МОҒОР ЗАМБУРУҒЛАРИ, ДРОЖЖА ВА ВИРУСЛАР

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3047.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Фильтрланувчи вируслар 2. Мо ғ ор замбуру ғ ларининг систематикаси 3. Дрожжалар

www.arxiv.uz Ультрамикробларни фақат электрон микроскоп ёрдамида кўриш мумкин. Уларнинг катталиги микронларда ўлчанади. Ультрамикробларга фильтрланувчи вируслар ва бактериофаглар киради.Аввал келтирилган микроблар ультрамикробларга нисбатан баҳайбатдир. Масалан, уларни беш қаватли иморат ва ғишт билан ёки фил ва сичқон битан таққослаш мумкин. Ультрамикроблар ҳужайра тузилишига эга эмас, уларда ядро ва цитоплазма йўқ. Улар тирик организмларнинг ҳужайралари ичида яшайдиган паразитлардир. Сунъий озуқа моддалари муҳитларида ўсмайдилар. Фильтрланувчи вируслар Фильтрланувчи вирусларнинг ўлчами хаддан ташқари майдалигига қарамай уларнинг инсон, ҳайвон, ўсимлик ва бактериялар ҳаётидаги роли катта. Уларнинг келтирадиган зарари ҳам катта. Улар грипп, чечак, энцефалит, қутириш, қизамиқ, полиомиелит, рак, спид ва бошқа юқимли касалликларни келтиради. Вируслар ҳайвонларда оқсим (яшур), вабо ва бошқа касалликларни, ўсимликларни зарарлаб тамаки, гаримдори мозаикаси, тарвуз, нўхот ва бошқа фойдали ўсимликларнинг касаллигини келтиради. Биринчи бўлиб фильтрланувчи вируслар Д.И. Ивановский то монидан 1892 йилда очилган. Д.И. Ивановский Кримдаги тажриба майдонида ишлаб туриб, тамаки барглари мозаика шаклида доғлар билан қопланиб, сўлиб, тўкилишини кузатган. Жарохатланган баргларни эзиб, шарбатини бактериал фильтрдан ўтказиб, у билан соғлом тамаки ўсимлиги баргига таъсир қилганида, тамаки мозаикаси касалига ҳос белгилар пайдо бўлган. Шунда Д.И. Ивановский бактериал фильтрдан ўтган микроорганизмларни фильтр- ланувчи вируслар деб атаган. Бу ихтиродан кейин ўнлаб вируслар очилган ва "фильтрланувчи" сўз ўз-ўзидан қолиб кетган. Вирусларнинг шакли ва катталиги хилма хил. Улар юмалоқ, тхумсимон чўзиқ, кўпбурчакли ва таёқчасимон бўлишлари мумкин. Вирусларнинг катталиги кўндалангига 5 дан 800 мкм гача бўлади. Вирусларнинг кимёвий таркиби ва тузилиши турлича. Энг оддий вируслар крист алли к тузилишига эга ва фақат нуклеопротеидлардан иборат. Аммо баъзи вируслар мураккаброқ тузилиши билан фарқ қилиб, таркибларида нуклеопротеидлардан ташқари липоид ва бошқа моддалар бўлади. Моғорлар фақат ҳаво бор жойда ривожланади. Шунинг учун моғорлар субстрат юзасида ўсади. Масалан ёғ, нон, чой, мураббо ва бошқа маҳсулотлар юзасида ўсадилар. Кўпчилик моғорлар фермент, органик кислота, антибиотик, витамин ва хоказоларни олишда қўлланади. Рокфор ва яшил пишлоқларни олишда ҳам моғорлар ишлатилади. Кўпчилик моғорлар озиқ-овқат, ёғоч, саноат молларини айнитади. Моғорларнинг споралари юзлаб ва минглаб ҳавода учиб юради. Моғорларнинг споралари намланган маҳсулотларга тушиб, ўсиб, ривожланиб, маҳсулотни айнитади. Бир бурда нонни сувга текказиб қолдирилса, бир неча кунда нон моғорлайди.

www.arxiv.uz Моғорларнинг танаси ингичка иплар тўқилмаси - мицелийдан ташкил топган (6-расм). Алоҳида ипчалари гифалар деб аталади. Баъзи моғорларнинг мицелийсини ҳар томонга ўсиб, шохчаланиб кетган гифаларида тўсиқлар бўлмайди (септаланмаган мицелий)лар бир ҳужайрали моғорларга киради. 6-расм. М о ғ ор замбуру ғларининг мицелийлари: а- бир ҳужайрали, б-кўп ҳужайрали Бошқа моғорларда эса гифалари тўсиқлар билан алоҳида ҳужайраларга бўлинган (мицелий септаланган). Улар кўп ҳужайрали замбуруғлар деб аталади. Гифаларнинг йўғонлиги 1-15  гача бўлади. Гифалар шохчаларининг учлари билан ўсиб, субстратни ўраб олиб, ундан озуқа моддаларини сўриб олади. Кўпчилик моғорларнинг ҳаво мицелийсида споралар ҳосил бўлади. Тузилиши бўйича моғор ҳужайраси бошқа микроорганизмлар ҳужайрасидан катта фарқи йўқ ва таркибида 1-2 ёки бир неча ядроси бўлади. Моғор замбуруглари турли кўпайиш усуллари билан ажралиб туради. Кўпинча улар споралари билан кўпаядилар. Спора ўсиб, гифа ҳосил қилиб, шохчаланиб кетади. Аммо мицелийдан узилган ҳар бир қисмидан ҳам моғор ўсиб ривожланаверади. Баъзи моғорлар оидиялар ёрдамида кўпаяди. Гифалар алоҳида ҳужайраларга тўкилиб кетиши натижасида оидиялар ҳосил бўлади. Споралар жинсли ва жинссиз усул билан кўпайишда хизмат қиладилар. Жинссиз усул билан кўпайишда споралар махсус тузилиши билан бошқа гифалардан фарқ қиладиган гифаларда ҳосил бўладилар (7-расм). Споралар шу гифаларнинг юқорисида ҳосил бўлиб конидиялар деб номланади.

www.arxiv.uz 7-расм Жинссиз кўпайиш органлари: 3, а-оидин; б-конидия ҳосил қилувчи (1) стеригмаси билан (2) ва конидияси билан (3); в-споранги ташувчи спорангиси билан (4) ва спорангиоспоралари Конидияларни кўтариб турган гифалар эса конидия ташувчи дейилади. Баъзи замбуруғларда споралар гифаларнинг ўртасидаги анча каттароқ юмалоқ ҳужайрада - спорангийда ҳосил бўлади. Спорангийни кўтариб турган гифа спорангий ташувчи деб номланади. Моғорлар жинсий йўл билан ҳам кўпаяди. Бунда кўриниши бир хил ўлган икки ҳужайра - споралар қўшилиб зигота ёки зигоспора ҳосил қилади (8-расм). Агар бири катта, иккинчиси кичикроқ споралар (эркак ва аёл ҳужайралар) қўшилса ооспора бунёд бўлади. Зигоспора ва ооспорадан моғор мицелийси ривожланади. 8-расм Ж инсий йўл билан спора ҳосил қилиш органлари: а-базидия базидияспоралари билан; б-ҳалта аскоспоралари билан; в-зигоспора Хламидоспоралар ва м о ғ ор замбуру ғларининг склероцияси. а- хламидоспоралар; б-споралар склероцияси. Мо ғ ор замбуру ғ ларининг систематикаси Замбуруғларни синфларга ажратиш қуйидаги асосий белгилар мажмуасидан фойдаланишга асосланган: замбуруғни ривожланиш циклида ҳаракатланувчи хивчинларининг турлари, сони, сузилиши, жойлашиши,

www.arxiv.uz жинсий кўпайиш спораларининг ўсиши, ривожланиш хусусиятлари, жинсий ва жинссиз кўпайиш жараёни, хадайра деворининг таркиби. Моғор замбуруғлари 6 та синфни - хитридиомицетлар, о омицетлар, з игомицетлар, аскомицетлар, базидиомицетлар, дейтеромицетларни ўз ичига олади. 1. Хитридиомицетлар (chitridiomycetes). Булар асосан сув замбуруғлари бўлиб, бу синфнинг айрим вакиллари тупроқда ҳам учраши мумкин. Мицелийси кам ривожланган. Асосан жинссиз зооспоралар ёрдамида кўпаяди. Жинсий кўпайишда баъзилари ооспора, бошқалари зигоспора билан кўпаяди. Уларнинг барчаси микроскопик майда бўлиб, содда ҳайвонларни эслатади. Хитридиомицетлар сув ўтлари ва юқори ўсимликларда паразитлик қилиб яшайди. Иқтисодий аҳамиятга эга бўлган паразити Synchytrium endobioticum-картошканинг усма касаллигини чақирувчи замбуруғ шулар жумласидандир. Картошканинг зарарланган туганаклари кўзчалари атрофида қорамтир ўсмалар ва шишлар ҳосил бўлади (9-расм). Картошка тўқималарининг бузилишидан улар атроф муҳитга тушади. Ёз давомида бу жараён бир неча марта қайтарилади. Кузда замбуруғнинг тинч холатдаги шакллари пайдо бўлади ва улар тупроқда яхши сақланади. Баҳорда қулай шароитни келиши билан улар ўсиб чиқади ва нихолларни шикастлайди. Асосий кураш чораси картошканинг чидамли навларини яратишдир. 2. Оомицетлар (Oоmycetes). Замбуруғнинг бу синфига икки хивчинли зооспоралар ёрдамида жинсли ва жинссиз кўпаядиган сувда ва тупроқда яшайдиган шакллари киради. Бир ҳужайрали кўп ядроли, мицелийси яхши ривожлангандир. Улар облигат паразитлар бўлиб, бутун ривожланиш цикли юқори ўсимликлар танасида ўтади. Шунга қарамай улар зооспоралар ҳосил қилиш хусусиятини сақлаб қолган. Жинсий кўпайиши маҳсус эркак ва уруғчи ҳужайралар қўшилиши натижасида амалга ошади. Ва ооспоралар ҳосил бўлади. Ооспоралар узоқ вақт тиним даврини ўтгач ўса бошлайди. Бу жараён спорангий ҳосил бўлиши билан якунланади. Оомицетлар маданий ўсимликларга катта зарар келтирадиган, айрим холларда уларни ҳосилдорлигини тўла нобуд бўлишига сабаб бўладиган ўсимлик касалликларини келтириб чиқарувчи (10-расм) Phytophtora infestans (картошканинг фитофтород касаллигини қўзғатувчи) Plastopara vitikola ва узумнинг сохта уншудринг касаллигини қўзғатувчиси) каби замбуруғлар киради.

www.arxiv.uz 9-расм. Картошка саратони 10-расм. Фитофтора: а-спора спора ҳосил қилувчиси билан; б- ривожланаётган спора; в-зооспорал ар 3. Зигомицетлар (zygomycetes). Яхши ривожланган бир ҳужайрали, жинсий ва жинссиз йўл билан кўпаядиган, тараққий этган тупроқ замбуруғларидир. Улар зооспоралар ҳосил қилмайдилар. Жинсий кўпайиш спорангийларда ҳосил бўладиган спорангиоспора ёрдамида амалга ошади. Гуркираб ўсаётган мицелийдан вертикал холда спорангий таначаси ўсиб чиқади ва унда юзлаб ва минглаб спорангиоспоралар етиладиган спорангий ҳосил бўлади. Айрим замбуруғларда спорангий таначаси шохлаган бўлиб, спорангийлар майда бўлади. Бундай спорангийларда битта ёки бир неча спора ҳосил бўлади. Зигомицетларнинг жинсий кўпайишини Rhizopus (11-расм) замбуруғлари мисолида кўриш мумкин. Бу замбуруғ турини спорангиоспоралари кўп ядролидир. Қулай шароитда улар кўп шохлаган ҳаво мицелийлари ҳосил қилиб ўсади. Ҳаводаги гифалар субстрат билан тўқнашганда субстрат ичига сингувчи ризоидлар ҳосил бўлади. Бевосита ана шу устун битта ёки бир неча спора таначалари ҳосил қилади. Жинсий кўпайиш даврида гифалар орасида кўприк ҳосил бўлади ва у аста-секин лиценит гифалардан ажралади, бунда аввал протоплпст, сўнгра эса ядро қўшилади. Натижада зигоспора ҳосил бўлади. Бироз тиниш даври ўтгач зигоспорада мурғак споранги ҳосил бўлади. Цикл яна қайтарилади.

www.arxiv.uz 11-расм Фикомицетларнинг спора ҳосил қилувчилари: а - Mucor, б - Rhizopus, в - Thamnidium Зооспоралар – ҳаракатчан бўлиб фаол ҳаракатланадилар. Спорангиоспоралар эса ҳамма вақт ҳаракатсиздирлар. Юқори ривожланган замбуруғларда споралар экзоген холда, яъни эркин гифалар охирида ҳосил бўлади. Фикомицетларнинг мицелийлари кўндаланг бўлинмаган бўлиб, мицелийлар чегаралангандир. Қолган замбуруғларда мицелийлар маълум масофада қатъий кўндаланг чегараланган ёки бўлингандир. Ушбу иккита асосий белгилар ёрдамида ф икомицетларни юқори замбуруғлардан ажратиш мумкин. Бўлинмадан мицелийларда цитоплазма гифа бўйлаб жойлашади, аммо кўндаланг бўлинган мицелийларда ҳам тўсиқлар цитоплазмани алохида ҳужайраларга бўлиб қўймайди, чунки ҳар бир тўсиқ ўртасида марказий пора бўлиб, ундан цитоплазма ва ядролар бемалол ўтиши мумкин. Танаси бўлинган замбуруғларда ҳам бўлинмаганлари цитоплазманинг ана шундай узлуксизлиги мавжуддир. 4. Аскомицетлар (Ascomycetes). Аскомицетлар юқори тараққий этган замбуруғларга киради. Мицелийси кўп ҳужайрали яхши ривожланган, аммо мицелийсиз шакллари ҳам бор. Бу синфга ачитқилар киради. Табиатда кенг тарқалган, озиқ-овқат саноатида аҳамияти катта аспергиллус ва пенициллиум моғорлари ҳам шу синф вакилларидир. Аскомицетлар ва базидиямицетлар жинсий кўпайишнинг ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Улар зигота пайдо бўлиши билан редукцион бўлиниш юзага келади. Натижада қобиқ структуралар ичида ёки ташқарисида 4 та 8 та жинсий гаплиод споралар ҳосил бўлади. уларни аскомицетларда асколар, базидиямицетларда базидиялар деб аталади. Аска жинсий кўпайишнинг сўнги босқичидир. Кўпчилик аскомицетлар жинссиз йўл билан конидиялар ёрдамида кўпаяди. Кўпайишнинг бундай шаклини тараққий этмаган деб юритилади. Замбуруғларни жуда кўп турлари мавжуд бўлиб ҳозирги уларнинг фақат етилмаган ёки тараққий этмаган кўпайиши яъни конидиялар ҳосил қилишигина маълум. Шунинг учун уларни тараққий этмаган ёки тубан замбуруғлар – дейтеромицетлар деб аталади. Аскомицетларда зигота копсимон шаклни олади-аско, ундаги ядро эса бўлинади, ҳосил бўлган ҳар бир қиз ядро атрофидаги цитоплазмадан ҳужайра пўсти ҳосил бўлади. шундай қилиб, ҳар бир аско ичида 4,8 см ундан ортиқ аскоспора ҳосил бўлади. Ааскони ёрилиши натижасида споралар ташқарига чиқади. Асколар

www.arxiv.uz эса одатда мева таналарида вужудга келади. Аскомицетлар мева таналарини 3 хил шакли мавжуд. 1. Бутунлай ёпиқ м е ва таналари клейстотецийлар 2. Шишасимон мева таналари-перитецийлар 3. Очиқ косасимон мева таналари-апотейцилар. Аскомиц е тларнинг яланғоч асколилари (ачитқилар) ҳам мавжуд ( 12- расм) Аскомиц е тлар Aspergillus (лесичная плесень) ва Penicillium (кистевидная плесень) каби муҳим аҳамиятга эга бўлган замбуруғлар ҳам кириб, улар бир биридан конидияли босқичи билан фарқ қилади. Бу замбуруғнинг ривожланишида мицелийнинг битта ҳужайраси ўсимта ҳосил қилиб, вертикал гифага айланади. Аспаргил замбуруғларида бундай гифалар пуфакчалар ҳосил қилади, уларда эса стиригмалар мавжуд. Стеригмалар ипга терилган мунчоқлар каби жойлашган конидияларга эга. Конидиялар эса ҳар хил рангга бўлинган бўлиб, замбуруғлар тўпламларига хос ҳусусиятни кўрсатади. Пеницилла конидия таначаси шаклланган бўлиб, ҳар бир шохча конидия ҳосил қилувчи стеригма билан тугайди. Пеницилла ва аспаргилла оиласига кирувчи замбуруғлар вакиллари меваларни сақлаш даврида, озиқ-овқат махсулотларини, тери ва саноат молларини бузилишини чақиради. Аскоспоралар жавдар куртагини гуллаш пайтида зарарлайди. Замбуруғ мицелийси куртакка кириб олиб, уни юмшоқ оқ массага айлантиради. Унда конидиялар ривожланади ва ҳашаротлар ёрдамида янги ўсимликларни зарарлайди. Сўнгра оқ муртак қуриб, қаттиқ шахсимон склероцийга айланади. Жавдар пишиб етилгунча склероцийлар тупроққа тушади ва шу ерда қишлайди. Қишда тиниш даврини ўтаган склероцийлар баҳорда етарли намлик ва қулай ҳароратда оёқли бошчалар ҳосил қилиб ўсади (бошоқли стромалар), уларнинг четки қатламларида мева таначалариғаскоспоралар перитецийлар мавжуддир. Спораняннинг ҳар бир аскосида 8 та ипсимон аскоспора ҳосил бўлади. Склероцийлар таркибида кучли таъсир қилувчи алкалоидлар (лизергин кислотасининг ҳосилалари- эргобазин, эрготоксин, эрготамин) мавжуд бўлиб, улардан даволаш воситалари сифатида фойдаланилади. Бундай моддаларни олиш учун жавдар сунъий равишда спораньян билан зарарланади. 12-расм Конидия ҳосил қилувчилар ва замбуруғлар (қўзиқоринлар)нинг кўпаювчи таналари а- Aspergillus, б- Penicillium, в, г - кўпаювчи таналар (умумий кўриниши ва қирқими)

$www.arxiv.uz 5. Базидиомицетлар (bаsidiomycetes). Базидиомицетлар замбуруғларнинг юқори тараққий этган гурухи ҳисобланади. Кўп ҳужайрали мицелийси бўлиб, жинсий кўпайишда базидиоспоралари мавжуд базидиялар хизмат қилади. Бир ҳужайрали базидияларда тўртта калта ўсимталар - стеригмаларда бир донадан базидиоспоралар жойлашган бўлади. Уларнинг зиготаси катталашиб, тугноғичсимон ҳужайра базидияни ҳосил қилади. Базидияларнинг юқори учида ингичка ўсимталар-стеригмалар пайдо бўлиб, ядролар эса уларга ўтади. Вояга етган базидия ичида 4 та базидиоспора мавжуд. Базидиомицетлардаги спораларнинг ажралиши жуда ажойиб кечади. Базидиоспора етилганидан кейин базидияга ўрнашган нуқтада кичик суюқлик томчиси ҳосил бўлади бу томчи жуда тез катталашади ва споранинг 1\5 ўлчамига етгач тўхтайди, сўнгра бирданига спора томчиси билан бирга базидиядан отилиб кетади. Уларнинг кенг тарқалган вакиллари шляпали замбуруғлардир. Ернинг устида шляпали замбуруғларнинг унча катта бўлмаган қисми базидиядан иборат мева танаси кўринади ҳолос. Замбуруғларнинг вегетатив қисми тўла тупроққа яширинган юмшоқ мицелийдан иборат бўлиб, бир неча метргача тарқалган бўлади. Пластинкали замбуруғларнинг мева танаси оёқчада жойлашган шляпадан иборат, у эса зич тахланган гифалардан ташкил топган. Шляпанинг остки томонида радиал пластинкалардан иборат ва уларнинг ҳар бири минглаб базидия тутади. Базидиялар ҳаво бўшлиғига чиқарилади ва шамол ёрдамида ерга тушади. Шляпали замбуруғлар етилганда базидияспораларнинг жуда катта миқдори ажралади. Дунёнинг кўпчилик мамлакатаарида истеъмол қилинадиган шампиньонлар, вешеноклар ва б.к. замбуруғларни саноат миқёсида кўпайтириш авж олмокда. Ферментларнинг чуқур шароитида замбуруғлар мицелийсини олиш усуллари ишлаб чиқилмокда. Базидиомицетларга трутовые (букоколи) замбуруғлар ҳам киради. Бу замбуруғлар асосан дарахтларда ўсади ва ёғочни парчалайди. Дарахтларда букок замбуруғларининг мицелийси уларнинг асос қисмида ўсади, дарахт ташқарисига замбуруғларнинг мева танаси чиқади. Бундай мева таналарининг оетида базидиоспоралардан иборат базидиялар жойлашган. Кўпчилик букок замбуруғлар биноларнинг ёғочли қисмини тупроққа яқин жойлашган ерларини, омборларни, бино ертўлаларини ёғоч қисмларини, бочкаларни ва б.к. предметларни зарарлаганлиги учун уй замбуруғлари деб ҳам аталади. Уларнинг орасида кучли зарар етказгани уй замбуруғидир. Ёгоч тез юмшайди ва чирийди. Юқори намликда бу жараён тез ўтади, чунки замбуруғ мицелийсини дарахтнинг зарарланмаган қисмига ўтказишга амалга оширадиган узун кайишлар ҳосил қилади. Уй замбуруғлари жуда катта иқтисодий зарар етказганлиги учун катга аҳамият касб этади. Айрим базидиомицетлар кўп хужайрали базидиялар ҳосил қилади. Кўп ҳужайрали базидия тутувчи базидияли замбуруғларга дала, полиз ва боғ экинларига зарар етказувчи текинхўр замбуруғлар киради. Улар мева$

www.arxiv.uz таналари ҳосил қилмайди. Иқтисодий жихатдан катта зарар етказганлари қоракуя ва занг замбуруғларидир. Қоракуя замбуруғлари гулли ўсимликлар, айниқса бошоқли экинларни зарарловчи замбуруғлар катта иқтисодий зарар етказадилар. Қоракуя замбуруғлари ўсимликларни барча ривожланиш босқичларида зарарлай олади. Қоракуя замбуруғлари мицелийси гул тўқималарида кучли ривожланади, аста-секин чангувчи хламидоспораларга айланади. Хламидоспоралар қаттиқ ҳимоя қобиғи билан ўралган бўлиб, тупрокда бир неча йил ўз ҳаётчанлигини сақлаб қолиши мумкин. Занг замбуруғлари ҳам асосан текинхўрлар бўлиб табиатда кенг тарқалгандир. Бу замбуруғлар ўз номини ўсимликларнинг зарарланган қисмларида қўнғир доғлар ёки йўлаклар ҳосил бўлишидан олган. Занг замбуруғлари мураккаб ривожланиш циклига эга. Айрим замбуруғлар тўла ривожланиш циклини битта ўсимликда ўтказса, айримлар иккита ўсимликда ўтказади. Замбуруғ споралари таркибидаги танасидаги олов ранг л и мой томчилари уларга занг рангини бериши билан боғ л иқдир. Қоракуя ва занг замбуруғлари халқ хўжалигига жуда катга иқтисодий зарар етказади. 6. Дейтеромицетлар ёки тараққий эт маган - тубан замбуруғлар (Deuteromycetes). Кўп ҳужайрали ва бир ҳужайрали мицелийси бўлиб, жинссиз кўпаяди. Кўп чилиги конидиялар билан кўпаяди, баъзилари оидиялар ҳосил қилади. 13-расм тараққий эт маган замбуруғлар нинг конидия ҳосил қилувчилари а – Botrytis; б – Fusarium; в – Alternaria; г – Cladosporium. Бу синфга жинсий кўпайиши аниқланмаган ёки бутунлай бўлмаган замбуруғлар киради. Конидияли босқичи аскомицетларникига жуда ўхшайди. Тубан замбуруғлар мицелийлари яхши ривожланган, кўндаланг бўлинган. Кўпайиш конидиялар ҳисобига амалга ошади. Тараққий этмаган замбуруғлар гурухи вақтинчалик таксономик гурухга ўхшайди. Чунки ушбу гурух вакилларини жинсий кўпайиш жараёни аниқланса, уларни дархол аскомицетларга ёки базидиомицетларга киритилиши аниқ. Тубан замбуруғлар табиатда кенг тарқалгандир. Уларнинг кўпчилиги озиқ-овқат махсулотларини бузилишини келтириб чиқаради. Айрим

www.arxiv.uz вакиллари ўсимликларда текинхўрлик қилса, баъзилари одамлар танасида турли касалликларни келтириб чиқаради. Табиатда озиқ-овқат махсулотларини бузилишини келтириб чиқарувчи замбуруғлар фузариум (Fusarium), ботрикс (Воtritic), алтернария (Аlternaria), оидиум (Оidium), монилия (Моnilia), фома (Ғоma), кладоспорум (Сladsporium) ва ҳоказодир (13-расм). Фузариум (Fusarium) - картошканинг фузармор касаллигини кўзғатувчиси бўлиб, у ҳосилга катта зарар етказади. Бу замбуруғ бошқа сабзавот меваларни ҳам зарарлайди. Ботритис (Botrytis) - ҳам дарахтсимон тангачаларда жойлашган конидиялар ёрдамида кўпаяди. Конидиялар тутунсимон рангли нотуғри шаклга эгадир. Ҳаводаги мицелий кўп бўлиб, кулрангдир. Бу замбуруғ олма, нок, сабзвотлар ва айниқса ер меваларини каттиқ зарарлайди. Алтернария (Alternaria) - ўзига хос кўринишга эга бўлган конидиялар ёрдамида кўпаяди. Алтернария табиатда жуда кенг тарқалган бўлиб, тупрокда, ўсимлик колдиқларида ва бошқа жойларда учрайди. Замбуруғ мева ва сабзавотларни бузилишини келтириб чиқаради, Бунда махсулотлар юзасида ўзига хос эзилган қора доғлар ҳосил бўлади. Фузариум (Fusarium)- икки хил шаклта эга булган конидиялар макроконидия ва микроконидиялар ёрдамида кўпаяди. Макроконидиялар- ўроқсимон эгилган, кўпхужайрали, калта танали конидиялардир. Микроконидиялар-анча кичик ўлчамли, тухумсимон ёки думалоқ шаклдаги, бир хужайрали бўлади. Оидиум ( Оidium ) - шохланган ок мицелий кўринишида ўсади, гифалари эса оидиларга бўлинади. Сут моғори, оидиумнинг бир тури бўлиб, бархасимон ғубор шаклида сут махсулотлари юзасида: қаймоқ, творог, сариёғ ва бошқаларда ривожланади. Монилия (Мonilia) - конидия таначалари йўқ, конидиялар оддий ёки шохланувчи занжирлар сифатида бирикадилар ва мицелийнинг калта ўсимталарида ҳосил бўладилар. Монилия замбуруғлари меваларни бузилишини чақиради. Фома (Foma) - пикнидаларда калта канидия таначалари ҳосил қилади, конидиялар рангсиз ва бир хужайралидир. Бу гурухнинг кўпчилик гурухлари текинхўрлардир, кўпчилик сабзавотларни сақлаш даврида бузилишини чақиради. Кладоспорум (Сladsporium) - турли хил: думалок, овалсимон, цилиндр ва бошқа шаклдаги шохланган конидия таначаларида жойлашган конидиялар ҳосил қилади. Конидиялар аксарият холларда икки хужайрали бўлади. Кладиспориум замбуруғи совуқ хоналарда сақланаётган озиқ-овқат махсулотларини бузилишини келтириб чиқаради. Дрожжалар Дрожжалар табиатда кенг тарқалган, бир ҳужайрали ҳаракатланмайдиган организм. Улар тупроқда, меваларда айниқса пишиб

www.arxiv.uz кетганларида, ўсимликлар баргларида учрайди. Кўп дрожжалар хўжаликда ва саноатда ишлатилади. Дрожжаларнинг техник аҳамияти уларнинг қандни этил спиртига ва газга (CO 2 ) айлантириб бериш қобилиятига асосланганлиги. Бу билан боғланган ҳолда қадимдан улар қандли қўзиқоринлар ёки сахаромицитлар номини олган. Дрожжалар таркибида юқори миқдордаги оқсил ва витаминлар (В 1 , В 2 , В 3 , никотин кислотаси) тутгани билан ачралиб туради. Дрожжа ҳужайрасининг ўлчами одатда 10-15 мкм дан ошмайди (14,15-расмлар) . Дрожжа ҳужайрасининг тузилиш схемаси Дрожжалар 1- қобиқ 2- бўлинувчи ядро 3-гликоген 4-цито- плазма 5-волютин 6-вакуола 7-митохондриялар 14-расм 15-расм Фенилаланилли дрожжа РНКларининг фазовий кўриниши . А - чап томондан кўриниш Б – ўнг томондан кўриниш. Сонлар билан бирламчи структурани ташкил этувчи нуклеотидлар кўрсатилган; Асос орасидаги ёпиқ тизимли водород боғларининг- спирал орасидаги кесим чизиғи

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент- «Меҳнат» 1991й.124 б. 2. Регулятор ы роста растений /Под. ред. Г.С.Муромцева/ М., 1979. 3. Семихатова Н.М. Хлебопекарн ые дрожжи. М, 1980. 4. Готтиеалк. Метаболизм бактерий. М., 1982. 5. Егоров Н.С . Основ ы учения об ан т ибиотиках. М., 1986. 6. Ауэрман Л.Я . Технология хлебопекарного производства. М, 1972. 7. Стейнцер Р, Э.Эдельберг, Ингрэм Дж. Мир микробов. в 3 т. Шер. с англ/ Под ред. Е.Н.Кондратьевой и др. М,. 1979. 8. Маслин Д.М. Анзамицин (обзор) /Антибиотики. М., 1979. Т24. №7. С. 535- 557. 9. Производство атибиотиков /Под. ред. С.М. Новешини и др. М., 1970. 10. Хакимова Ш.И . «Шаробчилик микробиологияси». Тошкент. ТКТИ. 2001. 11. Абдуллаев Р., Сафаров К., Аҳмедов Й., Асомов Д. Ўсимликлар биохимиясидан амалий машғулотлар. Тошкент «Ўқитувчи» 1994. 12 . Гариев Б.Г. Микробиологиядан амалий машғулотлар. Тошкент «Ўқитувчи» 1985. 13. Давронов Қ.Д,. Хўжамшукуров Н.А. Техник микробиология – маъруза матнлари. Тошкент-2003 ТошДАУ. 14. Фёдоров.М.В. Микробиология. Тошкент «Ўқитувчи техник микробиология. Тошкент. 2003.» 1966. 15. К.А. Мудрецова-Висс. Микробиология. М.: «Экономика». 1978. 16. Вербина Н.М., Каптерева Ю.В. Микробиология пищевых производств. М, ВО «Агропромиздат». 1988. 17. Асонов Н.Р. Микробиология. Москва . ВО «Агропромиздат» 1989. 18. С .В.Нецепляев. А.Я Панкратов. «Лабораторный практикум по микробиологиии пищевых продуктов животного происхождения» М., Агропромиздат 1990. 19 . Заварзин Г.А. Введение в природоведческую микробиологию. Книжный дом Университет, 2001, -С.256.

O'xshashlar

Спирал симметрия принципида тузилган таёқчасимон ва ипсимон вируслар

МИКРООРГАНИЗМЛАР МОРФОЛОГИЯСИ ВА ФИЗИОЛОГИЯСИ

Мевалардан ишлаб чиқарилган махсулотлар микробиологияси

Мева ва сабзавотлар микробиологияси

Микроорганизмлар ва уларга ташқи факторларнинг таъсири