Biosfera evolutsiyasi. biogenez, noogenez, noosfera

Biosfera evolutsiyasi. biogenez, noogenez, noosfera

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

16.8271484375 KB

Ko'chirib olish

Biosfera evolutsiyasi. biogenez, noogenez, noosfera Biosferaning evolutsiyasi asosan ikki xil muhim omillar: 1. Sayyoramizda geologik va iqlim o‘zgarishlari ta’sirida. 2. Biologik evolutsiya jarayonida tirik organizmlar turlari ning tarkibi va sonining o‘zgarishlari ta’sirida amalga oshib kelgan. Hozirgi zamonda bu omillarga uchinchisi, inson jamiyati- ning ta’siri qo‘shiladi. Biosfera evolutsiyasi 3 ta bosqichga ajratiladi. 1. Birinchi bosqichda biotik davriy aylanish xususiyatigaega birlamchi biosfera paydo bo‘ladi. Bu bosqich taxminan 3 milliard yillar oldin boshlanib, paleozoy erasining kembriy davrigacha davom etadi. 2. Ikkinchi bosqichda biosferaning biotik tarkibiy qismi —ko‘p hujayrali organizmlar murakkablashadi. Bu davr 0,5 milliard yillar oldin, kembriy davridan boshlanib, hozirgi zamon odamlari paydo bo‘lishigacha davom etadi. 3. Uchinchi bosqich insoniyat jamiyatining kelib chiqishiga bog‘liq. Bundan taxminan 40—50 ming yillar avval boshlanib, hozirgi vaqtgacha davom etmoqda. Biosfera evolu- tsiyasining bir inchi va ikkinchi bosqichlari faqat biologik qonuniyatlar natijasida kechadi, shuning uchun bu bosqichlarni birlashtirib biogenez davri deyiladi. Uchinchi bosqich insoniyat jamiyati kelib chiqishi va rivoj- lanishiga bog‘liq bo‘lgani uchun uni noogenez davri deyiladi. Biogenez bosqichi. Yerda biosfera birinchi tirik organizmlar bilan bir vaqtda paydo bo‘ladi. Tirik organizmlar evolutsiyasi bilan birga biosfera ham o‘zgara boradi. Dastlabki tirik organizmlar bir hujayrali geteretrof oziqlanuvchi anaerob prokariotlar bo‘lgan. Bu organizmlar energiyani asosan glikoliz, bijg‘ish jara yonlari natijasida to‘plagan.

Bu dastlabki tirik organizmlar abiogen usulda hosil bo‘lgan tayyor organik moddalar bilan oziqlanib, biosferaning birlamchi biomassasini to‘plab borgan. Birlamchi biosferada organik moddalar kam bo‘lgani uchun geterotrof prokariotlar tez ko‘paya olmas edi. Tabiiy tanlash natijasida anorganik moddalardan organik moddalarni mustaqil sintezlay oladigan autotrof organizmlar — birinchi xemosintez- lovchi, fotosintezlovchi bakteriyalar va ko‘k-yashil suvo‘tlari paydo bo‘la di. Birinchi fotosintezlovchi organizmlar karbonat angidridni yutib, kislorodni ajratib, atmosferaning tarkibini o‘zgartirgan. Natijada atmosferada karbonat angidrid miqdori kamayib, kislorod miqdori tobora ko‘payib borgan. Atmosferaning 15—25 km balandligida elektrokimyoviy jarayonlar ta’sirida kisloroddan ozon ekrani hosil bo‘lgan. Ozon ekrani Yer yuzidagi tirik organizmlarni quyoshning ultrabinafsha nurlari va kosmik nurlari- ning halokatli ta’siridan himoya qilgan. Bunday qulay sharoitda dengiz yuzasida tirik organizmlar yanada ko‘paya borgan. Atmosferada erkin kislorodning ko‘payishi Yer yuzasida aerob tipda kislorod bilan nafas oluvchi organizmlarning va ko‘p hujayralilarning kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. Ozon ekrani tirik organizmlarning suvdan quruqlikka tarqa lishiga imkon yaratgan. Birinchi ko‘p hujayrali organizmlar atmosferada kislorodning miqdori taxminan 3 foizga yetganda, kembriy davrining boshida, bundan 500 million yillar avval kelib chiqqan deb taxmin qilinadi. Dengizda yashovchi fotosintezlovchi organizmlar keragidan ortiqcha kislorod hosil qilgan va aerob organizmlarning yanada tez rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Aerob nafas olish jarayonida moddalar parchalanishi tufayli ko‘p energiya ajralgan. Ko‘p energiya esa organizmlarda morfologik va fiziologik murak kablashishga imkon yaratadi. Organizmlar har xil yashash muhitlariga o‘tib, keng tarqala boshlagan. Paleozoy erasida hayot faqat suvdagina keng tarqa- lib qolmay, quruqlikka ham

chiqqan. Yashil o‘simliklarning keng rivojlanishi atmosferani kislorod bilan yanada boyitdi, bu esa organizmlar tuzilishini yanada takomillashtirdi. Paleozoyning o‘rtalarida kislorodning hosil bo‘lishi va sarflanishi o‘rtasida muvozanat paydo bo‘ldi, atmosferada kislorod miqdori taxminan 20 foizgacha yetdi va bu muvozanat hozirgacha saqlanib kelmoqda. Tabiatda moddalar davriy aylanishida ishtirok etuvchi autotroflar, geterotroflar va redutsentlar faoliyatlarining muvozanatlashishi natijasida biosferada gomeostaz holati shakl- lanadi. Insonning paydo bo‘lishi bilan biosfera tarixida yangi juda kuchli omil paydo bo‘ldi va bu omil o‘z ta’siriga ko‘ra katta geologik jarayonlarga teng kela boshladi. Bu omil (inson faoliyati) biosferaning gometostaz (turg‘unlik, barqarorlik) holatini buzilishiga sabab bo‘la boshladi. Noogenez bosqichi. Insoniyat jamiyati paydo bo‘lishi bilan biosfera evolutsiyasining noogenez bosqichi boshlandi. Bu bosqichda evolutsiya inson ongi ta’sirida, uning mehnat faoli- yati natijasida davom etadi. Insonning biosfera doirasidagi ongli faoliyati endi uni noosferaga aylantiradi. Noosfera tushunchasi fanga birinchi marta fransuz geolog olimi E.Lerua tomonidan 1927-yilda kiritilgan (yunoncha «noos» — aql «sfera» — shar so‘zlaridan olingan). V.I. Ver nads kiy ta’biriga ko‘ra, noosfera — inson mehnati va ilmiy faoliy ati ta’sirida o‘zgargan biosferadir. Inson o‘z aql-zakovati bilan biosferada kechadigan biologik qonuniyatlarni to‘g‘ri tushunib olishga, biosferaning ekologik rivojlanishini idora qila olishga harakat qilishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, inson o‘z mehnat faoliyati bilan biosfera evolutsiyasi qonuniyatlarini buzmasligi lozim. XX asrning o‘rtalarida noogenika fani vujudga keldi. Bu fanning asosiy vazifasi — texnika progressi natijasida kelib chiqqan inson va tabiat o‘zaro munosabatlari buzilishlarini tuzatishidir. Boshqacha qilib aytganda, noogenika — bu tinimsiz ilmiytexnikaviy progress sharoitida ekologik tanglik kelib chiqishining oldini olish choralarini ishlab chiqadigan fandir.

Noogenika faqat muhofaza funksiyalarinigina bajarib qolmasdan, Yerda hayot shakllarining xilma-xilligini orttirish, mikroorganizmlar, o‘simliklar va hayvonlarning yangi turlarini yaratish choralarini ishlab chiqishi lozim. Tabiat va inson o‘rtasida doimiy muvozanat yaratishga harakat qilishning hojati yo‘q, bunga erishish mumkin ham emas. Biz asosiy tarkibiy qismi insoniyat jamiyati bo‘lgan bio- sferaning evolutsiyasini ongli boshqarishni o‘rganishimiz lozim.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

O'xshashlar

Odam evolutsiyasi

Insonning biosferaga ta’siri. Biosferani himoya qilish muammolari

Biosfera va mikroorganizmlar ekologiyasi

Mezozoy, kaynozoy eralaridagi hayot

Hayot tushunchasi. Hayotning kelib chiqishi haqidagi biokimyoviy nazariya