Оксилларни эхтиёждан кам истеъмол килиш - Biologiya - Referatlar

Оксилларни эхтиёждан кам истеъмол килиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83 KB

Ko'chirib olish

Оксилларни эхтиёждан кам истеъмол қилиш Танада ҳар бир аъзо таркибидаги ҳужайра ва тўқималар тўхтовсиз равишда янгиланиб боради, ёш организмларда эса бунинг устига бевосита ўсиш кузатилиб, бу жараёнлар асосан оқсиллар ҳисобидан бўлади. Шунинг учун ҳам ёш, ўсувчи организмларда оқсилга бўлган эҳтиёж катта одамларникига қараганда бир неча бор зиёд, агар ўртача одам бир сутка давомида ҳар бир кг тана вазнига нисбатан 1,0-1,2 г оқсил талаб қилса, бу кўрсатгич ёш болаларда 1,5-3,0 г-гача, баъзан бундан ҳам юқори бўлади. Бола организмининг ўсиши, ундаги аъзоларнинг шаклланиши қанча жадал бўлса унинг оқсилларга бўлган талаби ҳам шунча юқори бўлади. Истеъмол таомларида организм учун асосий «қурилиш» материали бўлмиш оқсилларнинг ва энергия берувчи углеводларнинг белгиланган миқдоридан камлиги оқсил энергетик тақчиллик дейилади. Бундай ҳолатда асли функцияси тўқима ва ҳужайраларнинг янгиланиши ва тананинг ўсиши ҳамда ривожланиши учун мўлжалланган оқсил парчаланиб тегишли энергия ҳосил қилиши учун сарфланади. Натижада қайд қилинган физиологик жараёнлар мақсадга мувофиқ равишда бормайди. Оқсил энергетик тақчилликдан фарқли оқсил тақчиллиги ҳам мавжуд бўлиб, бундай ҳолатларда танага қабул қилинган истеъмол таомларининг умумий энергетик миқдори (оқсил меъёр даражасидан кам бўлсада) организмнинг кунлик энергия сарфлашини қоплайди. Бунда энергетик нуқтаи назардан етишмаган оқсил ўрнини аксарият ҳолларда кўп миқдорда қабул қилинган углеводлар, баъзан эса ёђлар босади. Бундай тақчиллик оқсил энергетик етишмасликка нисбатан аҳоли орасида кўп учрайди. Унинг асоратлари дарҳол сезилмасдан сурункали бўлади. Баъзан эса қабул қилинган кўп миқдордаги углеводлар ҳисобидан (уларнинг ёққа айланиши боис) семириш аломатлари кузатилади. БМТ қошидаги озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги масалалари билан шуђулланадиган Ташкилотнинг берган ахборотига кўра ҳозирги пайтда ер

юзидаги аҳолининг қарийиб ярмиси истеъмол қиладиган овқатда ёки оқсил ёки умумий энергия тавсия қилинадиган миқдордан кам. Тегишли оқсилларнинг етарли миқдорда қабул қилинмаслиги натижасида юқорида қайд қилингани сингари ҳужайра ва тўқималарнинг янгиланиши бузилади, ўсиш ва ривожланиш сусаяди, баъзан эса тўхтаб қолади. Оқсил энергетик тақчиллик одамни кам дармонлилик, жисмоний иш қилганда тез чарчайдиган килади, камқонлилик каби ҳолатларга олиб келади. Маълумки, камқонлилик бизнинг республикамизда айниқса қишлоқ шароитида истиқомат қилувчи хотин-қизлар ва болалар орасида кенг тарқалган. Аҳолининг амалдаги овқатланишини ўрганиш бўйича олиб борилган кузатувлар шу нарсани кўрсатадики, айнан бизнинг вилоятимизда бундай аёллар ва болалар овқатида оқсил миқдори меъёр даражасидан сезиларли даражада кам бўлиб айниқса уларнинг ҳайвон оқсилига бўлган эҳтиёжи кўп ҳолларда 50 % га ҳам қониқтирилмайди. Оқсил энергетик тақчиллигидан болалар, ҳомиладор ва сут эмизувчи оналар кўпроқ зарар кўради, чунки улар учун бу озиқ модда қабул қилиниши, қайд қилинганидек, катта одамларникига қараганда камида икки баравар (тана массасига кўра) зиёд бўлади. Оқсил энергетик тақчилликни сурункали ҳолда бошидан ўтказган оналардан туђилган болалар вазни меъёридан анча кам бўлади, улар кун ўтиши билан озиб-тузиб кетади ва хар хил касалликларга тез берилувчан бўлади. Мактаб ёшигача бўлган болалар тана массасининг ва бўй узунлигининг меъёр даражасидан камлиги улар овқатланишида оқсил тақчиллиги мавжудлигидан дарак берувчи асосий белгилардан ҳисобланади. Агар ушбу кўрсатгичлар меъёр даражасининг 80 % ташкил қилса овқатланишдаги камчиликлар енгил формада, 70 % бўлганида эса ођир формада бўлганлигини кўрсатади. Бундай касалликларнинг энг характерлиси оқсил-энергетик танқислик даврида болаларда учрайдиган квашиоркор бўлиб ҳисобланади. У алиментар дистрофиянинг ођир тури бўлиб, болада жисмоний тараққиётнинг тўхтаб қолиши билан характерланади. Бундан ташқари, боланинг бадани шишиб

кетади, тери пигментацияси бузилади, энг муҳими ичакларда озиқ моддаларининг сўрилиши издан чиқиб, еган нарса ҳазм бўлмайди. Оқсил энергетик тақчиллиги туфайли юзага келадиган яна бир касаллик бу маразм яъни, куч қувватдан қолишдир. Бундай дард кишини ҳар қандай ақлий ва жисмоний ишга нолойиқ қилиб қўяди. Бундай одамлар руҳий жиҳатдан ҳам тўлақонли бўлмайди. Истеъмол таомларида оқсил етишмаслиги нафақат аниқ бир хасталикни чақириб қолмасдан бу ҳолатга бевосита бођлиқ бўлмаган бошқа касалликларни ҳам келтириб чиқаради. Еган-ичган нарсаларнинг ўз вақтида ҳазм бўлиши учун ингичка ичак шиллиқ қавати морфологик ва функционал жиҳатдан етарли даражада шаклланган ва ривожланган бўлиши керак. Бундай ҳолат эса тўла қийматли оқсилларнинг овқат билан етарли миқдорда қабул қилиб турилишини талаб қилади. Сурункали оқсил тақчиллигида ичак ҳужайралари (энтероцитлар) ўз вақтида янгилана олмайди, ишлаб чиқариладиган ферментлар фаоллиги паст бўлади, озиқ моддаларининг қонга ўтишини таъминлайдиган махсус ўтказгичлар функцияси пасайиб кетади. Купгина тажрибалар оқсил энергетик тақчиллик оқибатида ошқозон ичак тизимида содир бўладиган бир катор физиологик салбий силжишлар авлодларга ҳам берилишини кўрсатди. Она организм кундалик овқатидаги бундай сурункали тақчиллик ривожланаётган бола массасини камайтириб юборишдан ташқари уни кўп касалликларга тез берилувчан қилади, уларда овқат ҳазм қилиш аъзоларининг ривожланиши анча секин ўтиб, турли хил озиқ моддаларни парчаловчи ферментлар фаоллигини пасайтириб юборади. Бу ҳолат ўз навбатида истеъмол қилинган овқатни ҳазм қилмаслик, сурункали ич кетишига (ичбуруђ) олиб келади. Сурункали ичбуруђ туфайли овқат билан қабул қилинган оқсиллар, минерал моддалар, витаминлар қонга сўрилмасдан танадан чиқариб юборилади, натижада бу моддаларга бўлган эҳтиёж янада чуқурроқ қондирилмайди, кўпгина физиологик кўрсатгичлар ёмонлашиб бораверади.

Ичбуруђ эса халқимиз орасида «ичинг кетди, кучинг кетди» деганларидек болаларда камдармонлилик, инжиқлик, касалликларга қарши иммунитетнинг пасайиб кетиши ва моддалар алмашинуви жараёнининг бузилиши билан бођлиқ ҳар хил хасталикларга олиб келади. Тажрибаларда узоқ вақт оқсил- энергетик тақчиллигига учратилган ҳайвонлар вояга етганидан кейин туйиб еб-ичиб насл берганида ҳам улар болаларининг овқат ҳазм қилиш аъзолари фаолиятида, қайд қилинган салбий ўзгаришлар тамоман йўқ бўлиб кетмаганлиги яққол кўринди. Одамлар устида олиб борилган кузатувлар шу нарсани тасдиқлайдики, ҳомиладор оналар кунлик рационининг энергетик миқдори кимёвий таркиби улар организмининг талабидан кам бўлса ва бу ҳол сурункали давом этса, биринчидан, бола туђилиши вақтидан олдин бўлади (чала туђилиш), иккинчидан, боланинг вазни меъёр даражасидан анча кам бўлади, учинчидан, бундай болалар турли хил касалликларга тез берилувчан бўлади ва ҳоказо. Эҳтиёждан кам овқатланишнинг ҳомиладор оналарда бўлиши улар фақат у ёки бу озиқ моддаларга тўймасдан овқатланганида юз бериб қолмасдан истеъмол таомларига эътиборсизлик, бу соҳадаги билимларнинг етарли бўлмаслиги натижасида зарур моддаларни (кўпинча витаминлар ва минерал моддаларни) кераклигича истеъмол қилмаслик оқибатида ҳам келиб чиқади. Баъзан ёш оналар ҳомиладорлик даврида ўзини у ёки бу озиқ моддалардан қайтариб (семириб кетмаслик, қадди-қоматнинг бузилишидан сақланиш учун ортиқча даражада чеклаб) бўлажак боладаги меъёрий физиологик ўсиш ва ривожланиш жараёнларини бузишади. Болалар ҳаётида оқсил ёки оқсил-энергетик тақчиллик мавжудлигини кўрсатувчи белгилардан бири уларнинг ноинфекцион диарея, яъни ичбуруђ касаллиги билан сурункали ођришидир. Бу хасталикнинг келиб чиқишида эса ошқозон-ичак трактидаги меъёрий физиологик жараёнларнинг (масалан гидролитик-сўрилиш жараёнининг) бузилиши асосий сабаблардан бири бўлиб ҳисобланади.

Таъкидланшича, болалардаги оқсил ҳамда оқсил - энергетик тақчилликнинг салбий асоратлари улар бундай ҳолатни ўз ривожланишининг критик даврида (она қорнидалик пайтининг 20 ҳафталигидан туђилгандан кейин 2 ёшгача бўлган давр) бошидан кечирганида содир бўлар экан. Хусусан бундай тақчиллик туфайли юзага келган салбий асоратлар бош мия, айниқса унинг яримшарлар пўстлођи фаолияти билан бођлиқ функцияларда бир умр тикланмай қолиши ҳам мумкин. Ёшлигида сурункали оқсил ёки оқсил-энергетик тақчилликка учраган болалар жисмонан ожизликдан ташқари ақлий жиҳатдан ҳам анча - мунча заиф бўлиши кўпгина кузатувларда аниқланган. Уларнинг асаб тизими фаолиятида инертлик аломатлари мавжуд бўлиб, бундай болалар кўпчиликдан ажралган ҳолда, ёлђиз яшашга интилади, уларнинг дарслардан ўзлаштириши паст бўлади, социал масалаларда нофаол бўлишади. Бундай ҳолатни Алан Берг «қайтариб бўлмайдиган йўқотиш» деб атайди (Экхольм, 1980). Оқсил-энергетик тақчилликни юзага келтирадиган сабаблар ҳақида гапирганда даставвал шуни таъкидлаш жоизки ер юзидаги аҳоли ҳеч вақт кейинги йиллардагидек тез кўпаймаган. 1650 йилда ер куррасида 500.000.000 бўлган аҳоли Х I Х аср бошига келиб 1 миллиардга етди, яъни 200 йил давомида унинг сони икки баравар кўпайди. Шундан кейин иккинчи миллиард 100 йил ўтиши билан пайдо бўлди ва учинчи миллиард ҳосил бўлишига 40 йил кифоя килди холос. Тўртинчи миллиард 15 йил ичида юзага келди. Ҳозирги пайтда ҳар куни инсоният 250.000. тага кўпайиб, унинг узоқ сони 6,3 миллиардга етди. Агар аҳоли сонининг ўсиши шу зайилда давом этаверса бундан кейин ҳар 11 йилда умумий аҳоли сонига яна 1 млд киши қўшилиб боради. Шу нарса диққатга сазоворки аҳоли ўсишининг 90 % ривожланаётган мамлакатлар ҳисобидан бўлмоқда. Битта Њзбекистон республисида ҳам аҳолининг жуда тез суръатлар билан усганлиги қуйидаги рақкамларда яққол кўриниб турибди. Агар давлатимиз худудида 1941 йили 6,1 миллион киши яшаган бўлса, бугунги кунда 25 миллиондан ошиб кетдик. Анан бизнинг Республикамизда ахоли сонининг кундан-кунга усиб

бораётганлаги яккол намоён булмокда. Шунга биноан олиб борилаётган маълум чора-тадбирларга кўра янги экин майдонлари очилмоқда, серҳосил ва сермаҳсул навлар, зотлар яратилмоқда, алмашлаб экиш яхшиланиб, ўђитлардан мақсадга мувофиқ равишда фойдаланилмоқда. Лекин айтиб ўтиш жоизки бундай ҳатти-ҳаракатлар туфайли тегишли миқдорда озиқ-овқат маҳсулотлари етказиш йилдан-йилга қийин кечаяпти. Ердан тинимсиз ҳолда фойдаланиш, агротехника қоидаларининг бузилиши, чорва туёђининг ошиб кетиши ва шунга ўхшаш ҳолатлар ўз навбатида бир қатор салбий оқибатларга олиб келмоқда. Натижада истеъмол таомларининг таннархи ошмоқда, сифати бузилмоқда, заҳираси камаймоқда, кундалик рацион таркибида тегишли энергия, озиқ ва минерал моддалар, витаминларнинг тегишли меъёри бузилиб, инсон саломатлиги, узоқ умр кўриши ҳамда серунум меҳнат қилиши учун бефарқ бўлмаган рационал ёки оқилона овқатланиш принциплари издан чиқмоқда. БМТ қошидаги Жаҳон Сођлиқни сақлаш бўлими маълумотларига кўра ер юзи аҳолиси учун озиқ-овқат маҳсулотлари тўлиқ миқдорда етарли қилиб қуйилганида ҳам, барча омборлар уларга тўлиб тошиб кетса ҳам эҳтиёждан кам овқатланиш ёки очин-тўқинлик хавфидан инсониятнинг қутилиши анча қийин (Питание глобольная программа. Рим, 1992; Рацион питание и предупр. хроническ. заболеваний. Женева, 1993). Ушбу муаммони ечишда кўриладиган чора тадбирлар кўп тармоқли бўлиб улар орасида давлат миқёсидаги умумий режалаштириш, социал ва иқтисодий тадбирлар ҳамда кишиларда юқори овқатланиш маданиятининг шаклланиши каби соҳалар муҳим аҳамият касб этади. Оқсил энергетик тақчилликнинг келиб чиқишида омма орасида овқатланиш маданиятининг қай даражада шаклланганлиги муҳим аҳамиятга эга. Дунё миқёсида олиб борилган кузатувлар, тадқиқотлар шу нарсани кўрсатадики кўпгина моддий жиҳатдан яхши таъминланган оилаларда ҳам овқатланиш маданиятининг пастлиги (хусусан она ва бола организмининг озиқ моддаларга талаби, ҳамда унинг қондирилиш қонун қоидаларини билмаслик ва ҳоказо) эҳтиёждан кам овқатланишга ва унинг асорати туфайли

қатор касалликлар келиб чиқишига олиб келади. Ҳар кимнинг қандай, қанча ва қачон овқатланиши лозим эканлигини, овқат ҳазм аъзоларининг ишлаш хусусиятларини ҳамда озиқ-овқатларнинг кимёвий, физикавий таркиблари ва хусусиятлари ҳақида умумий маълумотларга эга бўлиши овқатланиш маданиятининг асосий принципларини ташкил қилади. Сифатли овқат деганда кўпчилик асосан сергўшт ва ёђли таомларни тушунади. Лекин аслини олиб қараганда гўшт таркибидаги биологик жиҳатдан тўла қийматли оқсиллар ва алмашинмайдиган аминокислоталар, тухум, балиқ, сут ва сут маҳсулотлари, донлар, дуккакли ўсимликларнинг донларида ҳамда арпа- буђдой, маккажухори, тариқ, шоли, мева уруђлари таркибида ҳам етарлича бўлади. Агар мол гўштининг 100 г да 7137 мг алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталар ва шулардан лейцин 1478 мг бўлса бу кўрсатгичлар мошда тегишли равишда 8820 ва 1950 мг, нўхатда алмашинмайдиган аминокислоталар 8290 мг га тенг. Балиқда ҳам бу моддалар мол гўштига нисбатан кўп (100 г балиқда ўртача 7980 мг алмаштириб бўлмайдиган аминокислотлар ва 1800 мг лейцин бўлади). Яна ўсимлик маҳсулотларидан ҳар хил донлар (буђдой, арпа, маккажухори, тариқ ва бошқалар) сабзавот, мевалар жумладан, илдизмеваларда ҳамда ҳайвон маҳсулотларидан калла- поча, ичак-чавоқлар таркибида ҳам юқорида айтиб ўтилган оқсиллар организмнинг талабини бемалол қондира оладиган миқдорда бўлади. Улардан тегишли миқдорда қўшиб тайёрланган таомлар кишининг керакли оқсилларга бўлган талабини бемалол қондиради. Бунинг устига оқсилга бўлган эҳтиёжни фақат гўшт билан қондириш даставвал ҳар қандай оила учун иқтисодий томондан осон бўлмаслиги мумкин. Иккинчидан, организмнинг табиий талаб даражасидан зиёд гўшт ейилса, ундаги оқсилларнинг парчаланиши туфайли юзага келадиган айрим кимёвий бирикмалар билан организмни маълум даражада заҳарланиши ва хасталаниш ҳеч гап эмас (қонда кислотали муҳитнинг кучайиши ва бошқалар). Гўшт оқсилллар ҳамда витаминларга энг бой бой, тўйимли озиқ сифатида организм учун зарур, айниқса ёш организмларнинг ўсиши, улђайишида унинг

ахамияти жуда тенгсиз, фақат гўштдан керакли миқдорда, тежаб-тергаб, эҳтиёжга яраша фойдаланилса ҳам физиологик, ҳам иқтисодий, ҳам экологик жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлади. Оқсил - энергетик тақчилликни бартараф қилиш учун аҳоли турли гуруҳ вакилларининг аниқ овқатланиши тўђрисида маълумотлар йиђиш, уларни физиологик таҳлил қилиш ҳал қилувчи илмий - амалий аҳамиятга эга. Кўпгина ривожланган мамлакатларда (АҚШ, Франция, Англия, Швейцария, Норвегия ва бошқалар) бундай масалалар билан шуђулланадиган махсус давлат ташкилотлари бўлиб, уларнинг самарали меҳнати туфайли аҳоли оқилона овқатланиши билан бођлиқ бир қатор иқтисодий, социал, экологик, биологик ва тиббий муаммолар муваффақиятли ечилмоқда. Мана шундай бўлимлар бизнинг мамлакатимизда ҳам тегишли мутахассисларни тўплаб ҳар бир вилоят, туман ҳокимиятлари қошида фаолият кўрсатиб туриши мақсадга мувофиқ бўлур эди. Республика санитария ва гигиена илмгохи, тиббиёт олийгоҳларининг мутасадди кафедралари олимлари олиб бораётган ишлар туфайли бир қатор маълумотлар тўпланмоқда. Лекин бундай тадқиқотларнинг самарадорли, кенг-кўламда бўлишини таъминлаш учун булар жуда оз. Шунинг учун амалий текширишлар, кузатувлар ва масалани илмий таҳлил қилишга бошқа касб эгаларини, жумладан биологлар, экологлар, кишлоқ хўжалик мутахассислари, иқтисодчилар, социологларни жалб этиш анча самара берган бўлур эди. Њзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамасининг истиқболни белгилаш ва статистика давлат қўмитасининг махсус хатида (1995 йил 14 июль, № 01-8/91) эътироф этилишича мамлакатимизда кейинги йилларда аҳоли томонидан озиқ-овқат истеъмол қилишнинг физиологик меъёрлари бузилиб, нон ва нон маҳсулотлари анча кўп миқдорда сарфланмоқда ва бир вақтнинг ўзида оқсилларга бўлган эҳтиёж тўлиқ қопланмаяпти. Келтирилган хужжатда қайд қилинишича Республикамиз аҳолиси бир йил мобайнида жон бошига 145 кг нон истеъмол қилмоқда (меъёр эса 98 кг). Бу ҳолат организмда меъёрий моддалар ва энергия алмашинувининг бузилишига, ва у туфайли

турли-туман касалликларнинг келиб чиқишига ҳамда болалар жисмоний ривожланишининг пасайишига олиб келмоқда. Шунинг учун эслатилган хужжатда аҳоли орасида оммавий ахборот воситаларидан (радио, телевединие, газета ва журналлар) кенг фойдаланилган ҳолда оқилона овқатланишни тарђибот қилиш бўйича суҳбатлар, маърузалар, илмий изланишлар ва амалий машђулотлар олиб бориш кун тартибига киритилиши алоҳида қайд қилинган. Юқорида айтилган фикрларимиз 1997 йил 30 августда Њзбекистон республикасининг Олий Мажлиси томонидан қабул қилинган «Озиқ-овқат маҳсулотининг сифати ва хавфсизлиги тўђрисида»ги қонунда ўз аксини топган. Ушбу қонун турли ёшдаги, жинсдаги, хар хил меҳнат қиладиган аҳолининг сифатли ва ҳавфсиз озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминланишининг ҳуқуқий социал асосларини белгилаб берди. Қонунда айниқса ёш болалар боп озиқ-овқатлар улар организмининг физиологик хусусиятларига жавоб берадиган махсус маҳсулотлардан ташкил топиши лозимлиги асосий тушунчаларидан бири қилиб олиниши диққатга сазавордир. Ҳақиқатдан ҳам бола ўсишининг айнан шу даврида унинг организми юқорида қайд қилинганидек сифатли озиқ моддаларига, биринчи навбатда биологик тўла қийматли оқсилларга жуда чанқоқ бўлади. Умуман олганда хулоса килиб айтадиган булсак, оксилларнинг кунлик рационда етарли микдорда булиши, оксилларга булган талабнинг, хусусан алмаштириб булмайдиган аминокислоталарга бой булган тула кийматли оксилларга булган талабнинг тула кондирилиши ёш авлоднинг хар жихатдан мукаммал ва етук булиб шаклланишида, уларнинг аклий ва жисмоний кобилиятларини таъминлашда катта ахамиятга эга.

O'xshashlar

Асосий озик моддаларини эхтиёждан куп истеъмол килиш

Углеводларнинг организм учун ахамияти

Тула кийматли оксиллар

Асосий озик моддалари ва уларнинг организм учун ахамияти

Оксиллар алмашинуви