Hujayra tirik organizmlarning struktur birligi - Biologiya - Referatlar

Hujayra tirik organizmlarning struktur birligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Hujayra tirik organizmlarning ajralmas qismi ekanligi. 2. Hujayraning kashf etilish tarixi. 3. Hujayra organoidlarining tuzilishi.

www.arxiv.uz Hujayraning tuzilishi va uning faoliyati to`g`risidagi fan sitologiya deyiladi. Hujayra bu o`simlik tanasining mustaqil ko`payuvchi elementar strukturali va funktsional birligi bo`lgan bir qismidir. Hujayrani dastlab ingliz olimi R. Guk 1665 yilda kashf etgan. U buzina o`simligining qoplovchi to`qimasi – probkani ko`rayotib, unda bo`shliqlarni kuzatdi va uni “kletka” deb atadi. Joylashgan o`rni va bajaradigan vazifasiga qarab, hujayraning shakli va o`lchamlari turlicha bo`ladi. Aksariyat hollarda u ko`r qirrali, erkin holatda esa sharsimon, yulduzsimon, tsilindrsimon shakllarda bo`ladi. Tashqi ko`rinishiga qarab ularni 2 guruhga: parenxima va prozenxima hujayralariga ajratish mumkin. Parenxima hujayraning bo`yi eniga teng yoki 2-3 marta uzun, prozenxima hujayralarida esa bir necha marta uzun bo`ladi. Tarvuz, limon, kartoshkada hujayralar bir necha mm gacha yetadi va ularni oddiy ko`z bilan ko`rish mumkin. Bir vaqtning o`zida ayrim bakteriyalarning hujayrasi shunchalik kichikki, (atigi 0, 5-5 mkm), ular yorug`lik mikroskoplarida arang ko`rinadi. Optik mikroskop va hujayraning kashf etilishi. Hujayra to`g`risidafi nazariyaning mohiyati. Hujayra haqidagi ta`limotning rivojlanishi optik mikroskopning kashf etilishi bilan bevosita bog`liqdir (“Mikroskop” so`zi grekchadan olingan bo`lib, “mikro”- kichik, “skopeo”-ko`raman degan ma`noni anglatadi). Birinchi mikroskop 1609-yil Galiley tomonidan yaratilgan. U qurilma linza va qo`rg`oshin trubkadan iborat edi. Mikroskopdan dastlab ingliz olimi Robert guk 1665-yilda biologik obyektlarni tekshirishda foydalandi. Guk mikroskop yodamida ukrop, buzina, qamish, po`kak hamda boshqao`simlik to`qimalarida juda mayda tutash bo`laklarni topdi va ularni kletkalar deb atadi (“kletka”- grekcha “ketos” so`zidan olingan bo`lib, bo`shliq demakdir). Keyinchalik ingliz olimi N.Gryu va italiyalik olim Malpigi o`z kuzatishlari natijasida turli o`simliklardan selyullozali po`stlar bilan ajralgan bo`shliqlar (xaltachalar yoki pufakchalar) borligini aniqladilar. XIX asrga kelib olimlar hujayraning ichki qismini jiddiy o`rgana o`rgana boshladilar. 183 3 yil ingliz botanigi R. Broun unda yadro borligini, 1839 yil chex

www.arxiv.uz fiziologi Ya. Purkine esa sitoplazmani kashf etdi. Hujayra shirasi haqida to`plangan materiallar nemis botanigi M. Shleyden va zoologi T. Shvannlarga 1838-1839 yillarda hujayra nazariyasini yaratish imkonini berdi. Uning mohiyati shundan iboratki, barcha tirik organizmlar hujayralardan tuzilgan. Hujayra nazariyasi o`simlik va hayvonlar umumiy kelib chiqishga ega ekanligini isbotladi. Levenguk 1696-yilda bosilib chiqqan “Tabiat sirlari” degan asarida Guk va Gryularning “berk” hujayralaridan farq qiluvchi erkin hujayralar ham borligini tasvirlab beradi. Bu kitob bir hujayrali suv o`tlari, o`simliklardagi xloroplastlar, spermatozoidlar hamda qizil qon tanachalari to`g`risida tasavvur beradi. Shu tarzda hujayralar haqidagi tushuncha yuz yildan ortiq saqlanib qoldi. Faqatgina 1812- yilda nemis olimi Moldenxover o`simlik to`qimasidan alohida hujayralarni ajratib olishga muvaffaq bo`lib, har bir hujayra o`zqobig`iga ega ekanligini isbotlaydi. 1931-uilda R. Braun tomonidan yadro hujayraning muhim va doimiy komponenti ekanligi aniqlandi. Tadqiqotchilardan F. Fyujarden, Ya. N. Purkinye va Mol(1830) sitoplazma deb nomlangan hujayra tarkibini tekshirish bilan shug`ullanadilar. Bu kashfiyotlarning hammasi tirik tabiatning hujayra tuzilashi to`g`risidagi nazariyani yaratishga olib keldi. Hamma tirik mavjudotlar: o`simliklar, hayvonlar va oddiy mikroorganizmlar ham hujayralardan va ularning hosilalaridan tashkil topgan. Tirik olam negizida hujayra yotadi. Bu tushuncha hujayra nazariyasining asosiy mohiyati deb ataladi. Uning asoschilari nemis olimlari botanik Shleyden (1938) va zoolog Shvanlardir. Biroq shuni aytish kerakki, Shvan ham, Shleyden ham hujayrada asosiy rolni uning po`sti o`ynaydi, hujayra strukturasiz moddalardan tuzilgan deb noto`g`ri tushunchaga ega edilar. Keyinchalik hujayra nazariyasida bir hujayrali organizimlarga taalluqli hujayra tuzilishida asosiy rolni uning yadrosi va sitoplazmasi o`ynaydi, degan fikrlar paydo bo`la boshladi. 1858-yilda R. Virxov yangi hujayra faqat hujayraning bo`linishidan hosil bo`ladi degan prinsipga asos soldi.

www.arxiv.uz F.Engels hujayra tuzilishi naqzariyasini o`tgan asr tabiatshunosligi (XIX asr) sohasida ro`y bergan uch buyuk kashfiyot (energiyaning saqlanish qoidasi va Ch. Darvinning evolyutsion nazariyasi bilan birga) ning biri deb ta`rifladi. XIX asr oxirlarida sitologiya fanini boyitadigan qator kashfiyotlar qilinadi. Masalan, 1874- yilda Chistyakov va 1875-yilda E. Strasburger tomonidan mitoz bo`linish kashf etildi. Shuningdek, 1875-yilda Gerdvik kashf etgan urug`lanish hodisasi va Altman, Bendalar tomonidan hujayrada topilgan mitoxondriyalar muhim ahamiyatga egadir. Keyinchalik V. I. Belyaev 1898-yilda birinchi bo`lib reduksion (meyoz) bo`linishni e`lon qiladi. Shu yili yirik rus olimi S. G. Navashin tomonidan yopiq urug`li o`simliklarda qo`sh urug`lanish hodisasining kashf etilishi biologic tadqiqotlarda yangi davrning boshlanishi bo`ladi. Hozirgi zamon hujayra nazariyasi tushunchasi bo`yicha ko`p hujayrali organizmlar bir-birlari bilan uzviy bog`langan funksional hujayralar yig`indisidan tashkil topgan murakkab integral sistemadir. Organizmlar hujayra tuzilishining bir xilligini, ularni tashkil etgan hujayralarning o`xshashligidangina emas, balki dastavval bu hujayralar kimyoviy tarkibining hamda modda almashinish jarayonining o`xshashligida hamdir. Masalan, hujayraning eng muhim hayotiy komponentlari va oqsillarining biri nuklein kislotalari va oqsillar, ularning sintezi va qayta hosil bo`lishi hamma tirik organizmlar hujayralari uchun deyarli o`xshashdir. Hujayrani o`rganishning hozirgi zamon usullari . Hujayrani o`rganishning bir qancha usullari bo`lib, shulardan biri yorig`lik mikroskopidir. Zamonaviy linzalar bilan jihozlangan qudratli yorug`lik mikroskoplar tekshiriladigan mikroobyektlarni 2000 martagacha katta qilib ko`rsatadi va kattaligi 0, 2 mk ga teng bo`lgan zarrachalarni ko`rish imkonini beradi. Bu mikroskopning quvvati cheklangan bo`lib, 0, 2 mk dan kichik bo`lgan obyektlarni ko`rib bo`lmaydi. Elektron mikroskopning kashf etilishi submikroskopik strukturalarni o`rganish imkonini beradi.

www.arxiv.uz Electron mikroskopning yorug`lik mikroskopidan farkqi shundaki, unda ko`rish uchun yorug`lik o`rnida katta tezlikda harakatlanayotgan elektronlar oqimi ishlatiladi. Tasvirni katta qilib ko`rish va nurlar taramini fokusga yig`ish maqsadiga bu mikroskopda optic linza o`rniga magnit maydonidan foydalaniladi. Elektron mikroskop yordamida mikroobyektlarni 200000 marta va undan ham ortiq darajada kattalashtirib ko`rish mumkin. Elektron mikroskop bilan tekshirishlarda maxsus o`lchov birligi nanometer (nm) ishlatiladi (1 nanometr 0, 0001 mk gat eng). Bizga ma`lum bo`lgan viruslarning eng kattasi tamaki mozaykasining virus bo`lib, uning uzunligi 250 nm yoki 0, 025 mk dir. Mikromani pulyatorning yaratilishi tirik hujayrada operatsiya o`tkazish mumkinligini tug`dirdi. Buasbob yordamida hujayradan u yoki bu organoidni olib tashlash yoki qo`yish, hujayraga har xil moddalarni kiritish, bu moddalarning elektrik faolligini o`lchash mumkin, hujayraning tirik qismlarini o`rganish maqsadida keyingi yillarda qarama-qarshi fazali(fazovokontroyli) mikroskop kashf etildi. Qarama-qarshi fazalar mikroskopda yorug`lik nuri hujayraga ma`lum burchak ostida yo`naltiriladi. Bunda hujayraning ba`zi joylari qolgan qismlariga qaraganda qoraroq (to`qroq) ko`rinadi. Bu esa tirik hujayraning oddiy mikroskopda ko`rib bo`lmaydigan ko`pgina detallarini ko`rish imkonini beradi. Hujayra organoidlarining kimyoviy tarkibini o`rganish maqsadida mutaxassislashgan sentrifuga usulidan ham foydalanish mumkin. Ma`lum bir vaqt birligida sentrifuga tezligini oshirganda hujayradagi organoidlarni bir-biridan osonlikcha ajratish imkonini tug`diradi. Shundan keyin har bir organoidni alohida o`rganish mumkin bo`ladi. Ana shu usul yordamida hujayra yadrosi, yadrochsi, xromosomalar, mitoxodriya- lar va boshqa organizmlarning kimyoviy tarkibi o`rganilgan hujayra tizimiga kiruvchi organoidlar molekulalarining fizik xossalarini o`rganishni rentgenaliz yordamida o`tkazish mumkin. Bu usul bilan modda molekulalarinining joylashish holati, molekulalar orasidagi masofa, ularning hajmi, uzunligi, shakli va ichki tuzilishlari o`rganiladi. Ana shu maqsadda moddalar molekulasiga rentgenogrammada ko`rish mumkin

www.arxiv.uz bo`lgan atomlar kiritiladi (masalan, metal atomlari), undan keyin rentgen qog`ozida ular analiz qilinadi. Hayotning hujayrasiz shakllariga viruslar kirib , juda mayda orginzmlar hisoblanadi. Viruslarni 1892 yilda rus botanigi D.I.Ivanovskiy kashf qilgan. Viruslarning o`lchami 20-300 nm ga teng bo`ladi. 1 nm mikrometrning 1/1000 qismiga teng. Viruslar tirik organizmlarga xos bo`lgan xususiyatlarni fahat hujayra ichiga kirgandan keyin namoyon qiladi. Ular hujayra ichi parazitlari bo`lib, hujayradan tashqarida ko`paya olmaydi. Oddiy viruslar nukleoproteidlar, ya`ni nuklein kislotalar va oqsil molekulalaridan tashkil topadi. Oqsil molekulasi nuklein kislota atrofida qobiq hosil qiladi. Virus qobig`i kapsid deyiladi. Virus hujayra ichiga kirgandan keyin virus genomi reduplikatsiyalanib (ikki hissa ortib), oqsil qobiq (kapsid) hosil bo`ladi. Natijada Yangi sintezlangan nuklein kislota molekulasii oqsil qobiq Bilan o`raladi. Virus zarrachalar to`plangandan keyin hujayra yorilib, viruslar tashqariga chiqadi va boshqa hujayralar ichiga kiradi. Prokariot hujayralar eng oddiy tuzilgan bo`lib, qadimiy organizmlardir, prokariotlarga bakteriyalar, ko`k yashil suvo`tlari, tsinobakteriyalar kiradi. Eukariot organizmlarni suvo`tlari va sodda hayvonlardan tortib, yuqori tuzilgan guli o`simliklar, hayvonlar va odamlargacha bo`lgan mavjudotlar kiradi. Eukariotlarda haqiqiy yadro va organoidlari mavjud. Hujayralari 3 ta tarkibiy qismdan tashkil topgan: 1. hujayra qobig`i; 2. tsitoplazma; 3. yadro. O`simlik va hayvon hujayralarning tuzilish xususiyatlari (hujayra po`sti, sitoplazma, yadro va boshqa organizmlar, hujayra hosilalari). Barcha tirik organizmlarning funksional tuzilishining asosida hujayra yotadi. Bakteriyalar, soda hayvonlar, ba`zi bir suvo`tlari va zamburug`larda hujayra alohida organism sifatida yashaydi, ko`p hujayrali hayvonlar va o`simliklarda esa u to`qi- malar tarkibiga kiradi, faqatgina viruslarda hujayra bo`lmaydi. Hujayraning asosiy qismi- ni protoplast tashkil qiladi. Har bir hujayrada genetic apparat mavjud bo`lib, u eukariotlarda yadroda shakl- langan yadrosi bolmagan prokariotlarda esa nukleotidlarda juoylashadi.

www.arxiv.uz Eukariotlarda hujayralar mitoz yo`li bilan bo`linib yangi hujayralarni hosil qilib turadi, biroq ularda jinsiy hujayralarning hosil bo`lishida meyoz bo`linish sodir bo`ladi. Hujayraning asosiy organoidlari yadro, sitoplazma, metoxondriya hisoblanib, o`sim- lik hujayralarida bundan tashqari plastidalar ham bo`ladi. Elektron mikroskop bilan kuzatilganda sitoplazmada yana bir qancha argonellar borligini ko`ramiz. Ana shular jumlasiga ribosomalar, endoplazmatik to`rlar, golji komleksi, lizasomalar, hujayra memb- ranalari, mikronaychalar, mikrofebrinlar va boshqa har xil moddalar kiradi. Hujayraning muhim kimyoviy qismlarida biri oqsillar va fermentlardir. Har bir hujayraning qismi o`ziga xos muhim vazifani bajaradi. Masalan, eukariot organizmlarda nafas olish jarayoni, mitoxodriya memranalarida, oksidlarning sintez qilinishi ribosomalarda, yog`lar sintezi esa sferasomalarda ro`y beradi. Fermentlar hujayradagi organic sintezi va parcha- lanishda ishtirok etib, bu jarayonlarni tezlashtirishga yordam beradi. O`simliklar hujayrasi hayvon hujayrasidan farq qilib, tashqi tomondan qattiq hujayra po`sti bilan o`ralgan, bundan jinsiy hujayralar mustasnodir. Hujayra po`stida poralar bo`lib bu poralar orkali bir hujayraning sitoplazmasi ikkinchi hujayra sitoplazmasi bilan sitoplazmatik iplar yordamida yoki plazmademalar bilan birlashib o`zaro aloqada bo`lib turadi. Ko`pincha o`sishdan to`xtagan o`simlik hujayralarining po`sti liging, suberin, qumtuproq moddalarni shimib olish natijasida yog`ochlanadi, po`kaklashadi va mustahkam bo`ladi. O`simlik hujayralarida bitta yoki bir nechta vakuolalar bo`lib unda suv va erigan organic va mineral moddalarning eritmasi, hujayra shirasi to`planadi. Hamma eukariot organizmlarning hujayralarida bir xil organoidlar bo`lib, ularning bajaradigan funksiyasi jihatidan prokariot hujayralarida bo`ladiganjarayonlarga o`xshash bo`ladi. Demak, bu hujayralarning bajaradigan vazifalariga qaraganda ularning kelib chiqishlari ham bir xil bo`lsa ham, ular bir- biridan faqatgina katta-kichikligi yoki shakli bilan farq qilib qolmasdan, balki hujayrada uchrovchi u yoki bu organoidlar miqdori, fermentlar tarami (yig`indisi) bilan ham ajralib turadi.

www.arxiv.uz Prokariot va eukariot hujayralardagi genetic apparatlarning o`xshashligi bu hujayraning kelib chiqish tarixi bir ekanligi ko`rsatadi. Biroq bir hujayrali organizmlarning avlodlari har xil prokariotlardan kelib chiqqan bo`lishlari mumkin. Masalan, Simbiogenez gipotezasiga asosan bir xil prokariotlar xo`jayin hujayraning ichida mitoxondriyalarga, ikkinchi xillari xloraplastlarga aylangan bo`lsa, uchinchi xillari esa maxsus organoidlarni hosil qilgan bo`lishlari mumkin. Boshqa xil gipotezalarga qaraganda prokatiot hujayralar eukoriotlarga aylangan vaqtlarda shu hujayralarning ichida organizmlar shakllanadi. Bir organizmdagi hamma hujayralar genomi potensial informatsiya beruvchi hajmi jihatidan otalangan tuxumhujayra genomidan farq qilmaydi. Ko`p hujayrali organizmlar hujayralarning genomi hamma vaqt ham bir xil faollik vazifasini bajarmaydi. Shuning uchun bo`lsakarak, bu xil organizmlarda hujayralar vazifasi taqsimlangan yoki differensiyalangan bo`ladi. Natijada bir xil hyujayralar qo`zg`aluvchi (nerf hujayralari), boshqa xillari liofibrillalarni hosil qiluvchi, qisqaruvchi oqsillarni qabul qiladi (muskullar), uchinchi xillari esa ovqat hazm qiluvchi fermentlarni yoki gormonlarni hosil qiladi (ajratuvchi) va boshqalar. Biroq ko`pchilik hujayralar ko`p qirrali vazifalarni bajsrishlari mumkin. Masalan, jigar hujayralari har xil oqsillarni qon plazmasi va o`tni hosil qiladi, glikogen to`playdi va uni glyukozaga aylantiradi, zaharli moddalarni oksidalab chiqaradi va hokazo. Eukoriot hujayrarning qayta hosil bo`lishi mitoz bo`linish natijasida ro`y beradi. Ba`zi bir to`qimani hosil qiluvchi hujayralar organism umrining oxirigacha saqlanib qoladilar. Odam organizimidagi ichak epiteliyasi- ni tashkil qiluvchi hujayralardan har kuni 70 milliardi va 2 milliardga yaqin eritrotsitlar halok bo`lib turadi, ularning o`rnini esa mitoz bo`linishi natijasida hosil bo`lgan yangi hujayralar qoplab turadi. Ba`zan mitozdan keyin hujayra ikkiga bo`linmaydi. Ikki barobar ortgan xromosomalar bir hujayra-ning o`zida qoladi. Bu esa xromosomalarning ortishiga (poli poid hodisasiga) olib keladi. Odam hujayrasining minimal yashash muddati ichak epiteliy hujayralarida kuzatilib, u 1- 2 kunni tashkil etadi. Hujayra injeneriyasi deganda duragaylashtirish,

www.arxiv.uz rekonstruksiyalash hamda hujayralarni o`stirish usuli bilan yangi tipdagi hujayralarni yaratishni tushinmoq kerak. Duragaylashda ikkita hujayrani biriktirib duragay genom olinadi. Rekonstruksiyalashda esa har xil hujayrea organoidlaridan (yadro, sitoplazma, xromosoma va hokazo) yangi yashovchan hujayralar hosil qilinadi. Hujayra qo`shish natijasida bir-biridan uzoq bo`lgan turlarning genomlarini ham birlash- tirish mumkin. Hattoki hayvon somatik hujayralarini o`simliklar hujayralari bilan birlashtirish mumkinligi tajribada isbot qilingan Duragay hujayralarni o`rganish biologik va meditsina sohasidagi ko`pchilik nazariy muammolarni yechishga imkon beradi. Masalan, yadro va sitoplazmaning o`zaro ta`sirini aniqlaydi, hujayraning bo`linishini, sog`lom hujayralarning rak hujayralariga aylanishini aniqlab beradi. Bu esa shunga o`xshash og`ir kasalliklarning oldini olish yoki davolash choralarini ishlab chiqishga imkon beradi. Bu usullar biotexnologiyalarda monokalonal antitelalar olishda ishlatiladi. Genetik o`zgartirilgan hujayralardan har xil noqulay sharoitlarga va kasalliklarga chidamli, yuqori hosilli va boshqa foydali belgilariga ega bo`lgan o`simlik navlarini yaratishda ham keng foydalanish mumkin. Hujayrada modda almashinish jarayonida turli xil chiqindilar, shiralar, mahsulotlar hosil bo`lib turadi. Ana shunday moddalar jumlasiga granullar (zarrachalar), suyuq moddalar va kristallar kirishi mumkin. Ana shu moddalar hujayra vakuolasida yoki bo`lmasa to`g`ridan- to`g`ri sitoplazmada to`planishi mumkin. Bajaradigan vazifasiga ko`ra bu chiqindilar (shiralar) 3 guruhga (tropik, ajratuvchi va maxsus vazifali) bo`linadi. Tropik chiqindilarga yog` tomchilari, kraxmal, glikogen va oqsil granulalari kiradi. Yuqorida nomi zikr etilgan moddalar kam miqdorda bo`lsa ham hamma hujayralar tarkibiga uchrab, ulardan assimilyatsiya jarayonida foydalaniladi, ba`zi bir hujayralarda ular ko`plab to`planadi, masalan, kartoshka tugunagida, bug`doy, arpa urug`larida kraxmal ko`p uchrasa, jigar hujayralarida glikogen ko`p bo`ladi. Shuni aytish nkerakki, och hayvon jigarida to`q hayvon jigariga qaraganda glikogen kamroq bo`ladi. Ajratuvchi hujayralar shiralarini ko`pincha hujayradan tashqariga chiqarib

www.arxiv.uz tashlaydi, bu shiralarning miqdori ham organizmning fiziologik holatiga bog`liqdir. Ma- salan, oshqozon osti bezlarining suyuqligi och hayvonlarda to`qhayvonlarga qaraganda ko`proq ajralib chiqadi. Maxsus vazifali shiralar ko`pincha yuqori taraqqiy etgan, mutaxa- ssislashgan hujayralarda hosil bo`ladi. Ularga misol qilib eritrotsitlarda diffuz holda uchraydigan gemoglobinni olish mumkin. O`simlik hujayrasining tuzilishi . O`simlik hujayrasi asosan, 3 qismdan: tashqaridan o`rab turuvchi hujayra po`sti, markazida joylashgan vakuola va hujayra shirasi – protoplastdan iborat. Hujayra qobig`i hujayraning tashqi muhit bilan va boshqa hujayralar bilan o`zaro munosabatlarini ta`minlaydi va shunga ko`ra uch xil asosiy vazifani bajaradi: 1) himoya, to`siq, 2) moddalarni o`tkazish, 3) retseptor. Hujayra po`sti va vakuola uning o`lik qismi, protoplast esa tirik qismidir. Protoplast o`z navbatida sitoplazma va yadrodan tashkil topgan. Protoplastning faoliyati tufayli hujayra po`sti va hujayra shirasi ishlab chiqariladi. Hujayra shirasi turli organik va mineral moddalarning suvdagi eritmasidir. Sitoplazm a hujayraning asosiy massasi uning ichki muhiti hisoblanadi. Sitoplazma hujayraning hamma tarkibiy qismlarini bir-biri bilan bog`lab, ular orasidagi aloqalarning amalga oshishida muhim rol o`ynaydi. Sitoplazma tashqaridan plazmatik membrana, ichkaridan esa yadro qobig`i bilan chegaralangan. Sitoplazma shilimshiq rangli suyuqlik bo`lib, uning tarkibida 90 % gacha suv bo`lsada, asosan murakkab organik birikmalar, ko`pincha oqsillardan tashkil topgan. Bundan tashqari bir qancha anorganik moddalar ham mavjud. Endoplazmatik to`r sitoplazma kanalchalarini yadro va qo`shni hujayralar bilan bog`laydi. Moddalar almashinuvi mahsulotlari ham shu sistema bo`ylab tarqaladi va hujayraning turli qismlariga oqib boradi. Hujayraning Golji apparati deb ataladigan alohida organoidlari ham endoplazmatik to`r bilan funktsional bog`langan. Golji apparatida organik moddalar vaqtincha to`planadi va keyin hujayraning boshqa qismlariga tarqaladi.

www.arxiv.uz Elektron mikroskopda qaralganda, endoplazmatik to`r kanalchalarining tashqi yuzasida va bevosita sitoplazma qavatida yumaloq, mayda tanachalarni ko`rish mumkin - bu ribosomalar deb ataladi. Ular RNK ning spiralsimon shaklli bir nechta molekulasidan tashkil topgan. RNK spirali o`rami orasida oqsil molekulalari joylashadi va ular oqsil moddalarini sintezlab, muhim vazifani bajaradi. O`simlik hujayrasining sitoplazmasida kalta tayoqchalar shaklidagi mitoxondriyalar bo`ladi. U ancha murakkab tuzilgan bo`lib, tashqi tomonidan ikki qavat membranasi bor. Mitoxondriya hujayraning energiya manbai hisoblanadi. Bunda moddalar almashinuvi turli xil mahsulotlarining achishi natijasida ajralib chiqadigan energiya hisobiga ATF sintezlanadi. Plastidalar – faqat o`simlik hujayralarida bo`ladi. Ular tashqaridan ikkita membrana bilan qoplangan. Beradigan rangiga qarab plastidalar 3 xil bo`ladi. Bular xloroplast, xromoplast va leykoplast. Xloraplast yashil pigmentli xlorofill, qo`ng`ir rangli karotin va sariq rangli ksantofillarni o`zida tutadi. Xloraplastning asosiy vazifasi aynan xlorofill bilan bog`liq. U fotosintez jarayoniga qatnashib shsimlikning faqat yer ustki, quyosh nurini qabul qiladigan qismida uchrab, shu tufayli o`simlik yashil rangda bo`ladi. Leykoplastlar rangsiz plastidalar bo`lib, ko`pincha to`qima va organlarning quyosh nuri tushmaydigan yer ostki qismida ya`ni, ildiz, tugunak va urug`da bo`ladi. Ularning asosiy vazifasi – zapas oziq moddalar, birinchi navbatda kraxmal, ba`zan oqsil va kam hollarda yog`larni sintez qilishdan iborat. Xromoplastlar o`zida karotinoidlar guruhiga mansub qizil, qo`ng`ir va sariq pigmentlar tutadi. Ularning moddalar almashinuvi jarayonidagi vazifasi haligacha aniqlanmagan. Ularning bilvosita vazifasi esa gullarning changlanishi va urug`larni tarqalishi jarayonida hasharot va qushlarni jalb qilishdan iborat. Yadro o`simlik va hayvon hujayrasining muhim qismi hisoblanib, u irsiy belgilarni saqlashda va hujayrada oqsil sintezini boshqarishda katta rol o`ynaydi. Hujayraning nafas olishi ham yadro nazoratida bo`ladi. Hujayra yadrosiz yashay olmaydi, agarda uni hujayradan ajratib olinsa darhol nobud bo`ladi. Odatda

www.arxiv.uz hujayrada bitta, ayrim suv o`tlari va zamburug`larda ko`p yadroli hujayralar bo`ladi. Bakteriya va ko`k-yashil suv o`tlarida haqiqiy yadro bo`lmaydi. Yadro quyidagi qismlar: yadro po`sti, nukleoplazma, xromosoma va yadrochadan iborat. Yadro po`sti ikki qavat membranadan tashkil topgan bo`lib, yadroni sitoplazmadan ajratib turadi. Yadro po`stida maxsus teshikchalar – poralar bo`ladi. Poralar orqali makromolekulalar nukleoplazmadan gialoplazmaga va teskari tomonga o`tib turadi. Nukleoplazma – bu kalloid qorishma bo`lib, unda xromosoma va yadrocha joylashgan. Xromosomalar ikki xil holatda bo`lishi mumkin. Ishchi holatida ingichka ipga o`xshash bo`lib, modda almashinuvi jarayonida faol qatnashadi. Ularni faqat elektron mikroskopda ko`rish mumkin. Yadroning bo`linish davrida ular maksimal darajada yig`ilib qisqa va yo`g`on bo`ladi. Bu holatda ularni yorug`lik mikroskopda ham ko`rish mumkin bo`ladi. Ular genetik axborotlarni bo`lishtirish va tashishi vazifasini bajaradilar va modda almashinuvi jarayonida qatnashmaydilar. Ximiyaviy tarkibi esa DNK va oqsildan iborat nukleoproteiddan tarkib topgan. Yadrochalarda sitoplazmaga o`tadigan ribosomalar hosil bo`ladi va u RNK kislotalari sinezida hamda yadroning bo`linish protsessida ishtirok etadi. Hujayradagi zapas moddalar. Protoplastda bo`ladigan modda almashinish jarayonida hujayrada turli xil organik moddalar hosil bo`lib, ular o`simlik hayotining ma`lum davrlarida – urug`ning unib chiqishida, organlarni vujudga keltirish yoki boshqa turli xil jarayonlarda (nafas olish, oziqlanish, o`sish va hok. ) energiya hosil qiluvchi asosiy manba sifatida xizmat qiladi. Ana shu maqsadlar uchun sarf bo`ladigan va hujayraning protoplastida to`planadigan moddalar zapas oziq moddalar deyiladi. Bu moddalar o`simlikning turli organlarida to`planadi, biroq, urug` va mevalarda, tuganak, piyozbosh, ildiz hamda ildiz mevalarda ko`proq bo`ladi. Ximiyaviy tarkibi jihatidan ular uchta asosiy guruhga bo`linadi: uglevodlar, moylar va oqsillar.

www.arxiv.uz Uglevodlar o`simlik organizmida juda ko`p bo`lib, asosan olma, nok, uzum va boshqa mevalar tarkibida uchraydi. Fotosintez natijasida hosil bo`lgan kraxmal birlamchi kraxmal deyiladi. Keyinchalik u fermentlar ta`sirida qandga aylanadi va glyukoza tarzida o`sayotgan oganlar uchun sarf bo`ladi yoki leykoplastlarga borib yana fermentlar ishtirokida ikkilamchi (zapas) kraxmalga aylanadi. O`simliklar bu kraxmalni kelgusi yili urug`, tugunak, piyozboshlarining unib chiqishida sarflaydi. Bunda kraxmal qaytadan oddiy shakarga aylanadi. Moylar asosan o`simlikning mevasi va urug`ida to`planadi. Moylar o`ta yuqori kaloriya beruvchi oziq moddalardir. Urug` tarkibidagi moylarning miqdori o`simlik turiga va tashqi muhit sharoitiga bevosita bog`liq. Masalan, bug`doy donida 2, makkajo`xorida 4-6, yeryong`oq urug`ida 50, yong`oq mag`zida esa 75% ga qadar moy bo`ladi. O`simlik moyi oziq-ovqat sanoatida muhim ahamiyatga ega. masalan, kunjut, zig`ir, kungaboqar, mahsar va chigitdan oziq- ovqat uchun ishlatiladigan moy olinadi. Tung, kanakunjut va shu kabi boshqa o`simliklardan sanoatning turli tarmoqlarida ishlatiladigan texnik moy olinadi. O`simliklarda zapas holatda oqsillar ham to`planadi. Masalan, dukkakli o`simliklardan mosh, loviya, no`xat, soya donida oqsil ko`p miqdorda to`planadi. Oqsil o`simlikka bir vaqtning o`zida energiya beradigan hamda asosiy qurilish materiali hisoblanadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Gofman P. , Kadashnikov. Biologiya bilan umumiy genetika. Toshkent, 1970 y. 2. Yoziyev L. H. Botanika. Qarshi, 2003 y. 3. Maqsudov Z. Yu. Umumiy genetika. Toshkent, 1976 y. 4. Pratov O`. Botanika. 5, 6 sinflar uchun darslik. Toshkent, 2003 y. 5. To`raqulov Yo. H. va boshqalar. Umumiy biologiya. Toshkent, 1996 y. 6. Hamdamov I. H. va boshqalar. Tabiiy fanlar zamonaviy konsepsiyasi. Toshkent, 2007 y. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Tiriklikning tuzilish darajasi. Xujayra va tirik organizmlarning kimyoviy tarkibi

Organizmlarning ko`payishi

Hujayra nazariyasi

Hujayra - yadroning bo‘linishi

Mikroorganizmlarning morfologiyasi,hujayra