Generativ organlarning tuzilishi va turlari - Biologiya - Referatlar

Generativ organlarning tuzilishi va turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Gul va uning qismlarining morfologik tuzilishi. 2. To`pgul, uning tiplari. 3. Gulning changlanishi. Chetdan va o`z-o`zidan changlanish, uning mohiyati 4. Urug`lanish. 5. Meva, uning tuzilishi va tiplari. 6. Urug`ning morfologik guzilishi, tiplari va tarqalishi. 7. Urug`ning unishi. 8. O`simliklarning ko`payishi. Jinssiz, jinsiy va vegetativ ko`payish. 9. Tuban o`simliklarning jinsiy ko`payishi.

www.arxiv.uz Tayanch so `z va iboralar: polikarp va monokarp o`simliklar, aktinomorf, zigomorf, androsey, ginesey, bir va ikki jinsli gullar, bir va ikki uyli o`simliklar, to`pgul, changlanish, gameta, ksenogamiya, geytenogamiya, avtogamiya, dixogamiya, urug`lanish, murtak, endosperm, partenogenez, partenokarpiya, ekzokarp, mezokarp, endokarpdan, perisperm, zigota, izogamiya, geterogamiya, oogamiya, kapulasiya. O`simlik ma`lum yoshga y etgach, ko`payish organlarini hosil qiladi. Bu organlar generativ organlar deb yuritiladi. Generativ organlarga gul hamda undan rivojlangan urug` va meva kiradi. Bir va ikki yillik o`simliklar o`z hayoti davomida bir marta gullab urug` beradi. Ko`p yillik o`simliklar esa hayoti davomida ko`p marta gullaydi va urug` beradi. Bunday o`simliklar polikarp o`simliklar deyiladi. Shunday o`simliklar borki, ular ko`p yil yashasada umrida bir marta gullaydi. Bularga agavalar, ayrim bambuklar, shuningdek bizda o`sadigan Ferula turkumiga mansub ayrim yirik soyabondoshlar kiradi. O`z umrida bir marta gullaydigan va urug` beradigan bunday o`simliklarni monokarp o`simliklar deyiladi. GULNING TUZILISHI VA UNING QISMLARI. Gul aslida shakli o`zgargan novda bo`lib, uning qismlari bajaradigan vazifasiga ko`ra metamorfozga uchragan. To`liq gul quyidagi qismlardan: gulbandi, gulo`rni, gulqo`rg`on, gultoji, changchi va mevachidan iborat. Gulbandi gulni novdaga biriktirib turadi. Gulbandining yuqori qismi kengaygan bo`lib, u gulo`rni deb yuritiladi. Gulning qolgan barcha qismlari ana shu gulo`rniga birikkan bo`ladi. Gulkosa gulning tashqi qismi. U ko`k rangdagi bargchalardan iborat bo`lib, ular gulkosachabarglar deb yuritiladi. Ularning soni turli o`simliklarda turlicha bo`ladi. Masalan, krestguldoshlarda 4, ra`noguldoshlarda 5 tadan bo`ladi. Gulkosachabarglar alohida yoki qo`shilib o`sgan bo`ladi. Ular guldan kelib chiqqan bo`lib, asosiy vazifasi gulning ichki nozik qismlarini himoya qilishdan iborat. Gultoji, odatda, chiroyli ranglarga bo`yalgan bo`ladi. U to`g`ri, yani aktinomorf va noto`g`ri, yani zigomorf bo`ladi. Aktinomorf gullarda tojbarglarni o`lchami va shakli bir xil, simmetrik joylashgan bo`ladi (masalan, nargiz). Zigomorf gullarda esa toj barglarning shakli va o`lchami har xil, simmetrik joylashmaganligi uchun undan faqat bitta tekislik

www.arxiv.uz o`tkazish mumkin (masalan, no`xat). Shuningdek assimetrik gultoji ham bo`lib, undan bironta ham tekislik o`tkazib bo`lmaydi. Gultojining rangi undagi pigmentlarga bog`liq. Oq rangli gultojibarglarda esa pigmentlar bo`lmaydi. Bu ranglar hasharotlarni jalb qilish uchun xizmat qiladi. Gultojining asosiy vazifasi esa changchi va urug`chilarni himoyalashdan iborat. Gultoji va gulkosa birgalikda gulqo`rg`on deb yuritiladi. Gulning asosiy qismi changchi va urug`chilar hisoblanadi. Alohida olingan changchi (uni mikrosporofill deb yuritiladi), odatda, changchi ipi va changdondan iborat. Changdonning o`rtasidan bog`lagich o`tgan va u aslida changchi ipining davomi hisoblanadi. Bog`lagich changdonni ikkiga bo`lib turadi. Har qaysi bo`lakning ham o`rtasidan to`siq o`tgan. Shunday qilib, har qaysi changdon 4 ta chang uyasidan iborat. Changchilar gulda 1 tadan bir nechta, xatto o`ntagacha bo`lishi mumkin. Ularning soni bir turga mansub o`simliklarda, odatda, bir xil, shu sababli bu asosiy sistematik belgilardan biri hisoblanadi. Masalan, g`allalarda ularning soni 3 ta, dukkaklilarda 10 ta va hokazo. Guldagi changchilar to`plami esa androsey deyiladi. Changdonda chang etiladi. Changlarning o`lchami kichik, odatda, 5-150 mkm ga teng bo`ladi. Shakli esa shar va oval shaklda, tarkibi ko`plab oziq moddalar: qand, yog`, mineral tuzlar, oqsil va vitaminlarga boy. Gulda bitta yoki bir nechta urug`chi bo`lishi mumkin. Guldagi urug`chilar to`plamini ginesey deb yuritiladi. Urug`chi urug`langandan so`ng meva hosil bo`ladi, shu sababali uni ba`zan mevachi ham deb yuritiladi. Urug`chi, odatda, 3 qismdan: tuguncha, ustuncha va og`izchadan iborat. Og`izcha turli tuzilishiga ega, lekin ularning hammasi changni yaxshi ushlab qolishga moslashgan. Ustuncha qabul qilingan changni tugunchaga o`tkazish vazifasini bajaradi, Tuguncha ichida urug`murtak joylashib, urug`lanish jarayonidan keyin unda urug` etiladi. Tugunchadan meva, tuguncha devoridan esa meva qati hosil bo`ladi. Agarda gulda ham androsey, ham ginesey bo`lsa, u ikki jinsli gul deyiladi. Bir jinsli gullarda faqat androsey yoki ginesey bo`ladi. Faqat adroseyi bo`lgan gullar bir jinsli erkak gul, faqat gineseyi bo`lgan gullar esa bir jinsli urg`ochi gul

www.arxiv.uz deyiladi. Erkak va urg`ochi gullar bitta o`simlikning o`zida joylashgan bo`lsa, bular bir uyli o`simlik deyiladi. Masalan, yong`oqning yosh novdalari uchida urg`ochi gullar, ikki yillik novdalarida sirg`asimon to`pgulda esa erkak gullari joylashgan. Demak, bu o`simlik bir uyli hisoblanadi. Agarda erkak gullari bir o`simlikda, urg`ochi gullari boshqasida joylashgan bo`lsa, ikki uyli o`simlik deyiladi. Ismaloq, nasha, tol, terak, oblipixa, archa, aylant va boshqalar bunga misol bo`ladi. Gulning tuzilishini formula shaklida ifodalash mumkin. Buning uchun uning qismlari quyidagi belgilar bilan ifodalanadi: gulkosa – C a (Calyx), gultoji – C o (Corolla), gulqo`rg`on – P (Perigonium), androsey – A (Androeceum), ginesey – G (Gynoeceum). Gullarning tipi ham shartli belgilar bilan ifodalanadi: — ikki jinsli gul; — bir jinsli urg`ochi gul; — bir jinsli erkak gul; — zigomorf gul; — aktinomorf gul; () — birikib o`sganligini bildiradi. Gul qismlarining soni esa rakamlar bilan ifodalangan: C a 5 , C o 6 . Mabodo ularning soni 10 tadan oshsa, ∞ belgisi qo`yiladi. Sabzining gul formulasi quyidagacha ifodalaiadi: C a 5 C o 5 A 5 G (2) TO`PGUL, UNING TIPLARI. Aksariyat o`simliklarda gullar to`p-to`p bo`lib joylashadi va ular to`pgullar deyiladi. To`pgullarning shakli, o`lchami va undagi gullar soni turlicha bo`ladi. SHoxlanishiga ko`ra esa ular monopodial va simpodial to`pgullarga bo`linadi. Monopodial to`pgullarning asosiy o`qi rivojlangan va gullarining soni noaniq bo`ladi va ular noaniq to`pgullar ham deyiladi. Bu tipdagi to`pgullarda gullar uning birinchi tartib o`qida joylashgan bo`lsa, oddiy to`pgul, ikkinchi yoki uchinchi tartibdagi o`qiga o`rnashgan bo`lsa, murakkab to`pgul deyiladi. Oddiy monopodial to`pgullarga boshoq (zubturumda), kuchala (yong`oqda), so`ta (makkajo`xorida), shingil (karamda), qalqoncha (nokda), soyabon (soyabonguldoshlarda), boshcha (sebargada) misol bo`ladi. Murakkab mopopodial to`pgullarga murakkab boshoq (bug`doy va arpada),

www.arxiv.uz murakkab soyabon (sabzi va ukropda), ro`vak (sholi, qo`ng`irboshda) kabilar kiradi. Simpodial to`pgullarning o`qi qisqa bo`lib, u gul bilan tugaydi. Ular aniq to`pgullar ham deyiladi. Bu to`pgullarga quyidagilar kiradi: 1. Monoxaziy to`pguli ikki xil bo`ladi: a) gajak to`pgul – o`qi bir tomonlama o`rnashib buralgan (kampirchoponda); b) ilonizi – o`ki ikki tomonlama, birin-ketin o`rnashgan bo`lib, iloniziga o`xshaydi (mingdevonada). 2. Dixaziy (ayri to`pgul) – asosiy o`qi gul bilan tugaydi. YOnidagi o`zaro qarama-qarshi o`qlar o`sib, ular ham gul bilan tugaydi (chiningullilarda). 3. Pleyoxaziy (soxta soyabon to`pgul) – to`pgulning asosiy o`qi qisqargan, atrofda doira holida o`rnashgan bir qancha o`qlardan tashkil topgan to`pgullar joylashadi (sutlamadoshlarda). CHANGLANISH. Gul ko`payish uchun xizmat qiluvchi organ sifatida o`z vazifasini bajarishi uchun urug`lanish sodir bo`lishi, yani urg`ochi gameta – tuxum hujayrasi va erkak gameta – spermiya qo`shilib, urug`langan tuxum hujayrasi – zigotani hosil qilishi kerak. Undan esa bo`lg`usi organizm rivojlanadi. Shunday qilib, urug`lanish sodir bo`lishi uchun guldagi chang urug`chining tumshuqchasiga borib tushishi kerak. Bu jarayon esa changlanish deyiladi. Changchidan chiqqan chang urug`chi tumshuqchasiga turli yo`llar bilan kelib tushadi. Agarda gul ikki jinsli bo`lib, undagi chang shu gul urug`chisining tumshuqchasiga kelib tushsa, bu jarayon o`z-o`zidan changlanish, yani avtogamiya deb yuritiladi. Bitta o`simlik gulining changi boshqa o`simlik gulidagi urug`chining tumshuqchasiga tushganda esa chetdan changlanish, yani ksenogamiya deyiladi. Chetdan changlanishda chang urug`chi tumshug`iga turli vositalar yordamida kelib tushadi. Ko`p hollarda chang hasharot va shamol yordamida, ba`zida esa suv, hatto qushlar yordamida olib kelinadi. SHunday qilib, changlanish usuliga ko`ra entomofill – hasharotlar yordamida, anemofill – shamol yordamida,

www.arxiv.uz gidrofill – suv yordamida va ornitofill – qushlar yordamida changlanuvchi o`simliklarga bo`linadi. Dastlabki yopiq urug`lilar, aftidan, hasharotlar yordamida changlangan. O`sha davrda esa yer yuzida ochiq urug`lilarning salmog`i katta bo`lgan va hasharotlar yordamida changlanish yopiq urug`lilarning hukmronligi davrida ko`paygan. Yopiq urug`lilarning shamol yordamida changlanishi esa evolusiyaning keyingi davrida paydo bo`lgan. Anemofill o`simliklar filogenetik jihatdan ancha yosh o`simlik. Gidrofiliya prinsip jihatdan anemofiliyadan, entomofiliya esa ornitofiliyadan farq qilmaydi. O`z-o`zidan changlanish ham ikkilamchi hodisa. Aftidan qandaydir holatlar o`simliklarni o`z-o`zidan changlanishga majbur etgan. Ushbu changlanishdan hosil bo`lgan avlodning nasli boy emas, shu sababli u kuchsiz bo`ladi. Shu nuqtai nazardan ksenogamiya, ya`ni bir o`simlik indinidiumida joylashgan guldagi changdondan chiqqan chang ikkinchi o`simlik gulining urug`chisiga tushishi va geytenogamiya – bir gulning changdonidan chiqqan chang shu o`simlikdagi boshqa gul urug`chisining tumshuqchasiga tushishi natijasida to`laqonli avlod hosil bo`ladi. Shu sababli ikki u ylilik xodisasi bir u ylilikka qaraganda progressiv hisoblanadi. Umuman olganda, ko`pchilik o`simliklarni guli ikki jinsli, lekin ularda avtogamiya yo`li bilan changlanishdan qochish uchun turli moslashuvlar mavjud. Xususan, aksariyat o`simliklar changi va urug`chisi har xil vaqtda etiladi va bu hodisa dixogamiya deb yuritiladi. Dixogamiyada ayrim o`simliklarni changchisi etilganda urug`chisi uni qabul qilishiga tayyor bo`lmaydi va uni protoandriya hodisasi deyiladi. Boshqa o`simliklarda esa uning teskarisi, yani urug`chi etilganda changchi etilmagan bo`ladi va uni protogeniya hodisasi deb yuritiladi. O`simliklar changlanish usuliga qarab turli xil xususiyatlarga ega bo`ladi. Entomofill o`simliklarning guli o`tkir rangda va gulida nektar bezlari bo`ladi. Odatda, ular chuqur joylashadi. Shuningdek ularning changlari yirik va yopishqoq bo`lib, hasharot oyog`iga yopishishga moslashgan.

www.arxiv.uz Ornitofill o`simliklar, odatda, faqat tropik o`rmonlarda uchraydi, chunki bu joylarda kichik qushlar yashaydilar. Bu guruhga mansub o`simliklar gulining rangdorligi va nektarining mo`lligi bilan xarakterlanadi. Guli yirik, shu sababdan ayrim tropik o`simliklarni hatto ko`rshapalaklar changlatadi. Anemofill o`simliklar ko`p emas. Ular yopiq urug`lilarning taxminan 10 % ini tashkil etadi. Ularning guli hasharotlar bilan changlanadigan o`simliklarnikidan keskin farq qiladi. Gullari ko`rimsiz yoki ranglari qariyb vegetativ organining rangiga o`xshash. Ularning gulqo`rg`onlari bo`lmaydi. Changlari mayda, engil va ko`p miqdorda hosil bo`ladi. Gidrofiliya usulida changlanish, tabiiyki, suv o`tlarida uchraydi. Bular zostera, nayada, rogolistnik va boshqalar. Bu o`simliklar changida ekzina qavati yo`q, suvda engil harakatlanishi uchun uzunchoq ipga o`xshash shaklda. Ayrim o`simliklarda, jumladan fialka, tegmanozik, eryong`oqlarda changlanish gul ochilmasdan sodir bo`ladi. Bunday changlanish xususiyatiga ega bo`lgan o`simliklar kleystogam o`simliklar deyiladi. URUG`LANISH. Changlanishdan keyin urug`lanish sodir bo`ladi. Bu murakkab jarayon quyidagicha kechadi. Chang hali changdonda turgan davridayoq jiddiy o`zgarishlarga uchraydi. Chang donasining yadrosi mikrospora ichida turgan paytda bo`linib 2 ga, hujayra ham bo`linib 2 ta gameta, yani spermiya hosil qiladi. Bu ikki hujayra chang trubkasidan murtak xaltasiga tomon harakatlanadilar. Bu yerda chang trubkasi yorilib, ularning biri tuxum hujayrasi, ikkinchisi esa murtak xaltasining ikkilamchi yadrosi bilan qo`shiladi. Birinchi hujayraning qo`shilishidan urug` murtak, ikkinchisidan esa endosperm hosil bo`ladi. Bu jarayon shu sababli q o`sh urug`lanish deyiladi va uni 1898 yilda rus olimi S. G. Navashin aniqlagan. Ushbu jarayon faqat yopiq urug`lilarda kuzatiladi. Ayrim o`simliklarda urug`murtagi tuxum hujayra urug`lanmasdan rivojlanadi. Bu hodisa partenogenez deyiladi. Urug`lanmasdan meva ham hosil bo`lishi mumkin, lekin uning urug`i puch bo`ladi. Bu hodisa esa partenokarpiya deyiladi. MEVA, UNING TUZILISHI VA TIPLARI. Aytib o`tganimizdek, meva

www.arxiv.uz urug`chining tugunchasidan hosil bo`ladi. Ayrim hollarda esa meva hosil bo`lishida ustuncha, juda kam hollarda og`izcha ishtirok etadi. Agarda meva hosil bo`lishida mevachidan tashqari urug`ning boshqa qismlari, ko`p hollarda gulo`rni ishtirok etsa, meva soxta meva deyiladi. Mevalar turli xil shakl va o`lchamlarda, meva qati esa turli tarkibda bo`ladi. Ho`l mevalarda meva qati 3 qismdan: tashqi – ekzokarp, u odatda, pishiq va mustahkam, o`rta – mezokarp, go`shtdor va yaxshi rivojlangan hamda ichki – endokarpdan iborat. Ichki qavati turli tarkibda, ayrim o`simliklarda, masalan gilos, olchada u qattiq bo`ladi. Meva qati quruq mevalarda ko`zga tashlanmaydi. Meva hosil qilishida qatnashgan urug`chining soniga qarab mevalar oddiy va murakkab mevalarga bo`linadi. Agarda gulda bitta urug`chi bo`lsa, bu urug`chidan hosil bo`lgan meva oddiy, gulda bir nechta urug`chi bo`lsa, bu urug`chilardan hosil bo`lgan meva murakkab meva deyiladi. Agarda meva bir nechta guldan yoki to`pguldan hosil bo`lsa to`p meva deyiladi. Masalan, anjir va tutning mevasi to`p mevaga misol bo`ladi. Mevalar klassifikasiyasi aytib o`tilgan xususiyatlarga asoslangan. Eng avvalo, barcha mevalar quruq va ho`l mevalarga bo`linadi. Quruq mevalar esa ochiladigan ko`p urug`li va ochilmaydigan bir urug`li bo`ladi. Ochiladigan ko`p urug`li quruq mevalar quyidagi tiplarga bo`linadi: 1. Barg meva – bitta meva bargchasining birikib o`sishidan hosil bo`lgan bir uyali, ko`p urug`li, bir tomonlama ochiladigan quruq meva. Bunga ayiqtovondoshlar vakillari misol bo`ladi. 2. Dukkak – bitta meva bargchasining birikib o`sishidan hosil bo`lgan bir uyali, bir, ikki yoki ko`p urug`li, ikki tomonlama ochiladigan mevalar. Dukkakdoshlar oilasining vakillari bunga misol bo`ladi. Z. Qo`zoq va ko`zoqcha meva – ikkita meva bargchasining birikib o`sishidan hosil bo`lgan, ikki uyali, ko`p urug`li meva hisoblanadi. Urug`lari soxta pardaga o`rnashgan, ikki tomonlama ochiladigak quruq meva. Bularga karamdoshlar vakillari misol bo`ladi. 4. Ko`sak meva – ikki yoki bir nechta meva barglarining birikib o`sishidan

www.arxiv.uz hosil bo`lgan, ko`p urug`li quruq meva. Bangidevona, mingdevona, go`za mevasi bunga kiradi. Ochilmaydigan bir urug`li mevalar esa: 1. Don – ikkita meva bargchasining birikib o`sishidan hosil bo`lgan, ochilmaydigan quruq meva. Masalan arpa, bug`doy, sholi va boshqalar. 2. YOng`oq va yong`oqcha – meva qati qattiq yog`ochlangan, bir urug`li ochilmaydigan quruq meva. YOng`oqqa odatdagi yong`oqlar, yong`oqchaga kanopning yong`og`i misol bo`ladi. 3. Qanotcha – meva yonligi terisimon, ekzokarp qavati yaxshi rivojlangan bo`lib, pardasimon qanotcha hosil qilgan. Qayrag`och, shumtol, zarang mevasi bunga misol bo`ladi. Ho`l mevalar esa quyidagi tiplarga bo`linadi: 1. Rezavor meva – sersuv, ko`p urug`li ho`l meva. Uzum, ituzum, kartoshkaning mevasi rezavor meva hisoblanadi. 2. Danak meva – bitta meva bargchasining birikib o`sishidan hosil bo`lgan ho`l meva. Meva qati 3 qatlamdan iboratligi aniq ko`rinadi. SHaftoli, gilos, o`rik, mevalari bunga misol bo`ladi. 3. Qovoq meva – hosil bo`lishida gulo`rni ishtirok etgan ko`p urug`li soxta meva, ekzokarp qavati qattiq, mezokarp va endokarp sersuv. Tarvuz, oshqovoq mevalari bunga kiradi. Urug` bu gulli o`simliklarning ko`payish organidir. U urug`murtakning urug`lanishidan hosil bo`ladi. Urug`lar tashqi tuzilishiga ko`ra xilma-xil bo`ladi. Lekin ularning barchasi 3 qismdan: po`st, urug`murtak va zapas oziq modda – endospermdan iborat. Urug` po`sti urug` murtagini qoplab turuvchi integumentdan hosil bo`ladi. U turli o`simliklarda turli xil. Ayrimlarida po`stning yuzasi silliq, boshqalarida notekis, ba`zi o`simliklarda esa tukli, tikanli, momiqli bo`ladi. Urug` murtagining o`rni chandiqqa o`xshash bo`lib, u yerda kichik teshikcha bor. Bu teshikcha mikropiledan qolgan qoldiq bo`lib, u uruqqa suv kirishi, oqibatda uning unishiga yordam qilish uchun xizmat qiladi.

www.arxiv.uz Urug`murtak bo`lajak o`simlikning embrion holatidir. U urug`lang`an tuxum hujayradan hosil bo`ladi. Shakllangan urug` murtagi esa murtak holatidagi ildiz, urug`palla, poya va kurtakdan iborat. Urug`palla o`simlik rivojlanishining dastlabki bosqichida uni oziq modda bilan taminlaydi. Zapas moddalarning joylashgan o`rniga qarab urug`lar quyidagi guruqlarga bo`linadi: 1. Endospermli urug`lar. 2. Perispermli urug`lar. 3. Endosperm va perispermli urug`lar. 4. Endosperm va perispermsiz urug`lar. Endospermli urug`larda zapas oziq modda maxsus to`qima – endospermda joylashib, murtak esa uning ichida joylashadi. Bu tipdagi urug`lar g`alladoshlar va makkajo`xorida uchraydi. Perispermli urug`lar sho`radoshlar vakillarida (masalan, lavlagi), shuningdek ochiq urug`lilardan zarnabdoshlarga xos. Endospermli va perispermli urug`lar yanada kam uchraydi. Masalan, muskat yong`og`ida sariq rangdagi endosperm oralig`iga chuqur kirib qo`ng`ir rangdagi perisperm joylashgan. Shu perisperm o`zida aromat beruvchi efir moyi tutgan. Endosperm va perispermsiz urug`larga, asosan, ikki pallalilar, jumladan dukkakdoshlar, murakkabguldoshlar, karamguldoshlar vakillari kiradi. Bu tipdagi urug`larda zapas oziq moddalar endospermda emas, balki urug` murtagi yoki urug` pallasi ichida joylashadi. Amaliyotda madaniy o`simliklar urug`lari zapas oziq moddalar xarakteriga qarab moy beruvchi (kungaboqar, masxar, zig`ir), kraxmalli (g`alladoshlar), oqsilli (no`xat, mosh, loviya) guruhlarga ajratiladi. URUG`NING UNISHI. Urug` ma`qul sharoitga tushgandagina unishni boshlaydi. Urug`ning unishi juda murakkab fiziologik jarayon bo`lib, unda bir modda boshqa xil moddaga aylanadi. Fermentlar ta`sirida qiyin eriydigan moddalar oson eriydigan moddalarga aylanadi va murtak tomonidan o`zlashtiriladi.

www.arxiv.uz Urug` unishi uchun 3 ta asosiy omil: suv, issiqlik va havo zarur. Suv yordamida urug` bo`kadi, kattalashib po`stini yoradi, urug`murtak ochiladi va unib chiqish imkoniyati yaratiladi. Issiq ham urug` unishi uchun zarur bo`lgan muhim shart. Lekin hamma o`simlik unishi uchun bir xil harorat talab etilmaydi. Bug`doy va sulining unishi uchun 3-4 ° C , makkajo`jori uchun 10-12 ° C , g`o`za uchun 15-17 ° C talab etiladi. Turli o`simliklar urug`i unuvchanligini turli muddatgacha saqlaydi. Ayrim o`simliklar urug`i 1 yil, ko`pchiliklari 3-5 yil, ba`zilari esa 10-20 yilgacha unuvchanligini saqlay oladi. Hatto 100 yilgacha unuvchanligini saqlaydigan o`simlik urug`lari ma`lum. Meva va urug`lar, odatda, shamol, suv, qushlar, hayvonlar va odam tomonidan tarqatiladi. Shamol yordamida tarqaladigan meva va urug`lar qanotchali va engil bo`ladi. Qushlar yordamida tarqaladigan mevalarni meva qati ovqatga yaraydi yoki chiroyli rangi bilan qushlarni jalb etadi. O`SIMLIKLARNING KO`PAYISHI. Har qaysi o`simlik ma`lum yoshga etgach, ko`payish xususiyatiga ega bo`ladi. Bu esa bir turga mansub o`simliklar sonini kamaytirmaslik imkonini beradi. O`simliklar ko`payishining 3 xili mavjud: bular jinssiz, jinsiy va vegetativ ko`payish. Jinssiz yo`l bilan ko`payuvchi o`simliklar o`zida maxsus hujayralar – sporalar hosil qiladi. Bu sporalar maxsus organlarda va juda ko`plab hosil bo`ladi. Masalan, 1 tup paporotnik 48 mln donagacha spora hosil qilishi qayd etilgan. Sporalar shamol, suv, hayvonlar tomonidan tarqatilib, qulay joyga tushgach, unadi va yangi o`simlik hosil qiladi. Jinsiy ko`payishda ham tuban o`simliklar, ham yuksak o`simliklar uchun xos bo`lib, ko`payishning takomillashgan usulidir. Bundan faqat bakteriyalar, ayrim suvo`tlar va ba`zi takomillashmagan zamburug`lar istisnodir. Jinsiy ko`payishning mohiyati erkak va urg`ochi hujayralar – gametalarning qo`shilib, zigota hosil qilishidan iborat. Zigotadan esa yangi organizm rivojlanadi.

www.arxiv.uz Jinsiy ko`payish natijasida hosil bo`lgan yangi organizmda ham ona ham ota o`simlikdagi xususiyatlar mujassam bo`ladi. Oqibatda ular tashqi muhit ta`siriga bardoshli, foydali xususiyatlarga boy bo`ladi. Jinsiy ko`payishning asl mohiyati ham ana shunda. Shuningdek, jinsiy ko`payish natijasida gulli o`simliklarda juda ko`p miqdorda urug` hosil bo`ladi, bu esa ularning keng tarqalish imkonini beradi. Tuban o`simliklarda jinsiy ko`payishning 3 turi mavjud. 1. Izogamiya. Bu ikkita bir xil ko`rinishdagi harakatchan bir yadroli gametalarning qo`shilishi – kapulasiyasidir. Izogamiya tipi ko`payishning eng sodda tipi bo`lib, u ko`pchilik suvo`tlari va zamburug`larda uchraydi. 2. Geterogamiya. Bu ko`payishning ancha murakkablashgan tipi bo`lib, unda o`lchami jihatdan turli xil: urg`ochisi yirik, erkagi kichik, har ikkalasi ham harakatchan bo`lgan gametalarning qo`shilishidir. Bu tipdagi ko`payish, yashil va qo`ng`ir suv o`tlarida uchraydi. 3. Oogamiya. Bu ko`payishning yanada murakkablashgan tipi bo`lib, u nafaqat tuban, balki yuksak o`simliklarda ham uchraydi. Oogamiyada qo`shiladigan gametalar bir-biridan keskin farq qiladi. Bular gametalarning o`lchami, shakli va fiziologik xususiyatlariga tegishlidir. Urg`ochi gameta yirik va kam harakat kiladi va uning tuxum hujayrasi, yani erkak gameta mayda, harakatchan va spermatozoid deb yuritiladi. Oogamiya yordamida ko`payishni gulli o`simliklarda uchraydiganlari yanada takomillashgan. Gametalar bir-biridan yanada ko`proq farq qilib, ularning xivchinlari yo`q, oqibatda mustaqil harakat qila olmaydilar va ular spermiya deb yuritiladi. Vegetativ ko`payish. O`simliklarning vegetativ organlari yordamida ko`payishiga vegetativ ko`payish deyiladi. Bu ko`payish ham tuban, ham yuksak o`simliklarga xos. Bir hujayrali tuban o`simliklarda vegetativ ko`payish bitta hujayraning ikkiga bo`linishi yo`li bilan, ko`p hujayralilarda qattanasining bo`linishi (suvo`ti va lishayniklarda) bilan ko`payadi. Ko`pchilik zamburug`larda gifasining bir parchasini bo`linishidan ko`payish sodir bo`ladi. Masalan, drojja kurtak otib ko`payadi.

www.arxiv.uz Yuksak o`simliklarda vegetativ ko`payish yanada xilma-xil. Ko`pchilik qishloq xo`jalik o`simliklari (kartoshka, malina, zemlyanika) faqat vegetativ ko`payadi. Vegetativ ko`payishda ona o`simlikning biologik xususiyatlari to`liq saqlab qolinadi. Shu sababli yaratilgan o`simlik novdalaridagi xususiyatlar saqlanib qolishi uchun ular vegetativ ko`paytiriladi. Bunday ko`paytirilgan o`simliklarning avlodi klon deyiladi va ular urug`dan ko`paygan o`simliklarga qaraganda belgilarga boy emas. Natijada uzoq yillar vegetativ yo`l bilan ko`paytirilgan o`simliklarni ba`zan urug`i bilan ko`paytirish lozim. Vegetativ ko`payish ayniqsa gulli o`simliklarda ko`p uchraydi. Ular ildiz tuganagi, piyozi, ildizbachki, to`pi, qalamchasi, bargi bilan payvandlash orqali ko`paytiriladi.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR : 1. Burigin I. A., Jongurazov F. X. Botanika. Toshkent, “O`qituvchi”, 1977. 2. Васильев А . И . и другие . Ботаника : морфология и анатомия растений . М ., “ Просвещение ”, 1988 . 3. Жуковский П . М . Ботаника . М ., 1982. 4. Тихомиров Ф . К . Ботаника . М ., 1968. 5. Хржановский И. Г., Пономаренко С . Ф . Ботаника . М ., “ Колос ”, 1988. 6. Хржановский И. Г. Курс общей ботаники . ч . 1, М ., 1982 7. Hamdamov I. va boshq;- Botanika asoslari. Toshkent, “Mehnat”, 1990.

O'xshashlar

Vegetativ organlarning tuzilishi va turlari

Hujayra va uning tuzilishi

Hujayra va uning tuzilishi

Irsiyat va o‘zgaruvchanlikning sitologik ham biokimyoviy asoslari

Organizmlarning ko`payishi