Мелиоратив тупроқшунослик фани унинг мақсади, вазифалари, услублари, тарихи. Тупроқ мелиорациясининг турлари - Biologiya - Referatlar

Мелиоратив тупроқшунослик фани унинг мақсади, вазифалари, услублари, тарихи. Тупроқ мелиорациясининг турлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

137.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Кириш. 2. Тупрокшунослик ва дехкончилик асослари фанинг мақсади, вазифаси ва услублари. 3. Мелиорация фанининг ривожланиш тарихидан лавҳалар. 4. Табиатни қайта яралишида мелиорация асосий омил.

www.arxiv.uz 1. Ер - хал қ бойлиги, қ ишло қ х ў жалик ишлаб чи қ аришнинг бош воситаси. Тупроқни унумдорлигини ва ишлаб чиқариш қувватларини ошириш кўп жиҳатдан унга эҳтиёткорлик ва тежамкорлик билан муносабатда бўлишга, уни яхшилашга қаратилган тадбирлар мажмуасига боғлиқ. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг изчиллик билан жадаллаштириш ер фондидан оқилона фойдаланиш, суғориладиган ҳар бир гектарининг ҳосилдорлигини, унинг иқтисодий самарадорлигини ошириш билан боғлиқ муаммолар ечимини ишлаб чиқариш ғоят катта аҳамият кашф этади. Бу борада тупроқ унумдорлигини сақлаш, уни йил сайин мунтазам ошириб бориш, қишлоқ хўжалик, энг аввало Тупрокшунослик ва дехкончилик асослари мутахассислари зиммасидаги муҳим вазифалардан ҳисобланади. Республикада қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларни мелиорациялашга бениҳоят катта эътибор қаратилган бўлиб, ерларни лойҳалаш, мелиоратив тизимларни қуриш ва фойдаланиш, ҳамда мелиоратив тадбирлар ўтказишга давлатнинг катта маблағлари ажратилган. Ўзбекистон Республикаси Конститутциясининг 55-нчи моддасига мувофиқ табиий объектлар, жумладан ер, умумҳалқ бойлиги ва улар давлат мухофазасида туради. Ердан оқилона фойдаланиш ва тупроқни муҳофаза қилиш, мелиоратив ҳолатини яхшилаш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш умумий муаммосида алоҳида ўрин тутади. Табиатшунос олимлар, экологлар, тупроқшунослар, мелиораторлар, иқтисодчилар, ҳуқуқшунослар тупроқ қатламининг тез бузилиб ва баъзида ўрнини тўлдириб бўлмайдиган талофатлардан, шунингдек кенг тарқалаётган тупроқ инқирози ҳолатларидан чуқур ташвишга тушиб қолишган, бу ҳолатларга жиддий эътибор берилмай келинган, чунки тупроқ қатлами энг аввало деҳқончилик, сув ва ўрмон хўжалигида, саноат, қурилиш, транспорт, алоқа хўжалигида, геология-қидирув ишлари ва бошқа маҳсулот ишлаб чиқариш учун қабул қилиниб келинган, ердан оқилона фойдаланиш ва муҳофаза қилишга қаратилган қонунлар етарли ишламаган ва такомиллаштирилмаган, натижада

www.arxiv.uz ер ресурсларидан оқилона фойдаланилмаган, мелиоратив ҳолати яхшиланмаган, тупроқлар шўрланиши, дегумификацияси, эрозияси, берчланиши, агрохимикатлар ва оғир металлар билан булғаланиш, саҳроланиш ёки ўта намланиши, қишлоқ хўжалик билан алоқадор бўлмаган мақсадлар учун ерларни тежаб тергамасдан ажратилиши ва ҳакозолардан муҳофаза қилинмаган ва ерлар жадаллик билан таназзулга юз тутган. Ўзбекистон Республикамиз истиқлолга эришиш, мустақил давлат деб эълон қилиниши ва ҳуқуқий жамият қуриш, ўз худудида ер муносабатларини тартибга солишда ва ривожлантиришда тўла мустақилликга эришганлиги унинг ерлардан оқилона фойдаланиш, мелиоратив ҳолатини яхшилаш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий асосини яратиш ва такомиллаштиришнинг имконини берди. Мамлакатимиз аграр соҳасида ислоҳатларни ҳуқуқий жиҳатдан таъминлаш мақсадида бир қанча қонунлар қабул қилди. Шу жумладан, ер муносабатларини ҳуқуқ асосида ривожлантириш ва тартибга солиш, ерлардан оқилона фойдаланиш, мелиоратив ҳолатини яхшилаш, унумдорлигини ошириш, ер тузиш ишларини олиб бориш, ернинг сифат баҳосини аниқлаш, хўжалик фаолиятига баҳо беришга ва ҳакозоларга қаратилган. Ўзбекистон республикаси “Ер кодекси”, ҳамда “Давлат ер кадастри” тўғрисидаги қонун ва бошқа қишлоқ хўжаликдаги ислоҳатларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий хужжатлардир. Ушбу қонунлар қабул қилиниши республикамизда қишлоқ хўжалигини ривожлантиришга катта хисса қўшиш билан бирга, келажак авлодларимизга соғлом, унумдор ерлар қолдириш йўлида катта қадам бўлади, негаки инсонларни тақдири кўп жиҳатдан ер тупроқ тақдирига боғлиқдир. Мелиорация фанида қабул қилинган таърифга кўра қишлоқ хўжалигини мелиорациялаш - қуриқ ерларни мувоффақиятли ўзлаштириш, тупроқ унумдорлигини жадал суратлар билан ошириш, уни муҳофаза қилиш, қишлоқ хўжалик экинларидан юқори ҳосил олишни таъминлаш мақсадида қишлоқ хўжалиги учун ноқулай бўлган худуд табиий шароитларини тубдан яхшилашга қаратилган тадбирлар тизимидан иборат.

www.arxiv.uz Марказий Осиёда, шу жумладан Ўзбекистонда ерларнинг мелиорацилашнинг асосий вазифалари - тупроқ шўрланиши ва ботқоқланишини олдини олиш ва бу жараёнларга қарши курашиш, қуриқ ерларни ўзлаштириш, сув ва шамол эрозиясига қарши курашиш, ерларни рекультивциялаш, тупроқнинг зичланиши ва гумус миқдорининг камайишини (дегумификация) олдини олиш, тупроқ ифлосланиши ва саҳроланишига ва бошқа салбий жараёнларга қарши курашиш ҳисобланади. Мелиоратив тадбирлар тизимлари ҳар ҳил табиий шароитдаги минтақалар учун турлича бўлиб, бу тадбирларни ишлаб чиқиш тупроқларнинг пайдо бўлиши (генезиси) ва уларнинг ҳоссалари тўғрисидаги чуқур билимга эга бўлишни тақозо этади. Тупроқларни мелиорациялаш муаммоларининг ҳалқ хўжалигидаги улкан аҳамияти ва бу кўп қиррали муаммоларни ечишдаги кенг қўламдаги маълумотларни тўпланиши тупроқшунослик фанидан Тупрокшунослик ва дехкончилик асослари фанини ажралиб чиқишга асос бўлдики, қайсики қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларда содир бўладиган номақбул, салбий жараёнларни ўрганишда тадқиқотларининг алоҳида, ўзига ҳос вазифа ва услублари билан характерланади. Тупрокшунослик ва дехкончилик асосларининг асосий вазифаси ерларни мелиорациялаш ва уларни ишлаб чиқариш қувват-ларини ошириш мақсадида тупроқда содир бўладиган салбий - номақбул жараёнларни тўлалигича таъсаввур қилиш ва мелиоратив тадбирлар ишлаб чиқишдан иборат. Талабалар учун тақдим этилаётган ушбу “Тупрокшунослик ва дехкончилик асослари” ўқув қўлланмада Тупрокшунослик ва дехкончилик асослари фани, унинг тарихи, мақсади, вазифалари, унинг объектлари ҳамда шўрланган, эрозияланган, ўта зичланган, ўта намланган, оғир металлар ва агрохимикатлар билан булғанган, шўртобланган, ишқорланган ва ҳакозо, ҳамда тупроқларнинг келиб чиқиши, ҳоссалари ва уларнинг мелиорациясига қаратилган тадбирлар ёритилиб берилган.

www.arxiv.uz Тавсия этилаётган қўлланма муаллифларининг бу фан сохасида кўп йиллик олиб борган тадқиқот ишлари ҳамда университетларда бу фанни ўқитиш мобайнида тўплаган тажрибалари асосида тузилган, ҳамда унда М.А. Панковнинг (1974), А. Нерозининг (1974), В.А. Ковда ва Б.Н. Розановнинг (1948), Х.М. Махсудовнинг (1989-1998), В.А. Ковданинг (1989), А.М. Расуловнинг (1079), Л.Т. Турсуновнинг (1981), О.К. Комиловнинг (1983), И. Алиевнинг (1965-1990) ва бошқаларнинг маълумотларидан кенг фойдаланилган. 2. Тупрокшунослик ва дехкончилик асослари фанининг мақсади, вазифаси ва услублари. Мелиорация сўзи лотинча сўз бўлиб “Melio”, яъни яхшилаш деган сўзни англатади. Тупроқ мелиорацияси дегани тупроқларни тубдан яхшилаш деганидир. Инсоният тарихида токи шу кунга қадар тупроққа бўл- ган иҳтиёж тобора ортиб келмоқда ва тупроқ хом ашё етиштирадиган бирдан-бир асосий восита бўлиб келган ва келгусида шундай бўлиб қолади. Ишлаб чиқариш хом ашёларини ошириш инсон талабини қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан таъминлаш хўжликда ерлардан оқилона фойдаланиш билан бирга, ҳаётда ижтимоий, экологик тараққиётдан ташқари тупроқларнинг ўзида ташқи ва ички шароит ҳам мавжуд қилишларини тақози қилади. Юқорида келтирилган шароитлар айрим тупроқларда табиатни ўзи ҳосил қилган бўлса, айрим тупроқларда эса бу шароитларни инсон ўзининг онгли меҳнати, кучи, билими билан барпо қилиши керак, яъни ерларга ишлов бериш, суғориш, қуритиш, ўғитлаш, ҳайдаш ва ҳакозо ерларни (тупроқларни) табиий шароитини тубдан ўзгартиради, яъни яхшилаб мелиорация қилади. Демак, мелиорация сўзи тупроқларни ҳамма ҳоссаларини ҳисобга олган ҳолда уни батамом яхшилаш йўлларини ахтариб, охириги босқичда унумдорлик даражасини янада яхшилаш билан якунланади. Шуни қатъий кўрсатиб ўтиш лозимки, биз қишлоқ хўжалигида мустаҳкам мелиорацияга эга бўлишимиз керак, бу қачонки ерларни физик

www.arxiv.uz хусусиятлари, кимёвий таркиби, ҳосил бериш даражаси, сармоя сарф қилиш йўли билан амалга оширилсаю, яъни тупроқларни ҳосилдорлиги ошиб бошқа тупроқларга нисбатан кўпроқ ҳосил бера олса, бу ҳолда биз қўшимча ҳосил олиш билан бир қаторда шу ерларда табиатни яхши томонга ўзгартиришга эга бўламиз, яъни мелиорация табиий шароитни ўзгартиришга - яхшилашга бевосита таъсир қила оладиган асосий омиллардан бири эканлиги тўғрисидаги фикрга эга бўламиз. Демак, хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, мелиорация ишлари орқали тупроқларни табиий шароити яхшилана бориши билан инсониятни яшаш шароити ҳам яхшилана бориб, давлатни ривожланиши даражаси ортади. У ёки бу мамлакатда аҳоли сонини ортиб бориши, саноатнинг ҳамда инсониятнинг қишлоқ хўжалиги махсулотига бўлган эҳтиёжини ортиши натижасида мелиорацияга бўлган талаби янада кучайади. Бу ўринда Ўзбекистон ерларининг мелиоратив ҳолатига алоҳида тўхталиб ўтиш лозим. Республикамиз 44,787 минг гектар майдонга эга бўлиб, шундан суғориладиган ер майдони 4220 минг (1 январ 1993 йилларгача) гектарни ташкил қилади. Олимлар такидлаганидек мазкур суғориладиган майдоннинг 50% ортиғи шўрланиш ишларини олиб боришга мухтож. Биргина бу эмас, Ўзбекистон барча суғориладиган тупроқлар мелиорациясининг у ёки бу турига муҳтож. Жумладан, кўпгина суғориладиган ерлар рельеф шароитининг ноқулайлиги туфайли сув эрозиясига учраган, чўл зонасида эса кўпчилик майдонларда шамол эрозияси ҳукм суради. Бунинг устига бу зонада қурғоқчилик тез-тез қайтарилиб туради. Тупроқлар дегумификация, зичланиш, ишқорланиш, шўртобланиш ва бошқаларга қарши мелиоратив тадбирларга мухтож. Юқорида баён этилганларни назарда тутиб, ушбу ўқув қўлланмада тупроқлар генезисини, тақалишини, таркибини, хоссаларини ҳисобга олган ҳолда тупроқ унумдорлигини ҳар хил йўллар билан йўқолишига йўл қўймаслик унинг озуқа, ҳаво, иссиқлик, сув омилларини тўғри бошқариш

www.arxiv.uz орқали табиий ва иқтисодий унумдорликни сақлаш йўлларини изчиллик билан ишлаб чиқариш ва уни амалиётга тадбиқ қилиш, шунингдек суғориш минтақаси тупроқлари учун хос бўлган тўғри сув режимини, суғориш технологиясини янгилаш, шўрларни келиб чиқиши, шўр ювиш ишларини тўғри ташкил қилиш ва ўтказиш, ниҳоят қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришда замонавий агротехникавий ва мелиоратив чораларни ўтказиш тўғрисида фикр юритилади. Тупрокшунослик ва дехкончилик асослари фанининг олдида қуйидаги вазифаларни ҳал этиш ётади. 1. Бирор хўжалик ёки худудда тарқалган тупроқларнинг келиб чиқиши, таснифи, тарқалиши, табиий шароитини, тартиби ва хоссаларининг, уларни тупроқ унумдорлигига, мелиоратив ҳолатини, таъсирини ўрганиш. 2. Тупроқлар унумдорлигини тиклаш, сақлаш ва ошириш йўлларини ўрганиш ва дифференциал тавсиялар ишлаб чиқиши. 3. Тупроқлардан оқилона фойдаланиш ва муҳофаза килиш. Юқоридаги агротехника асосида суғориш, қуритиш мелиорациясини ташкил қилиш. Мелиорация қилинадиган ерларда замонавий услублар асосида қишлоқ хўжалик механизациясидан юқори даражада фойдаланиш. 4. Сув ресурсларидан тўла, рационал ва самарали фойдаланиш, хўжаликларда комплекс мелиорацияни барпо қилиш, кам ҳаракат қилган ҳолда юқори коэффициентли олдинга қўйилган вазифаларни ҳал қилиш. 5. Мелиорация жараёнларини (суғориш, қуритиш, шўр ювиш, эрозияга, зичланишга, дегумификацияга қарши ва бошқалар) механизация ва автоматлаштирилган ҳолда энергетика билан боғлаш. 3. Мелиорация фанининг ривожланиш тарихидан лавҳалар. Маълумки, ҳар қандай фанни ёки унинг тармоқларини такомиллаштиришда ишлаб чиқариш кучларини ривожланиши билан бошланган. Жумладан, мелиорация ишлари Марказий Осиё ва Кавказ олди ўлкаларининг дашт зоналарида IX асрда суғориш ишлари билан бошланган. Бунга қадар суғориш ишлари Арабистон, Туркия, Хиндистон, Татаристон, токи Осиё ясси тоғлигига қадар

www.arxiv.uz суғориб келинган. шу вақтларда одамлар ариқлар, сув ҳав- залари қуриб сунъий равишда ер суғориб экин экишган. Бизга маълумки, VIII-IX асрларда Сирдарё ва Амударёнинг юқори қисми бўлган Бақтрия ва Суғдиёна мамлакатлари мавжуд бўлган бу майдонларда 4 млн. гектарга яқин ер суғориб, дехқончилик қилинган, кейинчалик эса феодализм тузими, ҳар хил урушлар туфайли бу ерлар яксон қилинган. 1890 йилда Россияда катта қурғоқчилик бўлган. Бу қурғоқчилик сабабларини билиш мақсадида 3 та катта экспедиция В.В. Докучаев бошчилигида ташкил қилинади. Шу экспедиция ташаббуси билан Россиянинг жанубий районларида бирмунча илмий ва амалий ишлар қилинади. Лекин бу экспедиция асосан помешчикларнинг ерларида иш олиб боришади, деҳқонларнинг ерига тегишмайди. Натижада қилинган ҳулосалар яхши натижа бермайди. Бу борада ўша вақтда Москва қишлоқ хўжалик институтида ишлаган академик В.В. Вильямс ва В.В. Подаревни ишлари катта бўлди, улар иштирокида мелиорация фанига асос солинди. Мелиорация ҳозирги вақтга келиб жуда катта муаммога айланиб қолди, бунга сабаб шуки, биринчидан кун сайин кўпайиб бораётган куррамиз аҳолисини озиқ-овқат ва бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминлаш бўлса, иккинчидан саноатнинг ривожланиши ҳисобига инсониятнинг мелиорация қилиш қобилиятини оширган ҳолда, кўплаб янги ерларни ўзлаштириш, экин майдонларини кенгайтириш ва суғорилиб келадиган ерларни мелиратив ҳолатини яхшилашдир. Бизнинг мамлакатимизда мелиорация қилиниб, суғорилиб келинаётган ер майдони умумий экин майдонларининг 90% ни ташкил қилиб қишлоқ хўжалигидан олинадиган ҳамма маҳсулотларнинг 30-35% дан кўпроғи етказиб беради. Шундай экан, суғорилиб экин экинладиган ер майдонларини янада кенгайтириш, уларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш орқали кўпроқ

www.arxiv.uz унумдорлигини орттириш, ҳамон давримизнинг асосий долзарб вазифаларидан бири бўлиб қолмоқда. Кейинга йилларда Марказий Осиё республикаларида биринчи навбатда ўзлаштириш мумкин бўлган ер майдони 16 млн.634 минг бўлиб, шундан қарийб 8 млн.дан ортиғи Ўзбекистон республика майдонларига тўғри келади. Бироқ бир нарсага катта эътибор бериш керакки, шу биринчи навбатда ўзлаштирилиши керак бўлган ерларнинг 75 фоизи шўрланган ва суғорилиб деҳқончилик қилиниб келаётган ерларнинг ҳаммаси қайта шўрланган ёки шўрланишга мойилдир. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин, лекин шунга қарамасдан биз деҳқончилик қилиниб келаётган ерларимизнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаб унинг унумдорлигини оширишга мажбурмиз. Шунинг учун ҳам тупроқ мелиорацияси билан боғлиқ бўлган табиий ҳалқимизнинг экологик онгини ошириш, юқори сифатли кенг атрофли маълумотли мутахассислар тайёрлаш ҳозирги даврнинг энг асосий долзарб вазифаларидан бири бўлмоғи лозим. Чор Россияси ва собиқ Иттифоқ даврларида ҳам Марказий Осиё, айниқса Ўзбекистон худудида мелиорация ишларини олиб боришга катта қизиқишлар бўлган. Чунки бу даврларда мамлакатни пахта хом-ашёсига бўлган эҳтиёжини қондириш фақатгина Ўзбекистонда кўп майдонларни ғўза экини билан банд қилиш асосида амалга ошириш мумкин эди. Ўзбекистоннинг тупроқ-иқлим шароити бу муаммони ечишга қодир эди. Бу ўлкада суғориш мелиорациясини ривожлантириш, шўрлангани ерни шўрини ювиш ишларини амалга ошириш зарур эди. Ўзбекистон худудида биринчи бўлиб А.Ф. Миддендороф (1882) “Очерки о Ферганской долине” деган асарида тупроқ-ларнинг тавсифи бўйича уларнинг шўрланганлиги, шўрланиш сабаблари ва уни ҳисоблаш тадбирлари тўғрисидаги илк маълумотларни топиши мумкин. Кенг масштабли мелиорация соҳасидаги ишларни биз Н.А. Димо раҳбарлигида дастлаб Мирзачўл даштида 1910 йилда бошлаган

www.arxiv.uz тадқиқотларида кўриш мумкин. Н.А. Димо (1910, 1911, 1916 й.) биринчи бўлиб, Мирзачўл даштида кенг тарқалган оч тусли бўз тупроқларнинг шўрланиш турлари, туз бирикмаларининг жойланиш чуқурлигини тузларнинг таркибий қисмлари, ҳамда тупроқ шўрланишида сизот сувларининг иштироки (чуқурлиги, минерализацияси) тўғрисида маълумотларни топамиз. 1914-1918 йиллар давомида бундай мазмундаги ишларни Зарафшон, айниқса Амударё қуйи оқими худудида давом эттиради. Умуман Н.А. Димо деярли 20 йиллик илмий тадқиқот ишларида Ўзбекистон тупроқларининг мелиоратив ҳолати, уларнинг шўрланиш омиллари, яхшилаш тадбирларини ишлаб чиққанда, Ўзбекистон кенг масштабли суғориш ишларини ривожлантириш, лойихалашларни ишлаб чиқишга асос солди. Жумладан, 1930 йилда Т.К. Резенкамп унинг маълумотларини асос қилиб Мирзачўл даштини суғоришни янги лойихасини ишлаб чиқди. Н.А. Димо билан бир вақтда ва ундан кейин М.М. Бушуев (1912), В.С. Малўгин (1913), А.Н. Розанов (1916, 1915), М.А. Орлов (1916), К.Д. Глинка (1923), Л.И. Прасолов (1924), С.С. Неуструев (1926) ва бошқа кўпгина тадқиқотчилар асримизнинг 30-чи йилларгача олдинги Туркистон, ҳозирги Ўзбекистон худуди тупроқларининг мелиоратив тавсифи, уни яхшилаш тадбирлари тўғрисидаги маълумотлар билан тўлдирдилар. Ўзбекистонда мелиорация фанининг назарий асосларини яратишда айниқса бу соҳа учун мутахассислар тайёрлашда, 1920 йилда Марказий Осиё давлат университети қошида 1935 йилда ташкил қилинган тупроқшунослик кафедраси университетда алоҳида ўрин тутади. М.А. Орлов, С.Н. Пустовойт, Х.А. Абдуллаев, С.Н. Рижов, Л.Т. Турсунов, С.А. Абдуллаев ҳамда 1930 йил Марказий Осиё Давлат Университетининг қишлоқ хўжалик факультети заминида ҳозирги Тошкент Давлат аграр университети тупроқшунослик кафедраси тошкил топган ва унда А.Н. Розанов, М.А. Панков, И.Н. Фелициант А.М. Расулов, Х.М. Махсудов, ва бошқалар республикамизнинг турли худудлари тупроқларини мукаммал ўрганиб, уларнинг муффасал мелиоратив тавсифини бериш, зарурий харита ва хаританомалар тузиш,

www.arxiv.uz тавсияномалар ишлаб чиқиш, энг асосий мелиоратив сохасида юқори малакали кадрлар тайёрлаш билан шуғулланадилар. Республикамиз тупроқларининг ўзига хос мелиоратив ҳолатини ўрганишда, тупроқ-иқлимий шароитни ҳисобга олган минтақавий мелиоратив тадбирларни ишлаб чиқаришда, шўр ерларни сифатли ювишнинг янги усулбларини ишлаб чиқаришда жорий қилишда Тупроқшунослик ва агрокимё институтининг роли ниҳоятда каттадир: Б.В. Федоров, С.А. Шувалов, Н.В. Богданович, Н.В. Кимберг, Б.В. Горбунов, А.З. Генусов, М.У. Умаров, О.К. Комилов, А.У. Ахмедов ва бошқа кўпгина республикамизнинг таниқли олимлари О Рамазонов, С. Мамбетназаров, А. Турсунов, С. Азимбоев, В. Исхаков, В. Попов ва бошқаларни ишлари диққатга сазовордир. Бу ишлар натижасида кенг маънода республикада ҳақиқий мелиоратив мактаб вужудга келди. Республикада фақатгина суғориш ва шўр тупроқлар мелиорацияси мавжуд бўлмасдан, балки эрозияланган ёки эрозияга мойил ёки қум, қумли тупроқларни шамол (дефляция) эрозиясидан сақлаш мелиорацияси ҳам катта муаммо ҳисобланади. Бу соҳада ҳам К.М. Мирзажонов, Х.М. Махсудовлар томонидан катта ишлар қилинди. Жумладан, К.М. Мирзажонов, М. Хамраев, Ш. Нурматов ўз ишларида республикада шамол эрозиясини туб омиллари уларни олдини олиш, бу эрозия турига учраган ерлар унумдорлигини ошириш учун зарурий мелиоратив тадбирлар ишлаб чиқилган бўлса, Х.М. Махсудов, Л.А. ~афурова асарларида эса суғориш натижасида рўёбга келадиган эрозия жараёнининг туб моҳиятлари очиб берилган ва уларни яхшилаш (мелиорациялаш) тадбирлари ишлаб чиқилди. Мелиорация фани кўп тармоқли фан ҳисобланади, шунинг учун ҳам тупроқларнинг биргина шўрланиши ёки эрозияга учраши, шўрланиш турларини билиш ёки шўрланиш омилларини кўрсатиб ўтиш билан бу муаммони ечиш мумкин эмас. М. Тошқўзиевнинг дегумификацияга учраган ва уларнинг мелиорациясига бағишланган ишлари; тупроқлар оғир металлар,

www.arxiv.uz агрохимикатлар билан булғаланишига ва унга қарши тадбирларга бағишланган Х.Т Рискиева, А. Баиров, Т. Абдурахмоновларнинг ишлари, тупроқлар ўта зичланиши,М. Мухаммаджанов, А. Ирматов, Р. Курвонтоев ишлари; тупроқлар шўртобланиши И. Турапов, Д. Исматов; тупроқларни мулчалашга бағишланган И. Турапов, Ш. Холикулов ишлари; ерлар рекультивацияси Т. Хотамов, А. Нигматов ва бошқалар ишларини қайд этиш лозим. 4. Табиатни қайта яралишида мелиорация асосий омил. Қишлоқ хўжалигида қилинадиган мелиоратив тадбирлар мелиорациянинг асосий қисми ҳисобланади. Бу комплекс тадбирларга агротехник, тупроқ мелиорацияси, ўрмончилик, сув хўжалиги ва гидротехник тадбирлар кириб, булар иштирокида керакли томонга, яъни ноқулай шароитларда, қишлоқ хўжалигида тўғри ва оқилона фойдаланиш билан бирга тупроқ унумдорлигини ошириб, қишлоқ хўжалиги учун керакли бўлган шароитни яратишга қаратилган бўлиши керак. Мелиоратив тадбирларни сув режимини бошқариб боришда, ернинг устки ва остки қисмида оқиб келадиган ва чиқиб кетадиган сув миқдорини ҳар қайси гидрогеографик бассейнда бошқариб ва унда сув хўжалигида тўғри оқилона фойдаланиш билан бир қаторда, сув оқими ерларни сув билан таъминлаш ва ҳаттоки, балиқчилик ва бошқа қишлоқ хўжалик ишларини янада юксалтиришда қўлланиши лозим. Тупроқ унумдорлигини оширишда сув ҳамда ўсимликлар оладиган озуқа моддаларини тупроқда яратишда мелиоратив тадбирлар орқали,яъни ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш, тупроқнинг сув, озуқа режими ва микробиологик жараёнлар орқали, тўғри агротехника ва алмашлаб экиш системаси туфайли тупроқларнинг структура ҳолатини яхшилаш мумкин. Тупроқларда намликни тўлдириш ва шу жараёнлар билан боғлиқ бўлган озуқа ва иссиқлик режимини яхшилаш мелиоратив нуқтаи назардан бир неча хил йўллар билан амалга оширилади:

www.arxiv.uz - биринчидан, табиий сув ресурсларидан фойдаланишни ошириш, бунда ёғин-сочин тупроқ намлигини жамғармаси, тупроқ қатламларида чиқиб кетадиган сувларнинг коэффициентини камайтириши, табиий намликни тупроқ қатламида ошириш, ерларнинг кўндалангига ҳайдаш, тупроқ қатламларини қиш ойларида қор билан аралаштириб ҳайдаш ва ниҳоят тупроқ структурасини сақлаш; - иккинчидан, сувларни тежаб -тергаб сарфлаш, бунда тупроқ юза қатламида намликни парланишига, транспирация жараёни орқали намликни кўп сарфланишига қарши курашган ҳолда, тупроқнинг шамол эрозиясидан сақлаш, агротехник ва унумдорликка эътиборни қаратиш, сув режимини тўғри назарда тутган ҳолда, сунъий суғоришга ўтиш, тупроққа ишлов бериш системасини ижро қилиш. Бу тадбирлар тупроқларда намликни сақлашга қаратилган бўлса, иккинчи томондан тупроқ қатламларида ошиқча намликни қочириш, анаэроб шароитда аэроб шароитни тупроқда ҳосил қилиш қуйидаги йўллар билан амалга ошириш мумкин. Биринчидан - дала майдонларига келадиган сув миқдорини камайтириш ва ерларни сув босишидан сақлаш. Иккинчидан - қуритиш мелиорацияси ва сув режимига қаттиқ риоя қилган ҳолда тупроқ қатламлари таркибидаги ошиқча намликни йўқотиш. Бунда тупроқларга ишлов бериш ва ерлардан қишлоқ хўжалигида тўғри ва оқилона фойдаланиш лозим. Учинчидан - тупроқнинг ҳаво ўтказиш қобилиятларини яхшилаш ва тупроқ структурасини яхшилашга катта эътибор бериш кўзда тутилади. Тупроқ сув режимини ташкил қилиш ёки тупроқларни намлик билан таъминлаш ёки тупроқ қатламларидан ошиқча намликни йўқотиш ҳар қандай шароитда, ҳам табиат ҳамда хўжалик шароитларини ҳисобга олган ҳолда олиб борилиши шартдир. Шу юқорида келтирилган тадбирлар орқалигина мелиорацияда сувдан тўғри ва режали фойдаланиш имконини беради.

www.arxiv.uz Ерларни мелиорацияга муҳтожлиги ҳар қайси ўлка ва конкрет майдонларда шу минтақанинг табиий шарт-шароитларини ҳисобга олган ҳолда олиб борилади. Масалан жанубий-шарқий Кавказ олди ва Марказий Осиё ўлкаларида мелиорация турлари асосан суғориш орқали олиб борилса, шимол ва шимолий-ғарбий районларда асосан қуритиш мелиорацияси орқали табиатда ноқулай шароитларни, қулай ва келгусида ишлаб чиқариш учун керакли воситани яратиш мумкин. Шу нарсага эътибор бериш керакки, у ёки бу ўлкаларда ерларни мелиорацияси ва унинг табиий шароитлар ва хўжалик вазифалари орқали белгиланади. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки,табиатни қайта яралишида ўсимликлар ҳаёти омиллари уларни алмаштириш мумкин эмас деган қонунга таянган ҳолда амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Биологик маҳсулотларнинг мунтазам ошириб бориш зарурияти ҳар бир хўжалик, регион, провинция ва минтақаларнинг тупроқ шароитлари тўғрисидаги чуқур билимларни талаб этади. Фақат ана шу билимлар асосида ишлаб чиқаришнинг илғор тажрибаларини ҳисобга олган ҳолда тупроқ унумдорлиги кенг кўламда тиклашни ва ҳосилдорликни янада оширишни таъминловчи табақалаштирилган тадбирлар тизимини ишлаб чиқиш мумкин. Назарий томондан юқори маҳсулдорли агроэкологик тизимларни бошқариш жойлари,тамойиллари ва параметрлари умумий кўринишга эга. Лекин бу кўрсаткичларнинг параметрларининг мўътадил даражалари, айниқса унинг муддатлари, тупроқдаги жараёнларнинг бошқаришдаги аниқ усулларнинг бирга қўшиб олиб бориш хўжалик, регион ва минтақаларнинг тупроқ мелиоратив ва экологик шароитларини мажмуаларига боғлиқ ҳолда кенг доирада фарқланади. Ҳар бир йирик хўжалик ва табиий-иқтисодий худудлар (микрорегионлар) ўзининг тупроқ-иқлим шароитларига мос келадиган қишлоқ экинлари етиштириладиган тупроқларнинг унумдорлигини қайта

www.arxiv.uz тиклаш бўйича илмий асосланган тадбир ва технология тизимларининг истиқболли дастурларини яратиш ва уларни қўллашни тақозо этади. Илмий ва ишлаб чиқариш тажрибаларини умумлаштириш, таҳлил қилиш асосида тупроқлар мелиорацияси фақат ерларга суғориш учун сув қуйиш ва зах майдонларини қуритиш учун ер ости сувларини қочиришдан иборат деб чегараланмасдан суғорила-диган ерлар, яйловлар ва пичанзор майдонларнинг биологик маҳ- сулдорлигини оширишга қаратилган барча тадбирларни режалаш - тириб, амалиётда эришилиш керак бўлган мақсадлар учун қўллаш зарур. Мелиорациянинг қўлланилишидаги талаб ва тажрибалар шуни ҳисобга олиши керакки, майдонларга сув қўйиш ва уларни чиқариб юбориш мелиорациянинг фақат бир кўриниши бўлиб, умуман олганда бу мелиоратив тадбир бошқа тадбирлар мажмуи билан (дефляция, сув эрозияси, тупроқ зичланиши, дегумификация, ишқорийлик, ифлосланиш ва бошқалар) биргаликда олиб борилиши керак. Қишлоқ хўжалигида мураккаб ва алмашиниб турувчи мелиорация мажмуалари режалаштирилиши ва мунтазам ўтказиб турилиши керак. I. Огоҳлантирувчи кўринишдаги, II. Унумсиз тупроқларни тубдан яхшиловчи, III. Табиий ва сунъий тупроқларни тиклаш ва пайдо қилиш бўйича мелиорациялар (Ковда 1989). Огоҳлантирувчи (ҳимояловчи) мелиорациялар юқори маҳ- сулдор тупроқларни сақлашга қаратилган: 1. Майдон (дала) ларда монокультурани (экинлар якка ҳокимлигини) йўқотиш. 2. Дуккакли экинлар ва шудгорлар билан алмашлаб экишни жорий этиш. 3. Дала, тик қияликларда эрозияга қарши ишлов бериш (кўндаланг, контурли, ағдармасдан ҳайдаш), қурғоқчилик ва эрозияга қарши ушлаб қолувчи тадбирларни ўтказиш.

www.arxiv.uz 4. Хўжаликлар ер майдонларини умумий эрозияга қарши ташкил қилиш ва тупроқларни ишлаш (далаларни йўл-йўл контур шаклида ишлов бериш, йўлларни ҳолати, ҳимояловчи ўрмон поласаси). 5. Харакатчан қумликлар фито-мелиорацияси, тик қояларда ховузчалар ташкил этиш. 6. Фитомелиорация ва табиий яйлов, текисликлар ва айниқса тоғли районлардан алмашлаб фойдаланиш. 7. Сув манбалари таъсирида сув босиш, ботқоқланиш ва тупроқ шўрланишидан огоҳлантирувчи зовурлар. 8. Тупроқ ҳайдалма қатламларини маданийлаштириш: органик моддалар билан мунтазам таъминлаш, кесаксимон-донадор структурани ушлаб туриш, илдиз қатламларининг мўътадил жойланиши, рельеф нотекислиги ва тупроқ ҳайдалма қатламининг ранг-баранглиги. Маҳсулдорсиз ва кам маҳсулдор тупроқларни туб мелиорациялари: 1. Ботқоқ тупроқларни қуритиш. 2. Шўрланмаган тупроқларни суғориш. 3. Чўл ва ярим чўл минтақаларидаги шўрланган тупроқлар ва шўрхокларни суғориш, шўрсизлантириш ва ўзлаштиришдаги тадбирлар мажмуаси: а) Чукур самарадор зовур қуриш. б) Микрорельефли ерларни текислаш. в) Кимёвий мелиорацияни қўллаш. г) Шўр ювиш мелирациясини ўтказиш. д) Эксплуатацион шўр ювиш. е) Шўр ювишда вегетацион суғориш (умумий миқдордан 10-20 %). ж) Шўр ювишдаги ва грунт сувларини чиқариб юбориш учун чуқур зовур, мелиорация бошида умумий миқдорнинг 50-80% ва нормал эксплуатация даврида 10-15% миқдорда. з) Минераллашган (1,5 - 3,0 г.л. ва ундан ортиқ) зовур сувларини дарёлардан муҳофаза (изоляция) қилиш ва улардан юқори шўрга чидамли

www.arxiv.uz ўсимликлар ва қумликлар, ҳамда пастқам- лик шўр тупроқлардаги галофитларни суғориш. 4. Шўртоблар, шўртобсимон тупроқлар ва тақирларнинг мелиорациясига оид тадбирлар мажмуи: а) Микрорельефларни текислаш. б) Плантаж (агар гипсли қатлам 30-60 см чуқурликда жойлашса) ва органик ўғитларнинг мелиоратив миқдори (дозаси 100 т. гача). в) Гипс, кислота қолдиқлари фосфогипс, охакларни органик ўғитларнинг мелиоратив юқори долзарб билан бирга аралаштириб солиш, тупроқ гипс бўлмаган шўртобларни тупроқлаштириш (землевание). г) Қорни ушлаб қолиш ёки кимёвий мелиорация реакцияси маҳсулотларини йўқотиш учун тупроқни мўътадил намлаб туриш. д) Ўт-дала алмашлаб экиш ва физиологик нордон ўғитларни қўллаш, органик ўғитларни қайтадан солиш. 5. Цементлашган, ўта зичлашган, структурасиз оғир тупроқлар мелиорацияси; чуқур ағдармасдан юмшатиш, ёриқлар барпо қилиш, оҳакли ва органик моддалар билан бойитиш, гўнг билан аралаштирилган қум солиш . 6. Жарларни антропоген хўжалик мақсадлари учун ўзлаштириш, инженер ва ўрмонмелиоратив мустаҳкамлаш, тик қиялик-ларни урмонлаштириш, ювишни олдини олувчи инженерлик иншоатлари, жарларга яқин тик қояларни ўрмонлаштириш. Бузилган ва янгидан пайдо бўлган сунъий тупроқларни тикловчи мелиорация: I. Техноген бузилган ерларни, очиқ шахта қолдиқларини, карьерларни ва бошқаларни рекультивациялаш. II. Тўла эрозияга учраган массивларни текислаш, уларни тупроқлаштириш, ўрмонлаштириш. III. Майда тош, шағалли майдонларни, қумларни кольматажлаштириш.

www.arxiv.uz IV. Тоғлар ва адирларда эрозия жараёнларини йўқотишни таъминловчи капитал супачалар, зинапоялар (терраса) ва дамбалар системасини яратиш, сунъий тупроқлар яратиш ва уларни бир йиллик ва кўп йиллик ўсимликлар етиштириш учун ўзлаштириш.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. П . Узо қ ов , И . Бобохўжаев – « Тупро қ шунослик ». Т .: « Меҳнат » 1995. 2. М.А.Панков - “Мелиоративное почвоведение”. Т.: “Ўқитувчи” 1974. 3. И.И.Плюснин, А.И.Голованов - “Мелиоративное почвоведение”. М.: “Колос” 1983. 4. М.А.Панков - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи” 1970. 5. М.Баҳодиров, А.Расулов - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи”. 1970. 6. Х.М. Махсудов - “Эрозия почв аридной зонў”. Т.: “Фан”. 1982. 7. О.К.Комилов - “Мелиорация засоленнўх почв Узбекистана”. -Т.: «Фан» 1985. 8. К.Гедройц - “Солонцў, их происхождение, свойства и мелиорация”. Избр. тр. М.: 1928. 9. М.У.Умаров - “Почвў Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 10. Н.В.Кимберг - “Почвў пустинной зонў Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 11. А.Расулов - “Почвў Каршинской степи”. Т.:“Фан”. - 1975. 12. Х.А.Абдуллаев - “Ўзбекистон тупроқлари”. - Т.: 1973. 13. И.С.Кауричев - “Почвоведение” М.: “Колос” 1989. 14. В.А.Ковда - “Основў учения о почвах”. М.: “Наука” 1973. 15. В.А.Ковда, Б.Г.Розанов - “Почвоведение” М.: «Вўсшая школа» 1988. 16. И.Я.Крупенников - “История почвоведения”. М.: “Наука” 1981. 17. Л.А.~афурова, Х.М.Махсудов, М.Ю.Адель - “Эрозияга учраган неоген ётқизиқларда шаклланган бўз тупроқларнинг биологик фаоллиги”. Т.: “Ўзбекистон” 1998. 18. А.Расулов, А.Эрматов - “Тупроқшунослик деҳқончилик асослари билан” Т.: “Ўқитувчи” 1980. 19. Б.Г.Розанов - “Морфология почв”. М.: МГУ. 1983. 20. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Биохимия фани. Биохимия фанинг ривожланиш тарихи

Биомеханика фани ва унинг ривожланиши

Тупроқ бонитировкасининг тарихи, ўрганиш объекти, усули ва равнақи

Эрозияга учраган тупроқлар ва уларнинг мелиорацияси. Ерлар рекультивацияси

Микроорганизмларни тупроқни ҳосил бўлишида ва унинг унумдорлигини оширишдаги аҳамияти