Физиологик фаол модда антибиотикларни олиш технологияси - Biologiya - Referatlar

Физиологик фаол модда антибиотикларни олиш технологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111 KB

Ko'chirib olish

Физиологик фаол модда антибиотикларни олиш технологияси Режа: 1. Микроорганизмлардан антибиотиклар олиш 2. Бактериялар синтез қиладиган антибиотиклар 3. Актиномицетлар синтез қиладиган антибиотиклар 4. Замбуруғлар синтез қиладиган антибиотиклар

Антибиотиклар - микроорганизмлар синтез қилувчи энг йирик синов фармацевтик препаратлар ҳисобланади. Улардан баъзи-бирлари қишлоқ хўжалигида хилма-хил зараркунандаларга қарши (масалан, полиоксин, баридамицин, косгалицин ва ҳ.к.) ишлатилса, бошқалари тиббиётда (пенициллин, тетрациклин, цефалоспорин С ва ҳ.к.) кенг қўлланилади. Атиги 6 авлодга мансуб замбуруғларни 1000 дан ортиқ хилма-хил антибиотиклар синтез қилиши маълум. Кўпгина антибиотикларни актиномицетлар синтез қиладилар. Биргина Streptomyces griscus 50 дан ортиқ антибиотиклар синтез қилиши маълум. Микроорганизмлар синтез қиладиган антибиотиклардан атиги бир қисмигина амалиётда кенг ишлатилади. Энг аввало булар пенициллинлар ва цефалоспоринлардир. Бу антибиотикларни синтез қилувчи замбуруғлар Penicillium ва Cephаlosporum авлодига мансуб. Стрептомицин, гентамицин, тетрациклин каби антибиотик Streptomyces авлодига мансуб ақтиномицетлар ҳамда Micromonospora ва Bacillus авлодларига мансуб бактериялар томонларидан синтез қилинадилар.. Ген муҳандислиги “даври”гача антибиотик синтез қилувчи микроорганизмлар штаммларини асосан мутагенез ва селекция йўллари орқали олинган. Масалан: селекция ҳамда ферментация шароитларини танлаш оқибатида саноат шароитида пенициллин ишлаб чиқарадиган штаммни ҳосилдорлиги 1 литр озуқа муҳитида 40 граммгача кўтарилди. Бу кўрсаткич, дастлабки, Penicillum chrysogenum штаммига нисбатан 20 минг маротаба кўпроқдир. Шунингдек, модификация қилинган антибиотикларни ишлаб-чиқариш имкониятини берадиган мутасинтез усули ҳам яратилди. Бу усул - антибиотиклар синтезининг маълум қисмида ўзгариш киритилган мутант штаммлардан фойдаланишга асосланган.

Функционал фаол бўлган антибиотик синтез қилувчи озуқа муҳитига ўзгартирилган қисмни анологлари қўшилади ва оқибатда ўша қўшилган модда сақлаган, антибиотикни модификациялари ҳосил бўлади. Бу усул айниқса патоген бактерияларни антибиотикларга мослашиб бораётган жараёнларда жуда қўл келади. Маълум бир қисми ўзгарган, аммо функционал фаоллиги сақланиб қолган антибиотикларга мослашиш қийинлашиб боради. Ҳозирги пайтда ампициллин, цефолеқцин, метициллин каби ярим синтетик антибиотиклардан кенг фойдаланилмоқда. Микроорганизмлардан антибиотиклар олиш Антибиотикларни (антибиотик моддалар) турли хил гуруҳ организмлар (бактериялар, замбуруғлар, юқори ўсимликлар, ҳайвонлар) ишлаб чиқарадилар. Биринчи антибиотиканинг очилиш тарихи Шотландия микробиологи А.Флеминг (1881-1955) номи билан боғлиқ. Илмий адабиётларда антибиотик атамаси 1942 йил Васхман томонидан киритилган. Бу атама маълум бир мукаммалликга эга (сўзма-сўз таржимаси - “ҳаётга қарши” дегани) бўлмаса ҳам фақат илмий луғатгина мустахкам кириб олмасдан, кундалик гапимизда ҳам ишлатилиб келинмоқда. Антибиотиклар - организмлар ҳаёт фаолиятининг махсус маҳсулоти ёки уларнинг модификацияси, айрим микроорганизмларга (бактериялар, замбуруғлар, сув ўтларига, содда ҳайвонларга) вирусларга ва бошқаларга нисбатан юқори физиологик фаолликка эга бўлган, уларни ўсишини тўхтатадиган ёки тараққиётини бутунлай йўқотадиган моддалардир. Организмлар модда алмашинувида ҳосил бўладиган бу маҳсулотнинг спецификлиги шундан иборатки, биринчидан, антибиотиклар бошқа моддалардан масалан, спиртлардан, органик кислоталардан ва айрим бошқа микроорганизмларни ўсишини тўхтатаоладиган моддалардан фарқи ўлароқ юқори биологик фаолликка эга бўлган моддалардир. Масалан, граммусбат бактериялар (микрококклар, стрептококклар, диплококклар ва бошқалар)

ўсишини тўхтатиш учун эритромицин антибиотигининг минимал миқдори 0,01-0,25 мкг/мл бўлиши талаб қилинади. Албатта, бундай ўта паст миқдордаги спирт ёки органик кислоталар бактерияларга ҳеч қандай зарар келтирувчи таъсир кўрсатмайди. Иккинчидан, антибиотик моддалар танланган биологик таъсирга эга. Бу дегани антибиотик билан алоқада бўлган организмларни ҳаммаси ҳам унинг таъсирига сезгир бўлавермайди. Шу сабабли микроорганизмлар икки гуруҳга бўлинади: маълум антибиотикларга сезгир ва унга резистент (чидамли) микроорганизмлар. Айрим антибиотиклар унча кўп бўлмаган миқдордаги турларни ўсишини тўхтатади, бошқалари эса кўп тур микроорганизмларнинг тараққиётини чегаралайди. Антибиотикларни шу моҳиятидан келиб чиққан ҳолда улар икки гуруҳга бўлинади:  Тор спектр таъсирга эга бўлган антибиотиклар;  Кенг спектрли биологик таъсирга эга бўлган антибиотиклар. Биринчи гуруҳга бензилпенициллин (пенициллин G), новобиоцин, гризеофульфин ва бошқа антибиотиклар мансуб бўлса, иккинчи гуруҳ антибиотикларга, таъсир спектри кенг бўлган тетрациклинлар, хлорамфеникол, трихотецин ва бошқалар киради. Ҳозирги вақтда 6000 га яқин антибиотиклар мавжудлиги ёзилган. Энг кўп миқдордаги антибиотикларни (3000 дан ортиқ) актиномицетлар ҳосил қилади. Актиномицетлар синтез қиладиган янги антибиотикларни рўйхати давом этмоқда. Антибиотиклар - турли хил синфларга мансуб кимёвий бирикмаларнинг вакиллари -анча оддий ациклик бирикмалардан бирмунча мураккаб таркибли полипептидлар ва актиномицинлар типидаги моддалардир. Антибиотик моддалар кимёвий тўзилишининг хилма-хиллиги туфайли биологик таъсирнинг турли хил механизмига эга, шунга асосан уларни қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин:

1. Модда алмашиниш жараёнида рақобатли таъсирга эга бўлган антибиотиклар (пуромицин, D-циклосерин, актитиазоин кислота). 2. Ҳужайра қобиғи синтезини тўхтатувчи антибиотиклар (пенициллинлар, бацитрацин, ванкомицин, цефалоспоринлар). 3. Мембраналар функциясини бузувчи антибиотиклар (полиенлар, валиномицин, грамицидинлар, трихомицин ва бошқалар). 4. Нуклеин кислоталар синтезини (алмашинувини) тўхтатувчи антибиотиклар: o РНК синтезини тўхтатувчилар (анзомицинлар, гризеофульвин, канамицин, неомицин, новобиоцин, оливомицинлар ва бошқалар); o ДНК синтезини тўхтатувчилар акциномицин Д (актиномицин С11), брунеомицин, митомицин, новобиоцин, саркомицин ва бошқалар). 5. Азот асослари пуринлар ва пиримидинларни синтезини тўхтатувчилар (азасерин, декоинин, саркомицин ва бошқалар). 6. Оқсилни синтезини тўхтатувчи антибиотиклар (бацитроаин, аминогликозидлар, метимицин, тетрациклинлар, хлорамфеникол, макролидлар ва бошқалар). 7. Нафас олишни тўхтатувчи антибиотиклар (олигомицинлар, потулин, пиоцианин ва бошқалар). 8. Фосфорланишни тўхтатувчи антибиотиклар (валиномицин, грамицидинлар, колицинлар, олигомицин ва бошқалар). 9. Антиметаболит хоссага эга бўлган антибиотиклар (актиномицетлар ва замбуруғларнинг айрим турлари ишлаб чиқарадиган антибиотик моддалар). Бу бирикмалар аминокислоталар, витаминлар ва нуклеин кислоталарни антиметаболитлари сифатида таъсир кўрсатади. Антибиотиклар синтезловчи продуцент микроорганизмлар Антибиотик моддаларни саноат шароитида ишлаб чиқариш асосан биологик синтез асосида амалга оширилади ёки биосинтез жараёнида олинган физиологик фаол бирикма молекуласини кимёвий модификация

қилиш йўли билан олинади. Фақат саноқли антибиотикларгина кимёвий синтез йўли билан олинади (масалан: хлорамфеникол). Саноатда ишлаб чиқарилаётган антибиотикларнинг асосий продуцентлари бактериялар, актиномицетлар ва мицелиали замбуруғлардир. Бактериялар синтез қиладиган антибиотиклар Бактериялар ишлаб чиқарадиган антибиотиклар 600 га яқин ном билан айтилади. Лекин, нисбатан унча кўп бўлмаган миқдордаги антибиотиклар саноат асосида чиқарилади. Булар орасида Bacillus brevis var. G.В., ҳосил қиладиган грамицидин С ни, Bac.polymyxa ва Bac.circulans лар ишлаб чиқарадиган полимиксинлар, Bacillus licheniformis синтезлайдиган бацитрaцинлар, Streptococcus lactis культураси ҳосил қиладиган низинларни айтиш мумкин. Бактериялар синтез қиладиган антибиотикларнинг ўзига хослик томони улар ўзининг кимёвий тузилиши жиҳатидан полипептидларга (узунчоқ ёки халқасимон) ва кичик молекулали оқсилларга киради. Битта продуцент тараққиёти жараёнида бир қанча кимёвий тўзилиши жиҳатидан бир бирига яқин антибиотиклар синтез қилади, масалан:  Грамицидинларни беш шаклдагиси маълум (А, В, СD, С(S), D), булар аминокислоталар таркиби билан фарқланади;  Полимиксинларни (22 шакли бор, шулар қаторида А1, А2, В1, В2, С, D1, D2, Е1 (колистин А), Е2 (колистин В), М, Р1, Р2). Полимиксинлар таркибига аминокислоталар билан бир қаторда диаминёғ ва метилоктан кислоталар (метилгептан) киради.  Бацироцинлар ўнта алоҳида антибиотикларни бирлаштиради (А, А1, В, С, D, Е, F1, F2, F3, ва G). Сут ачитқиси стрептококклар ҳосил қиладиган низин еттита асосий оқсил таркибига киради. Лекин фақат низин биологик фаолликга эга. Низин стрептококклар синтез қиладиган ҳамма оқсилнинг 20% га яқинини ташкил қилади.

Актиномицетлар синтез қиладиган антибиотиклар Амалиётга кенг тадбиқ қилинган энг кўп сонли антибиотиклар, демак саноатда ишлаб чиқариладиган, актиномицетлар ҳосил қиладиган биологик фаол моддаларга киради. Бу антибиотик моддалар турли хил кимёвий тузилишга ва кенг спектрли биологик таъсирга эга бўлган бир қанча гуруҳ бирикмалардан иборат: 1-гуруҳ. Аминогликозидлар. Бу гуруҳ актиномицетлар антибиотиклари молекуласида гликозид боғи бор моддалардир: стрептомицин, Streptomyces griseus ҳосил қилади. Streptomyces fradiae, Str.albogriseolus лар ишлаб чиқарадиган неомицинлар; Str.kanamyceticus синтезлайдиган канамицинлар; Micromonospora purpurea ишлаб чиқарадиган гентомицинлар; Micromonospora olivoasterospora синтезлайдиган фортимицин; Saccharopolyspora hisuta subsp.kobensis синтезлайдиган спорарицин, Str.sannanensis синтезлайдиган саннамицинлар ва бошқа бир қанча моддалар. Канамицин - стрептомицинга нисбатан Mycobacterium tuberculosis ларга таъсири бўйича бир қадар фаол бўлиб, туберкулёзга қарши антибиотик ҳисобланади. 1972 йил канамициннинг кимёвий модификацияланган варианти - амикацин олинди. Бу полисинтетик антибиотик канамицин, гентамицин ва қатор аминогликозидларга резистентли бўлган патоген бактерияларнинг ўсишини тўхтатади. Фортимицинлар - дастлаб 1976 йили Хиросима (ßпония) шаҳри тупроқларидан Micromonospora olivoasterospora культурасидан ажратилган бўлиб, фортимицин А ва фортимицин В каби антибиотиклар грамманфий патоген бактерияларни ўсишини тўхтатади. 2-гуруҳ. Тетрациклинлар- ушбу антибиотикларига: хлортетрациклин- Streptomyces aureofaciens ҳосил қилади; Str.rimosus культураси синтез қиладиган окситетрациклин; Str.aureofaciens нинг маълум штаммлари ишлаб чиқарадиган тетрациклин олинган. Табий ҳолда тетрациклинлар ҳосил

қиладиганларни кимёвий модификация қилиш орқали антимикроб хусусияти ўзгарган антибиотик препаратлар олиш имконияти аниқланди. Масалан, окситетрациклин молекулаларини модификациялаб янги антибиотиклар метациклин (рондомицин) ва доксициклин, 6-метилтетрациклиннинг молекуласи ўзгартирилиш натижасида эса- миноциклин олинган. Биологик ва кимёвий синтез бирлашмаси натижасида олинган бу янги антибиотиклар одатдаги тетрациклинга чидамли бир қанча микроорганизмларни ўсишини тўхтатиш қобилиятига эга. 3-гуруҳ. Актиномицинлар - антибиотик актиномицинлар катта (юздан ортиқ препаратлар) гуруҳ бўлиб, кимёвий тузилиши жаҳатидан бир бирига яқин 20 дан ортиқ тур актиномицетлар, жумладан Streptomyces antibioticus, Str. chrysomallus, Str.flavus ҳосил қиладиган моддалардир. Актиномицинлар кимёвий тузилиши бўйича хромопептидларга киради, бу антибиотиклар учун умумий бўлган феноксазин хромофор гуруҳли ва иккита полипептиддан иборат. Ҳар битта полипептид таркибига лактон цикли киради, бунинг узилиши препаратни биологик фаоллигини йўқотишга олиб келади. Актиномицинларнинг хилма-хиллиги полипептидлар молекуласи таркибига кирадиган аминокислоталарни хилма-хиллигига боғлиқ. Бу гуруҳга кирадиган антибиотикларнинг муҳим хусусияти айрим актиномицинлар рак ҳосил қилувчи ҳужайралар ривожини тўхтатиш қобилиятига эгалигидир. 4-гуруҳ. Макролидлар - бир қанча сонли бирикмаларни бирлаштиради, шулар ичида энг муҳимлари эритромицин, магнамицин, олеандомицин ва бошқалар. Биологик таъсири бўйича макролидларни икки гуруҳга бўлиш мумкин: граммусбат бактерияларнинг тараққиётини тўхтатувчи антибиотиклар ва замбуруғларга қарши фаолликка эга, бактерияларга кам таъсир қиладиган антибиотиклар. Биринчи гуруҳга: Str.erythreus ҳосил қиладиган эритромицин, олеандомицин (Str.antibioticus синтезлайдиган), Str.halstedii культурасидан ажратилган магномицин ва бошқалар;

Иккинчи гуруҳга: Str.filipensis синтезлайдиган филипин, Str.notalensis дан олинган пиморицин ва бошқалар. Антибиотик -макролидлар пеницилин, тетрациклин ва стрептомицинга чидамли бактерияларнинг ўсишини тўхтатади. 5-гуруҳ. Анзамицинлар - бунга кирувчи антибиотикларни актиномицетлар, нокардиялар, айрим тур юксак ўсимликлар синтезлайди. Бу гуруҳ антибиотиклар ўзининг номини молекуласининг ҳарактерли тўзилишидан олган. Гуруҳдаги бирикмалар ароматик ядрога у билан боғланган макроциклик алифатик боғга эга, уни анза-боғ деб айтилади (anda- лотинчада қалам дегани). Шуни айтиб ўтиш керакки, анзамицинларнинг макролид антибиотиклардан фарқи уларни лактон боғига эга эмаслигидир. Анзомицинлар, бактерияларга нисбатан айрим вирусларга ва бирқанча эукариотларга биологик таъсир кўрсатади. Маълум табиий анзомицинлар ичида қуйидагиларни айтиш мумкин: стрептоварицинлар (Str.spectabilis культураси ҳосил қилади); рафомицинлар (Nocardia mediterranea, Micromonospora нинг айрим турлари ҳосил қилади); толипомицинлар (Str.tolypophorus синтезлайди); галамицинлар (Micromonospora halophytica синтезлайди); майтанзиноидлар (Nocordia ва айрим ўсимликлар турлари синтезлайди: Mautenis, Colubrina); нафтомицин Str.collinus синтезлайди; гельданамицин (Str.hygroscopicus ҳаёт фаолиятидаги маҳсулот) ва бошқалар. Энг катта амалий қизиқишга эга рафамицинлардир, булар жуда катта гуруҳни ташкил қилади (мингга яқин), табиий ва ярим синтетик препаратлардир. Бу анзамицинлар ичида рафамицин SV (рифоцин); рифампицин ва рифамид кенг спектр таъсирга эга антибиотиклардир, булар тиббиётда кенг қўлланилади. Рифампицин клиникада туберкулёзга қарши қимматли препарат сифатида қўлланилади. Бу антибиотик бактерия ДНК сига боғлиқ бўлган РНК- полимеразани синтезини тўхтатади.

Новобиоцин. Актиномицетлар синтез қиладиган антибиотиклардан муҳим амалий аҳамиятга эга бўлган новобиоцинни албатта айтиб ўтиш лозим бўлади. Бу антибиотикни Streptomyces spheroides культурасидан олинган. У граммусбат ва айрим грамманфий бактрияларни ўсишини тўхтатади. Антибиотикни муҳим хусусияти пенициллинга, стрептомицинга, эритромицинга, тетрациклинга, неомицинга чидамли бактерияларни ўлдиради. Новобиоцин пневмониянинг турли хил шаклларини даволашда, энтерококкларга, флегмон, ангиналарга ва бошқа юқумли касалликларга қарши ишлатилади. Замбуруғлар синтез қиладиган антибиотиклар Мицелиал замбуруғлар нисбатан кўп миқдорда антибиотик модда ҳосил қилади (1200 атрофида). Энг катта қизиқиш уйғотадиганлари: пенициллинлар, цефалоспоринлар, гризеофульвин, трихотецин, фумагиллин ва айрим бошқа замбуруғларни ҳаёт фаолиятидаги маҳсулотлар, тиббиётшуносликда ва қишлоқ хўжалигида кенг қўлланилади. Пенициллин. Пенициллинларни Penicillium нинг аниқ турлари (P.chrysogenum, P.brevicompactum, P.nigricans ва бошқалар) ва Aspergillus нинг баъзи турлари (Asp.flavus, Asp.flavipes, Asp.nidulans ва бошқалар)ҳосил қилади. Антибиотиклар олиш учун асосий организм бўлиб Penicillium chrysogenum замбуруғи ҳисобланади. Бу замбуруғ ўзининг ҳаёт фаолиятида микробларга қарши таъсир спектри, биологик фаоллиги, антибиотик асосий молекулалари занжири тузилиши билан фарқланадиган пенициллиннинг турли хил шаклларини ҳосил қилади. Замонавий микробиология фанининг ривожланиб бориши, юқори фаолликка эга бўлган замбуруғларнинг янги-янги турларини топишга имкон яратди. Цефалоспоринлар. Цефалоспоринлар β-лактамли антибиотиклар гуруҳига таълуқли бўлиб, пенициллинга ўхшашдир. С-цефалоспорин, бу гуруҳнинг биринчи антибиотиги бўлиб, 1955 йилда Cephalosporium acemonium замбуруғи ҳаёт махсулоти ҳисобланади. Цефалоспоринлар

тузилишининг ўзига хослиги уларнинг молекуласи β-лактамли ва дигидротиазинли цикллардан ташкил топган бициклик тизимда кўринишда бўлади. Цефалоспоринлар икки асосий занжирга эга бўлади: углероднинг етти ва уч атоми (С-7 ва С-3). Бу бирикмалар антибактериал фаоллигини ўта даражада юқори, токсиклигини эса кам намаён қилади. Ўзининг хусусиятларига кўра пенициллинга яқин, лекин, пенициллиназага кам сезгирлиги билан характерланади. Шундай хусусиятлари мавжудлигига қарамасдан табиий цефалоспоринлар медицина амалиётида қўлланилмайди. Ҳозирги вақтда табиий С цефалоспориннинг кимёвий модификацияси аналоглари кимётерапияда кенг миқёсда қўлланилмоқда. Унинг асосида минглаб полисинтетик цефалоспоринлар олинган бўлиб, уларнинг орасидан энг юқори самарадор ва амалий аҳамияти қимматли бўлган препаратлар сифатида цефалотин, цефалоридин, цефалоглицин, цефалексин кабилар эътироф этилган. С-цефалоспоринларга яқин бўлган С-цефамицин антибиотигини Str.clavuligereus актиномицети ҳосил қилади. С-цефамицин граммусбат ва грамманфий микроорганизмларга нисбатан юқори биологик фаолликка эга бўлиб, β-лактамазалар таъсирига бардошли бўлади. Бу антибиотик асосида юқори самарали полисинтетик цефоксин препарати олинган. Саноат шароитида антибиотиклар олиш Антибиотикларни тиббиётда, қишлоқ хўжалигида ва халқ хўжалигининг бошқа соҳаларида кенг қўлланилиши, бу биологик фаол моддаларни катта ҳажмда ишлаб чиқариш вазифасини қўйди. Бу улкан вазифа катта қувватга эга бўлган антибиотика саноатини яратиш орқали ечилди. Антибиотикани саноат асосида ишлаб чиқаришда бир қанча кетма-кет босқичлар ётади: юқори махсулдор штамм-продуцент яратиш, антибиотик ҳосил қилувчи штаммни энг кўп миқдорда маҳсулот чиқариши учун мўтадил шароит яратиш, антибиотикни ажратиш ва тозалашни мувофиқлаштирилган

усулини танлаш ва амалиётга қўллаш, тайёр препаратни яратиш ва унинг сифатини назорат қилиш. Ҳар битта босқич махсус мутахассис билан таъминланиши керак (генетик, микробиолог, технолог ва бошқалар). Антибиотика саноати ҳозирги вақтда катта қувватга эга бўлган яхши тараққий қилган соҳа, фармацевтика саноати Давлат акционерлик консернига қарайди. Айниқса у АҚШ да, Англияда, ßпонияда, Францияда, Италияда кенг тараққий этган. Масалан АҚШ да ҳар йили 100 миллионлаб долларга сотиладиган миқдорда антибиотиклар ишлаб чиқарилади. Антибиотикларни саноат усулида тайёрлаш - мураккаб, кўп босқичли бўлиб, бир қанча технологик кетма-кетликни ўз ичига олади: 1. Антибиотикани синтезлайдиган культура-штаммни ўстириш учун муҳит тайёрлаш ва экиш учун етарли маҳсулот тайёрлаш; 2. Антибиотикани биосинтезига мўтадил шароит яратиш; 3. Культурал суюқликга бирламчи ишлов бериш; 4. Антибиотик моддани ажратиш ва уни тозалаш; 5. Тайёр маҳсулотни ажратиш, тозалаш ва дори шаклида сотишга тайёрлаш. Антибиотикларни қўллаш Антибиотик модда халқ хўжалигининг турли хил соҳаларида ҳамда илмий тадқиқот лабораторияларида ишлатилади. Улар тиббиётда, қишлоқ хўжалигида, озиқ-овқат ва консерва саноатида ишлатилади, биологик тадқиқотларда эса махсус ингибитор сифатида қўлланилади. Медицинада - антибиотиклар кўплаб юқумли касалликларни даволашда кенг қўлланилиб келмоқда, бу касалликларнинг айримларини илгари даволаб бўлмайди деб ҳисобланар ёки ўлим билан тамом бўлар эди. Бу касалликлар қаторига сил касаллигининг (туберкулёз) айрим шакллари, айниқса минингит сили антибиотик қўлланилмасдан олдин 100% ўлимга

олиб келарди. Вабо касаллиги (чума), Осиё халераси, қорин тифи, бурецеллёз, пневмония ва бошқа касалликларни келтириш мумкин. Баъзи бир антибиотиклар хавфли ўсмалар ривожланишни чегаралаш ва қатор вируслар фаоллигини тўхтатади. Ҳозирги вақтда 100 га яқин антибиотиклар тиббиёт амалиётида қўлланилиб келинмоқда (2-жадвал). Албатта медицинада антибиотикларни қўллаш кенгайтирилади. 2-жадвал Медицинада кенг қўлланиладиган баъзи бир антибиотиклар Антибиотик Продуцент Таъсир этувчи объект Таъсир механизми Пенициллин Penicillium sp. Грамманфий бактериялар Ҳужайра девори ҳосил бўлишини тўхтатади Цефалоспорин Cephalosporium sp. Грамманфий ва граммусбат бактериялар Ҳужайра девори ҳосил бўлишини тўхтатади Эритромицин Streptomyces erythreus Граммманфий бактериялар рибосомал 50S субединица фаолиятини сусайтиради Стрептомицин S. griseus Грамманфий ва граммусбат бактериялар рибосомал 50S субединица фаолиятини сусайтиради Тетрациклин S. aureofaciens Грамманфий ва граммусбат бактериялар рибосома билан аминоацил-тРНК боғлиқлигини тўхтатади Полимиксин Bacillus Граммусбат цитоплазматик

polymyxa бактериялар мембранани бўзади Бацитрацин B. subtilis Грамманфий бактериялар Ҳужайра деворининг пептидогликин компоненти синтезини тўхтатади Амфотерицин В Streptomyces nodesus Микроскопик замбуру²лар Мембрана компонентларига таъсир қилади Хлорам- феникол S. venezuelae Грамманфий ва граммусбат бактериялар, риккетсийлар Рибосомадаги трансляция жараёнини тўхтатади Қишлоқ хўжалигида - антибиотиклар аввалом бор, ветеренарияда, қишлоқ хўжалик ҳайвонларини ўстириш ва уларни турли хил касалликларини даволашда препаратлар сифатида қўлланилади. Бу соҳада улар тиббиётдаги каби жуда самарали восита ҳисобланади. Антибиотик моддаларни барча фитопатоген микроорганизмлар, ўсимлик кассалликларини қўзғатувчиларига қарши қўлланилиши кенгайиб бормоқда. Тетрациклинлар ишлаб чиқариш. Тетрациклинлар ҳам медицинада, ҳам озуқа препаратлари ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Улар орасида қишлоқ хўжалиги учун 7-хлортетрациклин (1) ва 8 окситетрациклин (2) асосида бир қатор препаратлар саноат миқёсида ишлаб чиқарилади. Хлортетрациклиннинг саноатдаги продуценти сифатида Actinomyces aurefasiens замбуруғи, окситетрациклинники эса - Actinomyces rimosus ҳисобланади. Саноат миқёсида 1 кг препаратда 20, 40, 80 г тоза ҳолдаги антибиотик, 3, 5, 8 мкг В12 витамини бўлган биовит-20, биовит-40, биовит-80 туридаги хлоротетрациклин озуқа препаратлари ишлаб чиқарилмоқда.

Бундан ташқари препаратда микроэлементлар, ёғлар, оқсиллар ва минерал тузлар бор. Агар рациондаги 1 т озуқага 15-20 г антибиотикли биовит қўшилса ҳайвонлар оғирлигининг ўсиши 30 гача ошади, озуқа сарфланиши эса ўртача 5-10% га камаяди. Препаратлар қишлоқ хўжалиги ҳайвонлари ва паррандачиликда ўстирувчи стимуляторлар сифатида қўлланилиб, уларнинг яхши ўсиб ривожланиши ва ошкозон-ичак йўллари ва ўпка касалликлари олдини олувчи профилактик воситалар учун ишлатилади. Бацитрацин ишлаб чиқариш. Бацилихинлар деб номланувчи бацитрацин озуқа препарати Bac.licheniformis микроорганизмини сунъий ўстириш йўли билан олиниб, суюқ озуқа муҳитининг қуритилгани бўлиб, цинкбацитрацинлар ва ҳар хил биологик актив моддалардан ташкил топган. Бацитрацинлар полипептид антибиотиклар бўлиб, улар орасидан 10 та индивидуал формалар ажратилган: А, А1, В, С, Д, Е, F1, F2, F3 ва G. Бацитрацинлар асосидаги тайёр препарат 37 % гача бацитрацин А дан иборат бўлади. Бацитрацин озуқа препаратлари 1 кг препаратда 10, 20, 30 г тоза ҳолдаги антибиотикнинг рухли тузи бўлган бацилихин-10, бацилихин-20, бацилихин-30 номлари билан ишлаб чиқарилади. Тайёр препарат аччиқ таъмли, кулранг-оқ рангдан оч-малла ранггача бўлган кукундир. Бацитрацин продуценти Bacillus licheniformis культураси штаммлари ҳисобланади. Ишлаб чиқариш технологияси бошқа антибиотиклар технологияси босқичларидан фарқ қилмайди. Бактерия спораларидан экиш материали олишда таркибидан: крахмал, магний ва марганец сульфат, натрий ва калий хлор, калий фосфат ва лимон кислоталари чиқадиган мураккаб озиқа муҳитида ўстрилади. Спораларни ўстириш 300С ҳароратда 5 кун давомида олиб борилади. Экиш материалининг кейинги ривожланиши учун колба ва экиш ускунасида ҳар бир босқич 16-18 соат давомида ўстириб олинади. Экиш материалини экиш ускунси ва саноат асосида ўстириш учун озиқа муҳити таркибидан қуйидаги асосий компонентлар чиқади (%):

 Крахмал - 1,8-2,0;  Соя уни - 7,5;  Кальций карбоксид -0,2-1,0;  Аммоний сульфат - 0,2;  Кўпиклантирувчи воситалар - 0,2. Ўстириш ҳарорати экиш ускунасида 30-320С бўлса, ферментаторда 370С ни ташкил этади. Культураларни ферментёрда ўстириш давомийлиги 30-40 соатдан иборат бўлади. Ферментация жараёни тугагандан сўнг бацитрацин сақловчи культурал суюқлик рух тузига бўктириб олинади ва рухбацитрацин ҳосил бўлади. Бунинг учун культурал суюқлик хлорид кислотасида кислоталаниб олинади ва унга рух оксиди 0,28% миқдорида, культурал суюқлик ҳажмида қўшилади. Кейин культурал суюқлик буғлантиришга йўналтирилади. Буғлантириш олдидан муҳит рН даражаси 5,4-5,5 гача олиб борилади. Буғлантириш 40-500С ҳароратда олиб борилади ва бунда культурал суюқлик ҳажми 2 маротабагача камайтирилади. Кейин эса буғлантирилган культурал суюқлик пуркаб қуритгич ускуналарга ўтказилади, бунда ҳароратнинг бошланиши 1400С ни ташкил этади. ×орвачиликда бацитрацин препаратлари - бацилихинлар - антибиотик моддалар сақлашига кўра фарқланади (г/кг): бацилихин - 10; Бацилихин - 20 ва бацилихин - 30. Гризин ишлаб чиқариш. Гризин антибиотиги - стрептотрицинлар группасига таълуқли бўлиб, у Act.griseus замбуруғининг махсули ҳисобланади. Антибиотик кулрангсимон оқ рангда жуда гигроскопик, сувда ва органик эритувчиларда тез эрийди. Граммусбат ва грамманфий бактерияларга микроскопик замбуруғларга фаоллиги юқори. Тоза ҳолдаги гризин препаратининг фаоллиги юқори даражада бўлиб, 1000 ед (мг/л) гача етади.

Озуқа препарати сифатида кормогризин 5, 10, 40 шакллари ишлаб чиқарилмоқда, улар сариқ рангдан тўқ жигар ранггача бўлади ва 1 г тайёр препаратда 5, 10, 40 г тоза ҳолдаги антибиотик мавжуд. Гризин ишлаб чиқариш технологияси сифатида юқорида келтириб ўтилган антибиотилар тайёрлаш технологиялари қабул қилинган. Экиш материалини колбалар, экиш ускунасида ва ферментёрларда ўстириш учун бир хилдаги озиқа муҳити компонентлари қўлланилади (%):  Крахмал - 1,5-1,8;  Маккажўхори уни - 2,0;  Ош тузи - 0,2;  Оҳак - 0,3;  Аммоний нитрат - 0,5;  Калий дигидрофосфат - 0,02. Колба ва экиш ускуналарида ўстириш давомийлиги 26-280С ҳароратда 24 соатни ташкил этади. Юқорида келтирилган компонентлардан ташқари саноат асосида ўстиришда қўлланиладиган озиқа муҳити таркибидан қуйидаги компонентлар чиқади (%):  Магний сульфат - 0,05;  Аммоний сульфат - 0,6;  Аммоний нитрат - 0,7;  Кўпиклантирувчи воситалар - 0,2. Ферментаторда ўстириш давомийлиги 26-280С ҳароратда, доимий аралаштириш ва аэрацияда 48-60 соатни ташкил этади. Культурал суюқлик ферментациядан сўнг 500С ҳароратда вакуум остида буғлантирилади ва бунда унинг ҳажмини 3-4 маротабага қисқартишга эришилади. Шундан сўнг буғлантирилган суюқлик пуркаб қуритгич мосламага йўналтирилади ва намлиги 10% атрофида бўлгунича қуритилади. Қуритгич камерасининг ҳарорати бошланиши 1500С ни, чиқишда эса 650С ни ташкил этади.

×орвачилик учун гризин препаратлар - озиқагризинлар - таркибида антибиотик моддалар сақлашига кўра фарқланади (г/кг): озиқа гризини-5; озиқагризини 10 ва озиқа гризини-40. Озиқ-овқат ва консервалаш саноатида Субтилин. Субтилинни Bacillus subtilis культураси ҳосил қилади, кимёвий таркиби полипептиддир. Граммусбат ва грамманфий микроорганизмларга нисбатан, шулар қаторида кислотага чидамли бациллалар ҳам фаол таъсир кўрсатади. Сабзавотларни консервалашда субтилинни қўллаб, термик ишлов беришдан бирмунча сақланилади, бу консервада витаминлар сақланиши ва мазасини йўқотмаслигида катта аҳамиятга эга. Низин - юқори молекулали пептид, Streptococcus lactis синтезлайди. Низиндан тиббиёт амалиётида фойдаланилмайди, уни томат, кўк нўхат, гул карам ва бошқа маҳсулотларни консервалашда қўлланилади. Пишлоқ сақлашда ҳам самарали натижа беради. Антибиотик бир қанча термофил спора ҳосил қилувчи бактериялар тараққиётини тўхтатади. Одам учун зарарли эмаслиги билан xарактерланади. Ўсимликшунослик, озиқ-овқат ва консервалашда антибиотиклар қўлланганда, улар доимий равишда мутахассислар ва мувофиқ органлар назорати остида бўлишлари шарт. Шундай қилиб, антибиотикларни ўрганиш ва улардан амалда фойдаланишга фан ва амалиётнинг кўп соҳасидаги мутахассислар қизиқиб келишмоқда.

O'xshashlar

МИКРООРГАНИЗМЛАРДАГИ МОДДА АЛМАШУВИ

Рекомбинант днк олиш, генлар библиотекасини яратиш ва индиви дуал генларни ажраташ технологияси

Микробиология предмети, вазифалари ва бошқа фанлар билан боғлиқлиги

Йирик микробиологик синтез заводлари

Маккажўхорини етиштириш технологияси