Ерда ҳаётнинг турли туманлиги. Прокариотлар ва эукариотлар - Biologiya - Referatlar

Ерда ҳаётнинг турли туманлиги. Прокариотлар ва эукариотлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Цитология . Ҳаётнинг хужайравий ва ҳужайрасиз шакллари . 2. Прокариот ва эукариотлар, тузилиши, функцияси. 3. Ҳужайра органоидлари. 4. Ўсимлик ва ҳайвон ҳужайрасидаги ўхшашлик ва фарқлар. 5. Ҳужайра эволюцияси.

www.arxiv.uz Ҳужайраларни ўрганувчи фан цитология деб аталиб, юнонча «цитос» - ҳужайра, «логос» - фан деган сўзлардан олинган. Цитология предмети бир ҳужайралилар ва кўп ҳужайрали организмларнинг таркибий қисми ҳисобланувчи айрим ҳужайраларни тадқиқ қилади. Цитология ҳужайранинг ва унинг таркибий қисмлари тузилишининг кимёвий таркибини, уларнинг бажарадиган вазифаларини кўпайиши ва ривожланишини, атроф муҳит омиллари билан муносабатларини ўрганади. Ҳозирги даврда бошқа фанлар методларининг цитологияда фойдаланишни ўрганувчи янги фан - ҳужайра биологияси шаклланди. Бу фан цитология, биокимё, молекуляр биология ва молекуляр генетика каби фанлар комплексидан иборат. Ҳужайрани ҳар томонлама ўрганиш микроскопнинг кашф этилишига боғлик. «Ҳужайра» сўзини биринчи марта ингилиз олими Роберт Гук 1665 йилда фанга киритди. Ҳозирги замонда фаннинг ҳар томонлама ривожланиши натижасида ҳужайра назариясининг асосий қоидалари қуйидагилардан иборат: 1. Ҳужайра тирикликнинг тузилиши, функцияси ва ривожланишининг энг кичик бирлигидир. 2. Ҳужайралар фақат бўлиниш йўли билан кўпаяди. Ҳар бир янги ҳужайра дастлабки ҳужайранинг бўлиниши натижасида ҳосил бўлади. 3. Ҳужайра кўп ҳужайрали организмнинг функционал бирлиги ҳисобланади. Бутун организмнинг кўп сонли ҳужайралардан ташкил топиши унинг умумий моддалар алмашиниши сатҳини орттиради. 4. Кўп ҳужайралиларда ҳар ҳил ихтисослашган ҳужайралар бирлашиб тўқималарни ҳосил қилади. Улар кўп ҳужайрали ҳайвонларда нерв ва гуморал системалар орқали идора этилади. 5. Ҳужайравий тузилиши ирсий ахборотнинг сақланиши, кўпайиши, узатилиши ва амалга оширилишини таҳминлайди.

www.arxiv.uz Ҳаётнинг ҳужайрасиз шаклларига вируслар киради. Улар жуда майда, ҳатто бактериялар ҳам ўта олмайдиган филғтрлардан ўта олганлиги учун филғтрланувчи вируслар дейилади. Вирусларни 1892 йилда рус ботаниги Д.И. Ивановский кашф қилган. Ўсимликлар, ҳайвонлар ва бактерияларда паразитлик қилувчи вируслар аниқланган. Вирусларни ўрганувчи фан вирусология деб аталади. Вируслар энг майда организмлар бўлиб, уларнинг ўлчами 20-300 нм (нанометр) га тенг бўлади. 1 нанометр микрометрнинг 1/1000 қисмига тенг. Вируслар тирик организмларга хос бўлган хусусиятларни фақат ҳужайра ичига киргандагина намоён қила олади. Улар ҳужайра ичи паразитлари бўлиб ҳужайрадан ташқарида кўпая олмайди. Чунки ҳужайравий тузилишга эга организмлардан фарқ қилиб, вирусларда ўзининг метаболизм системаси, шу жумладан оқсил синтез системасига эга эмас. Вируслар ҳужайрадан ташқарида ривожлана олмайдиган автоном генетик тузилмалардир. Ҳужайрадан ташқарида улар кристаллар шаклида бўлади. Вируларнинг кеилиб чиқиши тўғрисида асосан уч хил фараз мавжуд; 1) вируслар паразитизмга ўту мослашиш натижасида ўзгарган микроорганизмлардан келиб чиққан: 2) ҳужайра органоидлари – митохондриялар, пластидалардан келиб чиққан: 3) вируслар нормал ҳужайралар геномининг бир қисмидир. Бу фаразларнинг қайси бири ҳақиқатга яқинлиги ҳали аниқланмаган. Ҳаётнинг ҳужаравий шакллари. Тирик мавжудотларнинг асосий массасини ҳужайралар ташкил этади. Ҳужайра ҳаётнинг ҳамма асосий хусусиятларини ўзида намоён қилувчи энг кичик элементар тузилмадир. Ҳужайралар ўз тузилишига кўра 2 гуруҳга бўлинади: Прокариот ҳужайралар. Прокариот (юнонча про – олдин, карион – ядро сўзларидан олинган) хужайралар энг оддий тузилган бўлиб, қадимий организмлардир. Ерда ҳаёт ривожланишининг энг дастлабки

www.arxiv.uz босқичларида пайдо бўлиб, ҳозирги давргача сақланиб қолган. Прокариотларга бактериялар ва кўк-яшил сув ўтлари, (цианобактериялар) киради. Бактериялар 0.5 мкм дан 10 мкм гача бўлиб, ташқи томондан қалин қобиқ билан ўралган, баҳзилардида эса шилимшиқ капсула бўлиши мумкин. Қобиқ тагида мембрана жойлашади. Прокариотларда хақиқий ядро ўрнига мембрана билан ажратилмаган генофор ёки нуклеоид бўлиб, у битта ҳалқасимон хромосомадан иборат. Хромосома таркибида икки спиралли ДНК молекуласи, жуда оз миқдорда оқсил ва РНК жойлашгандир. Эукариотлардан фарқли ўлароқ прокариотлар хромасомасида гистонли оқсиллар бўлмайди. Хромосома ҳужайра мембаранасига бириккан бўлади. Бактериялар бўлинганда ДНК ёки РНК ҳам икки марта кўпаяди. Прокариотларда органоидлар рвиожланмагандир. Уларда ичик мембраналар йўқ, унинг ўрнига ҳужайра мембранасининг бурмалари мавжуд. Бу бурмалар бактерияларда пластидалар ва митохондриялар вазифасини бажариши мумкин. Прокариотларда 5000 дан 50000 гача рибосомалар бўлиб, улар эукариотларникидан фарқ қилади. Прокариотларда митоз кузатилмайди. Улар иккига бўлиниши йўли билан кўпаяди. Бактерияларда жинсий жараён- қонҳюгация кузатилади. Бунда икки ҳужайра ўзаро ирсий ахборот алмашинади. Натижада бактерияларнинг ирсий ўзгарувчанлиги ортади. Бактериялар жуда катта аҳамиятга эгадир. Ҳозирги вақтда улардан биотехнологияда, генетик инженерияда кенг фойдаланилмоқда. Бактериялардан спирт, сирка кислота, ҳар ҳил антибиотиклар, ферментлар, биологик актив моддалар, озиқбоп оқсиллар, дори – дармонлар, гормонлар олишда кенг фойдаланилмоқда. Инсон қадим замонлардан бери сариёғ, пишлоқ, қатиқ, сут ва нон маҳсулотларини тайёрлашда бактериялардан фойдаланиб келмоқда. Проктариотлар табиатда моддаларнинг даврий алмашинишида катта аҳамиятга эга. Кўк-яшил сув ўтлари (цианобактериялар) органик

www.arxiv.uz моддаларни синтезлашда, бактериялар эса минераллаштиришда муҳим рол ўйнайди. Бактериялар ҳар ҳил касалликларнинг кўзғатувчилари сифатида одам, ҳайвон ва ўсимликларга катта зарар етказади. Масалан: дизентерия, қорин тифи, вабо, ўлат ва йирингли касалликларнинг кўзғатувчилари ҳар ҳил бактериялар ҳисобланади. Эукариотлар . Бир ҳужайрали сув ўтлари ва содда ҳайвонлардан тортиб юқори тузилган гулли ўсимликлар, мураккаб ҳайвонлар ва одамларгача бўлган ҳамма мавжудотлар эукариот организмларни ташкил этади. Эукариот ҳужайралар прокариот ҳужайраларга қараганда мураккаб ва хилма–хил тузилган. Уларда хақиқий ядро ва органоидлар мавжуд. Эукариот юнонча «эу» - ҳақиқий, яхши, «карион» - ядро сўзларидан олинган. Ҳужайралар бир – бири билан ўзаро боғлиқ бўлган учта таркибий қисмдан ташкил топган: 1) хужайра қобиғи, 2)цитоплазма, 3) ядро. Эукариот ҳужайраларнинг катталиги ва шакли асосан улар бажарадиган функцияларга боғлик бўлади. Уларнинг ўртача диаметри 10 мкм дан 100 мкм гача бўлади. Тухум ҳужайралар таркибида озиқ моддалар кўп тўпланганлиги учун анча йирик бўлади. Туяқуш тухумининг диаметри 150 мм гача боради. Ҳужайраларнинг ўлчами организмнинг катталигига боғлиқ эмас. Масалан, йирик сут эмизувчиларнинг қизил қон таначаларининг диаметри 10 мкм дан ошмайди. Аҳзонинг ёки бутун организмнинг катталиги эса ҳужайралар миқдорига боғлиқдир. Ҳужайра қобиги. Ҳужайра қобиғи ҳужайранинг ташқи мухит билан ва бошқа ҳужайралар билан ўзаро муносабатларини таҳминлайди ва шунга уч хил асосий вазифани бажаради: 1)ҳимоя тўсиқ, 2) моддаларни ўтқазиш, 3) рецептор. Ҳужайра қобиғининг асосий қисмини плазматив мембрана – плазмолемма ташкил этади. Ҳайвон ҳужайраларининг қобиғи жуда юпқа ва эластик бўлади. Уни фақат

www.arxiv.uz электрон микроскопдагина кўриш мумкин. Ҳайвон ҳужайралари мембранасининг ташқи юзасида гликопротеин комплекси – гликокаликс жойлашади. Гликокаликсда кўп миқдорда рецепторлар жойлашганлиги учун ҳужайранинг ташқи муҳит ва бошқа ҳужайралар билан муносабати таҳминлайди. Ҳайвон ҳужайраларининг қобиғи жуда юпқа бўлганлиги учун ўсимлик ҳужайралариники каби таянч вазифасини бажара олмайди. Ўсимлик ҳужайраларининг қобиғи ҳайвон ҳужайралариникидан фарқ қилиб қалин бўлади. Унинг таркибида целлюлоза моддаси кўп, шунинг учун ҳам ўсимлик ҳужайрасининг қобиғини асосий функцияларидан бири таянч функцияси ҳисобланади. Плазматик мембрана ҳамма ҳужайралар учун универсал бўлган элементар биологик мембранадир. Унинг қалинлиги ўртача олганда 7-10 нм дан иборат. Плазмолемманинг кимёвий таркибига липидлар, оқсиллар, мураккаб органик молекулалар гликопротеинлар, гликолипидлар ва жуда кам миқдорда бошқа бирикмалар киради. Плазматик мемрана муҳим вазифани бажаради. Биринчидан, мембарана ҳужайра ички муҳитини унинг ташқи муҳитидан ажратиб турувчи тўсиқдир. Иккинчидан, плазматик мембрана ички муҳит билан ташқи муҳит ўртасида моддаларнинг алмашинувини таҳминлайди. Ҳужайра мембранаси ярим ўтказувчанлик хусусиятига эга, чунки айрим моддалар бошқа моддаларга нисбатан осонроқ ўтади. Липидларда яхши эрийдиган, молекуляр массаси кичикроқ моддалар мембрана орқали тез ва осон ўта олади. Молекуляр массаси оғир моддалар мембранадан деярли ўтмайди. Цитоплазма. Цитоплазма ҳужайранинг асосий массаси, унинг ички муҳити ҳисобланади. Цитоплазма ҳужайранинг ҳамма таркибий қисмларини бир – бирлари билан боғлаб, улар орасидаги алоқаларнинг амалга ошишида муҳим рол ўйнайди. Цитоплазма ташқаридан плазманинг таркибий қисмларига гиалоплазма, органоидлар ва киритмалар киради.

www.arxiv.uz Гиалоплазма (юнонча гиалос – тиниқ, ойнасимон, плазма – суюқлик сўзларидан олинган) цитоплазманинг асосий, рангсиз коллоид системаси ҳисобланади. Гиалоплазманинг таркибида оқсиллар, ҳар хил ферментлар, РНК, полисахаридлар, липидлар учрайди. Гиалоплазмада органоидлар ва киритмалар жойлашади. Унинг асосий функцияларига молекулаларни бир жойдан иккинчи жойга ўтказиш, кислородсиз парчаланишда, гликолизда қатнашиш, ҳужайранинг буферлик ва осмос хусусиятларини таҳминлаш киради. Органоидлар (юнонча органон – аҳзо, эидос- ўхшаган сўзларидан олинган) ҳужайранинг маҳлум тузилишга ва ҳар қайсиси ўзига хос функцияни бажаришга мослашган доимий таркибий қисмидир. Мураккаб тузилган организмларнинг ҳар ҳил аҳзолари – органлари бўлгани каби ҳужайралар ҳам ўз аҳзоларига – органоидларига эга. Органоидлар моддаларнинг ташилиши, энергия ҳамда моддаларнинг айланиши, бўлиниш, ҳарақатланиш ва шунга ўхшаш ҳужайранинг кўпгина бошқа функцияларининг амалга ошишини таҳминлайди. Қандай ҳужайраларда учрашига қараб органоидлар умумий ва хусусий, ўзига хос органоидларга бўлинади. Умумий органоидларга митохондриялар, Голжи аппарати, эндоплазматик тўр, рибосомалар киради. Ўсимлик ҳужайраларида Булардан ташқари пластидлар ҳам учрайди. Ҳайвон ҳужайраларида центриолалар ҳам умумий органоидларга киради. Умумий органоидлар деярли ҳамма ҳужайраларда учраганлиги учун ҳам уларга шундай ном берилган. Хусусий органоидлар эса фақат айрим, хусусий функцияларни бажаришга мослашган ҳужайралардагина учрайди. Уларга мисол қилиб киприкчалар (инфузориялар, нафас йўллари ҳужайраларида), хивчинлар (сперматозоидда, эвгленада), тонофибриллалар (эпителий ҳужайраларида), нейрофибриллалар (нерв ҳужайраларида) ва бошқа хусусий органоидларни келтириш мумкин.

www.arxiv.uz Органоидлар ўз тузилишига кўра мембранали (эндоплазматик тўр, митохондрия, пластида, Голжи аппарати, лизосома) ва мембранасиз (рибосомалар, центриолалар) органоидларга ажралади. Эндоплазматик тўр цитоплазманинг ичкарироқ қисмида – эндоплазмада кўпроқ жойлашганлиги учун шундай номланади. Уни фақат электрон микроскоп орқали текширилгандагина яхши ўрганиш мумкин. Битта мембрана билан чегараланган, вакуолалар ва каналчалар системасидан ташкил топган. Мембрананинг қалинлиги 5-7 нм га тенгдир. Эндоплазматик тўрнинг бўшлиғи цитоплазма умумий хажмининг 10 фоизга яқинини ташкил этади. Каналчалар ва цистерналар шохланиб ҳужайранинг ҳамма қисмларини бир – бири билан, плазмолеммани бошқа органоидлар ва ядро қобиғи билан боғлаб, умумий тўрни ҳосил қилади. Эндоплазматик тўр ўз тузишига кўра иккига: донадор ва силлиқ эндоплазматик тўрга бўлинади. Донадор (грануляр) эндоплазматик тўр мембранасининг ташқи қисмида рибосомалар жойлашганлиги учун шундай аталади. Донадор эндоплазматик тўрнинг асосий функцияси унинг мембранасида рибосомалар иштирокида оқсил синтезида қатнашишдир. Асосан ҳужайрадан ташқарига чиқариладиган ва Голжи аппаратига етказиб бериладиган оқсиллар синтезланади. Синтезланган оқсиллар каналчалар орқали ҳарақатланиб, Голжи аппаратига ва бошқа органоидларга етказилади (транспорт функцияси). Синтезланган оқсиллар углевод бирикмалари билан қўшилиб ўзгаради. Донадор эндоплазматик тўр оқсил кўп миқдорда синтезланадиган ҳужайраларда яхши ривожланган. Силлиқ эндоплазматик тўр мембраналарида рибосомалар бўлмаганлиги учун ҳам шундай деб аталади. Силлиқ эндоплазматик тўр мембраналарида ёғ ва углевод алмашинишида иштирок этувчи ферментлар жойлашади. Шунинг учун ҳам унинг асосий функцияси углеводлар, ёғ ва ёғли гормонлар синтезида қатнашишдан иборат. Мушак ҳужайраларида силлиқ эндоплазматик тўр

www.arxiv.uz мушак толаларининг қисқариши жараёнида қатнашади. Тери безларининг ҳужайраларида, жигар ҳужайраларида, ўсимлик уруғларида силлиқ эндоплазматик тўр яхши ривожланган. Шундай қилиб, эндоплазматик тўр ҳужайралар ичида ва ҳужайралар ўртасида моддаларнинг ташилишини, айланишини таҳминловчи умумий система ҳисобланади. Рибосома (рибонуклеин кислота, сома – донача сўзидан олинган) ҳужайрада оқсил синтезини амалга оширувчи органоид бўлиб, мембранасиз органоидлар қаторига киради. Унинг диаметри 230 нм га тенг бўлиб, икки хил: биттаси йирик, биттаси кичик бирликлардан тузилган. Митохондриялар ва пластидалар ичида ҳам рибосомалар учрайди, улар цитоплазма рибосомаларидан кичикроқ бўлади. Эукариотлар ва прокариотларнинг рибосомалари бир – биридан кимёвий таркиби билан фарқ қилади. Рибосомалар – рибонуклеин кислота ва оқсил молекулаларидан ташкил топган. Рибосомада икки фаол қисм Р – пептид ва А – аминокислота қисмлари мавжуд. Цитоплазмада рибосомалар алоҳида тўпланган полирибосомалар ва боғланган эндоплазматик тўр мембранаси ҳолатида бўлиши мумкин. Полирибосомалар РНК молекуласида кетма – кет жойлашган. Рибосомаларнинг асосий функцияси синтездир. Полирибосомаларда асосан ҳужайрадан ташқарига чиқариладиган, оқсиллар синтезланади. Рибосомалар ядродаги ядрочада синтезланиб, кейин цитоплазмага чиқарилади. Голжи аппарати 1889 йилда италиялик олим Г. Голжи томонидан нерв ҳужайраларида кашф этилган. Оддий ёруғлик микроскопида текширилганда тўрсимон кўринишга эга бўлганлиги учун шундай ном берилган. Бу ҳамма эукариот ҳужайраларда учрайди. Электрон микроскопда текширилганда Голжи аппарати яссиланганлиги бўшлиқлар, йирик вакуолалар ва майда пуфакчалардан тузилганлигини кўриш мумкин. Унинг мембраналари силлиқ тузилган. Голжи аппарати бўшлиқлари эндоплазматик тўр каналчалари билан туташиб кетади.

www.arxiv.uz Эндоплазматаик тўрда синтезланган моддалар Голжи аппарати бўшлиғига ўтади. У жойда қонцентрацияланиб маҳлум шаклга кириб, ташқарига чиқариш учун тайёрланади ёки ҳужайранинг ўзида сарфланади. Голжи аппарати, шунингдек углеводородлар синтезида, лизосомалар ва ҳужайра мембраналарини ҳосил қилишда қатнашади. Митохондриялар (юнонча митос – ип, хондрос – донача сўзларидан олинган), узунлиги 10 мкм гача, диаметри эса 0,2 –1,0 мкм гача етади, Электрон микроскопда эса юмалоқ ёки чўзинчоқ шаклда бўлиб, ташқи томондан иккита мембрана билан чегараланган. Ички бўшлиқ митохондрия матрикси деб аталади. Ички мембрана бурмалар ҳосил қилиб уларни митохондрия кристаллари деб аталади. Кристаллар сони ҳужайралар активлигига боғлиқ бўлади. Ҳар хил тўқималарнинг ҳужайраларида митохондриялар сони ҳар хил бўлади. Жигар ҳужайраларида уларнинг сони 2500 тагача, қон ҳужайраларида эса лимофоцитларда 25-50 тагача бўлиши мумкин. Энергия сарфланиши юқори бўлган мушак ҳужайраларида митохондриялар сони жуда кўп бўлади. Митохондриянинг ички ва ташқи мембраналари ўз кимёвий таркиби жиҳатдан бир - биридан кескин фарқ қилади. Ички мембрана таркибида ва митохондриянинг матриксида оксидланиш-қайтарилиш жараёнида қатнашувчи кўп сонли ферментлар мавжуд. Митохондрия ярим автоном органоидлар қаторига киради, чунки унинг матриксида оқсил синтезланиши учун зарур бўлган ҳамма нарсалар: ДНК, РНК, рибосомалар, синтезда қатнашувчи ферментлар жойлашган. Митохондрияларнинг асосий функцияси – энергия ҳосил қилиш, уларни шунинг учун ҳам ҳужайранинг «аккумуляторлари» деб аташ мумкин. Митохондрияда энергиянинг манбаи – углеводлар кислородли (аэроб) шароитда оксидланади. Парчаланиш орқали ҳосил бўлган жуда кўп энергия аденозинтрифосфат (АТФ) кислота синтезига сарфланади ва АТФ энергияси сифатида тўпланади. Шундай қилиб, митохондриялар

www.arxiv.uz фаолияти натижасида энергияга бой (энергиянинг фойдаланиш мумкин бўлган шаклини ҳосил қилиш, яғни энергиянинг шаклини ўзгартириш – трансформация натижасида) бўлган кимёвий бирикма – АТФ кўп миқдорда синтезланади. АТФ эса организмнинг ҳамда ҳамма ҳужайраларнинг фаолиятини таҳминловчи универсал энергия манбаи ҳисобланади. Митохондриялар аввал мавжуд бўлган митохондрияларнинг бўлиниши натижасида ҳосил бўлади. Митохондриялар бўлинишидан олдин унинг ДНК миқдори икки ҳисса ортади. Митохондрия бошқа қўшимча функцияларни ҳам бажариши, масалан, айрим ёғсимон гормонлар, липидларнинг синтезида ҳам қатнашиши мумкин. Пластида (пластидос -ҳосил қилувчи, яратувчи сўзларидан олинган) ўсимлик ҳужайраларининг асосий органоидларидан бири бўлиб, уларда фотосинтез жараёни амалга ошади. Улар мураккаб мембраналар системасидан ташкил топган бўлиб, ташқаридан икки қават мембрана билан ўралган мембранали органоидларга киради. Ҳайвонлар хужайрасида пластидалар бўлмайди. Пластидалар шакли, тузилиши, ўлчами, функцияларига кўра, ҳилма хил бўлади. Рангига кўра уларнинг, асосан 3 та тури мавжуд: яшил – хлоропластлар, қизил, тўқ сариқ, сариқ – хромопластлар, рангсиз – лейкопластлар. Пластидалар келиб чиқиши жиҳатдан бир – бирига боғлиқ бўлиб, онтогенез давомида бири иккинчисига айланиши мумкин. Одатда ҳужайрада пластидаларнинг бир тури учрайди, унинг ўлчами 4-6 мкм гача етади. Электрон микроскопда текширилганда хлоропластларнинг икки қават мембрана билан ўралганлигини кўриш мумкин. Хлоропластларнинг ички қисми строма дейилади, унда жуда кўп ферментлар жойлашади. Хлоропластларнинг митохондриялардан асосий фарқи шундаки, уалрнинг ички мембранаси кристалларни хосил қилмайди. Стромада яссиланган бўшлиқлар бўлиб, уларни тилакоидлар деб аталади. Шундай қилиб, хлоропластларнинг асосий элементар бирлиги тилакоидлар ҳисобланади. Тилакоидларда хлорофилл пигментлари жойлашган. Тилакоидлар устма – уст жойлашган

www.arxiv.uz тангачаларни эслатади. Хлоропластлар ҳам митохондрияларга ўхшаб, ўз автоном оқсил синтезловчи аппарати, яҳни ДНК, РНК, рибосомалар, ферментларга эга. Хлоропластларда ёруғлик энергияси таҳсиридаги реакциялар натижасида фотосинтез жараёни амалга ошади, энергияга бой бирикма АТФ синтезланади, СО 2 углеводларга айланади. Лизосомалар (лотинча лизео – эритаман, сома – тана сўзларидан олинган) ҳайвон ва замбуруғ ҳужайралари таркибида учрайдиган органоидлар бўлиб, ҳужайра ичидаги ҳазм бўлиш жараёнларини амалга оширади. Лизосомалар битта мембрана билан ўралган, катталиги 0,2-0,8 мкм га тенг. Лизосомалар матриксида ва мембранасида 40 га яқин гидролитик ферментлар жойлашган бўлиб, улар оқсиллар, нуклеин кислоталар, полисахаридлар, липидлар ва бошқа моддаларни парчалаши мумкин. Моддаларни ферментлар ёрдамида парчалаш, лизис дейилгани учун органоид лизосома деб аталади. Лизосомалар Голжи аппаратида ҳосил бўлади. Лизосоманинг ҳамма ферментлари кислотали шароитдагина таҳсир қилади.Ҳужайрада лизосомалр сони 10-100 тагача ва ҳатто ундан ҳам ортиқ бўлиши мумкин. Голжи аппаратида ҳосил бўлган лизосомаларни бирламчи лизосомалар дейилади. Дастлаб уларнинг ферментлари ноактив ҳолатда бўлади. Ҳужайрада приноцитоз ёки фагоцитоз вакуолалари ҳосил бўлганидан кейин бирламчи лизосомалар уларга яқинлашиб қўшилади ва ферментлари активлашиб икқиламчи лизосомаларга ёки ҳазм вакуолаларига айланади, сўнгра ҳазм қилиш жараёни бошланади. Парчаланиш натижасида ҳосил бўлган моддалар цитоплазмага ўтади ва ҳужайра томонидан фойдаланилади. Ҳаёт фаолияти жараёнида ҳам лизосомалар қатнашади. Масалан, итбалиқнинг думи лизосомалр томонидан парчаланади. Лизосомалар ферментлари рибосомаларда синтезланиб, кейин эндоплазматик тўр орқали Голжи аппаратига ўтади ва шу жойда шаклланиб, цитоплазмага чиқарилади. Одам ҳужайраларида айрим лизосома ферментларининг етишмаслиги оғир касалликларга сабаб бўлади.

www.arxiv.uz Ҳужайра маркази -ҳайвон ҳужайраларининг ва баҳзи ўсимлик ҳужайраларининг мембранасиз органоиди ҳисобланади, ядронинг ёнига жойлашгани учун уни центросома (лотинча центрум – марказ, сома – танача сўзларидан олинган) деб аталади. Диплоид ҳужайралар икки жуфт центриолалардан ташкил топади. Цетриола найсимон тузилган бўлиб, узунлиги 0,3–0,5 мкм, диаметри эса 0,1—0,2 мкм га яқиндир. Центриоланинг деворини 9 микронайча триплетлари–учликлари ҳосил қилади. Мураккаб ўсимликлар, баҳзи замбуруғлар, сув ўтлари, содда ҳайвонларда ҳужайра маркази аниқланмаган. Центриолаларнинг функцияси ҳозиргача тўлиқ аниқланмаган. Улар бўлиниш дукини ҳосил қилишда қатнашади, деб тахмин қилинади. Чунки центриолалардан бўлиниш дукининг микронайчалари тарқалади. Бўлиниш дуки центриолалари бўлмаган ўсимлик ҳужайраларида ҳам ҳосил бўлиши мумкинлигини унутманг. Киритмалар . Ҳужайрада моддалар алмашинуви натижасида ҳосил бўладиган, маҳлум бир тузилишга эга бўлмаган шакли ва миқдори ҳаёт фаолияти натижасида тез–тез ўзгариб турадиган цитоплазманинг таркибий қисмлари киритмалар деб аталади. Энг кўп тарқалган киритмаларга қисқача тўхталиб ўтамиз. 1. Озиқ (трофик) киритмалари. Уларга ёғ томчилари, гликоген доначалари, лецитин ёки тухум сариқлиги киради. Ўсимлик ҳужайраларида крахмал, алейрон доначалари кўп учрайди. 2. Секреция киритмалари. Уларга ҳайвонларнинг без ҳужайраларидаги гранулаларни, ўсимликларда айрим тузлар кристалларини мисол қилиб келтириш мумкин. 3. Пигмент киритмаларига тери ҳужайралари таркибидаги меланин киради. 4. Колдиқ таначалар лизосомаларда ҳазм бўлмай қолган моддалар ҳам киритмаларга киритилиши мумкин.

www.arxiv.uz Ядро ҳужайранинг энг муҳим таркибий қисмларидан бўлиб, у эукариот организмалар ҳужайраларининг ҳаммасида учрайди. Фақат айрим юксак даражада тузилган ҳужайралардагина ядро бўлмаслиги мумкин (сут эмизувчиларнинг қизил қон таначаларида). Ядронинг шакли, ўлчами ҳужайранинг шаклига ва функциясига боғлиқ. Кўпчилик ҳужайралар бир ядроли, камдан – кам ҳолларда эса кўп ядроли ҳисобланади. Жигар, айрим қон ҳужайралари, мушак ҳужайралари кўп ядролиларга мисол бўлади. Ядро қуйидаги асосий функцияларни бажради: 1) ирсий ахборотни сақлаш ва кўпайтириш, 2) ҳужайрадаги моддалар алмашинувини идоро қилиш. Интерфаза ҳолатидаги ҳужайранинг ядроси қуйидаги таркибий қисмлардан ташкил топади: 1) ядро қобиғи, 2) ядро шираси, 3) хромосомалар, 4) ядроча. Ядро қобиғи, иккита мембранадан ташкил топган. Мембраналар орасидаги бўшлиқни ядро атрофи бўшлиғи дейилади. Ядронинг ташқи мембранасида рибосомалар жойлашиши ва эндоплазматик тўр каналчалари билан қўшилиши мумкин. Ядро қобиғи билан цитоплазма ўртасида моддалар алмашиниши тинмай давом этиб турдаи. Бундай моддалар алмашиниши асосан икки хил усулда амалга ошади: биринчидан, ядро қобиғида кўп тешиклар мавжуд бўлиб, ўша тешикчалар орқали цитоплазма ядро ўртасидаги моддалар алмашинади. Майда молекулалар диффузия йўли билан ўтиши мумкин. Ядро шираси (кариоплазма) ядро ичидаги турли структураларни ўзаро боғлаб турувчи суюқлик бўлиб, унда хроматин ва ядрочалар жойлашади. Унинг таркибига хилма–ҳил функцияни бажарувчи оқсиллар, ферментлар, эркин нуклеотидлар, аминокислоталар ва бошқа моддалар ҳам киради. Ҳромосомалар юнонча ҳрома – бўёқ, сома – тана сўзларидан олинган бўлиб, икки хил: спираллашган ва спираллари ёйилган ҳолатда бўлади. Интерфаза даврида хромосомаларнинг спираллари ёйилган ҳолатда бўлганлиги туфайли яхши кўринмайди. Махсус бўёқлар билан бўялганда

www.arxiv.uz донадор хроматин ҳолатида кўринади. Шундай қилиб хромосомаларнинг интерфаза ҳолати хроматин деб аталади. Интерфаза ҳолатидаги хромосомаларни электрон микроскопда текширганда унинг жуда ингичка ипчалардан ташкил топганлигини кўрамиз, уларни нуклеотид ипчалари дейилади, чунки уларнинг таркибидиа ДНК ва оқсиллар, асосан гистонлар бўлади. Хромосаманинг ҳар хил қисмлари бир хил бўялмайди. Хромосоманинг тўқ бўяладиган қисми гетерохроматин дейилади. Бу жойлар спираллашган бўлиб, фаоллиги жуда суст бўлади. Хромосоманинг яхши бўялмайдиган қисмлари эухроматин дейилади, улар спираллари ёйилган қисмлар бўлиб фаол фаолиятидаги генлардан ташкил топади. Ядроча думалоқ, тўқ бўялувчи танача бўлиб, уларнинг сони ҳужайраларнинг функционал ҳолатига боғлиқ бўлиб, 1 тадан 10 тагача ва ундан ҳам ортиқ бўлиши мумкин. Ядроча фақат интерфаза ҳолатидаги ҳужайраларда бўлади. Митоз вақтида улар йуқолиб кетади ва охирига бориб қайтадан шаклланади. Ядроча айрим рРНК синтезловчи хромосомалар таркибида бўлади. Хромосомаларнинг бу қисми ядроча ҳосил қилувчи деб аталади. Хромосомаларнинг бу жойда рРНК синтезланади ва рибосомалар шаклланади. Шаклланган рибосомалар кейин ядро қобиғи орқали цитоплазмага ўтади. Шундай қилиб ядроча рРНК молекулаларидан ва шаклланаётган рибосомалардан иборатдир. Ҳужайралар эволюцияси. Прокариот ҳужайраларнинг эукариотлардан олдин пайдо бўлганлиги аниқланган. Палеонтология маҳлумотларига кўра прокариотлар бундан 3,5 млрд. йил илгари, эукариотлар эса 1-1,5 млрд. йил илгари пайдо бўлган. Ўша ҳолат, шунингдек асосий биокимёвий жараёнларнинг ҳар иккала ҳужайраларда бир-бирига ўхшашлиги эукариотларнинг дастлабки прокариот хужайрадан келиб чиққанлиги тўғрисида тахминларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлди.

www.arxiv.uz Симбиогенез гипотезасига биноан эукариот ҳужайралар ҳар хил прокариот ҳужайраларнинг бир–бирига қўшилиб симбиоз ҳаёт кечиришга мосланиши натижасида келиб чиққан. Тахмин қилинишича асосий хўжайин ҳужайралар амёбасимон ҳарақатланувчи прокариотлар бўлган. Аэроб прокариотларнинг бу ҳужайрага кириб, аста-секин ўзгариши натижасида митохондриялар, ҳозирги спирохеталарга ўхшаган бактерияларнинг кириб ўзгариши натижасида хивчинлар пайдо бўлган. Яшил ўсимликларнинг хлоропластлари эса кўк–яшил сув ўтларининг симбионтпрокариотларидан келиб чиққан. Эволюция жараёнида аста секин симбионт хужайралар генларнинг бир–бирига ўтиб қўшилиши натижасида ядро пайдо бўлган. Эукариотларнинг эндоплазматик тўр, Голжи аппарати мембраналари ва бошқа мембранали тузилмалари ядро қобиғининг ташқи мембранаси ҳисобига пайдо бўлган деб тахмин қилинади. Инвагинация гипотезасига кўра эукариот ҳужайраларнинг аждоди прокариотлар ҳисобланади. Бу гипотезага биноан ўз ДНКси бўлган органоидлар митохондриялар, хлоропластлар ва ядро ҳужайра қобиғининг цитоплазмага ботиб кириши натижасида ҳосил бўлган. Бу гипотеза билан митохондриялар, хлоропластлар ва ядронинг 2 мембрана билан ўралганлигини осон тушунтириш мумкин. Шундай қилиб, эукариот ҳужайраларнинг ҳосил бўлиши ирсий аппаратнинг мураккаблашишига, митоз ва мейоз усулларида бўлинишининг келиб чиқишига олиб келади, натижада ирсий ўзгарувчанлик жараёни жадаллашади. Ўша сабаблар 1 млрд. йил давомида эукариот ҳужайраларнинг оддий бир ҳужайралилардан тортиб сут эмизувчилар ва одамгача ривожланишига имқоният яратди.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. История биологии Под. ред. Микулинского С.Р. Москва Наука 1972 г. 2. Гофуров А.Т. Дарвинизм. Тош. Укитувчи –1992 й. 3. Воронсков Н.П. Сухориков Л.Н. Эволюция органического мира. Москва Просвешений – 1991 г. 4.Туракулов Е.Х. Молекуляр биология. Тошкент Укитувчи 1993 й. 5.Туракулов Е.Х. ва бошкалар Умумий биология Тошкент Укиувчи 1998 й. 6. Гофуров А.Т. Носиров О.Н. Мактаб биология курсида табиат мухофазаси тушунчасини шакллантириш. Тошкент Укитувчи 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ерда ҳаётнинг пайдо бўлиши, ривожланиш эралари

Бир ҳужайрали микроорганизмларнинг соддалиги ва мукаммаллиги

Хужайра тирикликнинг элементар бирлиги

Метаболизм тушунчаси, тирик таналарни озиқланишига қараб бўлиниши. Ҳужайра унинг тузилиши

Синтрофия