1995 y. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Biogeotsenozlar va ularning xususiyatlari. Oziq zanjirlari va ekologik piramidalar

Protoplast hosilalari va ularning tarkibi

Inson ekologiyasi

Biotexnologiya obektlari E coli zamburuglarning umumiy xususiyatlari

Salmonellyoz qo’zg’atuvchilari