Эволюция ва Ақлнинг юзага келиши - Astronomiya - Referatlar

Эволюция ва Ақлнинг юзага келиши

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63 KB

Ko'chirib olish

Э волюция ва Ақлнинг юзага келиши Режа: 1. Интеллект ( Ақл ) нима ? 2. Антропогенез тарихига доир. 3. Антропогенезиснинг якуний фазаси. 4. Яна битта хотира шаклининг вужудга келиши.

Олам (Ер ва бошқа барча сайёралар)даги моддий жисмлар илм - фанда материя категорияси билан ифодаланади. Материя модда (зарра) ва майдон кўринишига эга бўлиб, улар доимий ҳаракатдаги жарёнда бир – бирига ўтиб туради. Ҳаракат материянинг ўз ичидаги зиддиятлар туфайли содир бўлади. Бинобарин, тирик ва нотирик табиат ўртасидаги ҳаракатда принципиал фарқ йўқ, фақат уларнинг намоён бўлишидаги фарқлар бизга сирли бўлиб кўринади. Эволюцион жараёнларда Ерда Ақлнинг юзага келишига ҳам табиий ҳолат деб қараш тўғри бўлади. Тирик организмларнинг ҳаммасига ирсият ҳос бўлиб, ҳайвонларда мия билан боғлиқ психик ҳодисаларда ва хотирада у намоён бўлади. Т ирик табиатнинг ўз и н и – ўзи та шкиллашини хотира ривожида англаб олиш мумкин. Е рда ҳаёт пайдо бўлишида ташқи муҳитдан олган ахборот (информация ) ни сақлаш услуби генетик хотира бўлган . Ирсий информациялар 4 ҳарфдан иборат тилда кодлашади. Шунинг учун ҳам Планетамиздаги барча тирик организмлар бир хил шаклдаги ирсий хотирага эгадирлар. Агар бошқа Планеталарда тирик табиат мавжудлиги аниқланса, уларнинг ДНК ёзувлари ҳарфлари бошқача бўлиши мумкин. Тараққиётнинг кейинги босқичларида хотиранинг янги шакли – ўқитиш ва тарбиялаш вужудга келди. “Мендай қил” тамойилига асосланган “таълим” ривожланган ҳайвонларда кооператив уюшмаларнинг шаклланишига сабаб бўлди, яъни айрим мавжудодлар ўз феъл-атворларини пода (тур) умумий феъл-атворига мувофиқ мослаштириш туфайли яшаб қолиш имконига эга бўлдилар. Бошқача айтганда, “пода онги” ва унга индивидуал муносабатни мувофиқлаштириш зарурати юзага келди. “Пода онги”нинг хотирасида яхши сақлай олган ҳайвонларнинг яшаш (озиқ-овқат топиш, ташқи ҳужумлардан сақланиш) имкониятлари кенг, бунинг акси бўлса, уларнинг яшаши қийинлашади, яъни оч қолиш, бошқа ҳайвонларга ем бўлиш ҳавфи реал бўлиб қолади.

Материя ҳаракатининг муайян босқичида онг (ақл) пайдо бўлди. Албатта Ақл одамзот мияси, онги билан боғлиқ бўлса-да, аммо унинг Ер юзида туғилиши яхлит олам жараёнларидаги моддий борлиқ ўзини-ўзи ташкиллашининг янги босқичи бошланганини, материя ўзини–ўзи англаш даражасига кўтарилганини англатади. Яъни, эндиликда м атерия ва унинг ҳаракатини принципиал равишда бошқариш имконияти вужудга келди. Ер шароитида одамзоднинг физиологик тузилиши такомиллашиб бўлди, унинг ақлий салоҳияти фан ва теҳника тараққиёти ёрдамида юксалиб бормоқдаки, эндиликда моддий борлиқ – табиатни бошқариш имконияти реалликка айланмоқда. Албатта бу имконият қандай воқелик тусига кириши одамзод руҳий олами ва жамият маънавиятининг ҳолатига ҳам боғлиқ бўлиб қолади. Ер юзида Ақлнинг пайдо бўлиши ва унинг ёрдамида моддий олам ўзини-ўзи таний бошлаши ҳудди ҳаёт пайдо бўлганидек табиий жараёндир. Бунда бирон-бир мўъжиза, қандайдир сирли куч борлигини излаш самарасиз машғулот бўлиб, одамзод билиш жараёнида ожизлиги ёки ялқовлигини шу билан яширишга, бошқача айтганда, мураккаб жараёнларни англаб олишдан ўзини–ўзи четлаштириб, ҳаёлот оламига ғарқ бўлишни афзал кўришдан бошқа нарса эмас. Биз эндиликда яшашимиз зарур бўлган олам Ақл имкониятларидан одмзотнинг инсонлардек, инсон бўлиб яшаш босқичига ўтиш жараёнини бошлаб юборишни тақоза этмоқда.Одамзод ўзини–ўзи алдашда давом этишни истамаса, у шу Ер деб аталган ва Қуёш системасига кирадиган бир планета – Ер материя ҳаракати юқори даражасининнг маҳсули эканини эътироф этиш керак бўлади. Бундай эътироф этиш Ер планетасини – Она-табиат деб оғизда шунчаки тан олишдан, эндиликда уни худди онасига меҳрибон бўлган боладек муносабатларни шаклланишига олиб келиши керак. Бу фикрларни айтишдан мақсад шуки, одамзоднинг пайдо бўлиши билан Ерда хотиранинг янги, юқори шакли вужудга келганига эътиборни қаратишдир. Хотиранинг бу шакли осмондан узилиб ҳам, Ер тубидан отилиб ҳам

чиққан эмаслигини илм –фан исботлаган экан, уни ҳақиқат сифатида қабул қилиш, ушбу ҳақиқат – ғояга имон келтириш (ишониш ва ишончга содиқ қолиш) керак бўлади. Бу ишонч ва эътиқод янги давр – Ақл соҳаси ва унинг ҳусусиятларини англаб олиш, одамзод истиқболида пайдо бўлган ва тобора қуюқлашиб бораётган “қора булутлар” офатидан сақланиб қолиш йўллари, воситалари, услубларини излаш ва уни топиш маъсулиятини ҳар бир Ақл соҳиби – одам зиммасига юклайди. Одамзоднинг пайдо бўлиши ҳақидаги афсонавий (мифологик) ва диний тасаввурлар минг йиллар давомида ижтимоий ва индивидул онг мазмун- моҳиятини белгилаб келди. Ҳозирги даврда ҳам дунё аҳолисининг асосий кўпчилиги ўз “Мени”ни диний онг нуқтаи назаридан англашга интилиб келади ва албатта бу интилиш жараёнида инсон (жамиятлашган индивид) сифатларини ўзида гавдалантиришига ҳаракат қилади. Диний онг туфайли индивид муайян йўналиш (конфессия)даги динни эътироф этиш, унга эътиқод қилиш доираси учун умумий бўлган феъл-атворни ўзлаштиради, ушбу йўналишда ҳаёт маъноси ва мақсад- муддаосини англаб олишга интилади. Жаҳон динларининг муқаддас китобларида илгари сурилган ва Олий ибтидо – Худо номи билан айтилган ғояларнинг асосий мазмуни одамнинг инсонга айланиши учун имкон туғдирадиган феъл-атворни шакллантиришга қаратилгандир. Жаҳон динларининг юзага келиши инсоният тарихий такомилида ғоят муҳим босқич бўлгани шубҳасиздир. Айни чоғда шуни ҳам эътироф этиш зарурки, тарихий ҳотирадан маҳрум бўлмаган ҳар бир киши турли диний эътиқодлар туфайли одамлар билан одамлар, ҳалқлар билан ҳалқлар ўртасида низолар чиқиб, улар катта- катта можароларнинг юзага келтиргани, ҳатто тарихда жуда катта қирғинбарот урушлар келиб чиққанини эсда сақлайди. Динлардаги ақидаларни турлича талқин этиш, шу жараёнда динни сиёсийлаштириш натижасида ҳозирги даврда ҳалқаро терроризм ҳуружлари дахшатли тус олаётгани бежиз эмас. Ноосфера даври илгаригилардан шу жиҳати билан

тубдан фарқ қиладики, барча соҳада, жумладан одамни, одамлар уюшмаси бўлган жамиятни бошқариш батамон илмий асосларга қўйилмаса, бугунги дунё муаммолари кўпайгандан кўпаяверади. Одамнинг пайдо бўлиши. унинг жамият бўлиб яшашга ўтиши ҳар бир тарихий давр ва муайян мамлакатда ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, диний, аҳлоқий, фалсафий қарашлар, булар асосида шаклланадиган муносабатларни индивидларга, ўз навбатида индивидларнинг ўша муносабатга кўрсатадиган таъсири дунёқараш билан узвий боғланиб кетади. Бинобарин, Ноосфера даврида одам ва у билан боғлиқ равишда онгнинг пайдо бўлиши ҳақидаги хозирги замон фани далилларига таяниш фавқулодда аҳамиятга моликдир. Маълум бўлдики, ҳайвонларда ҳам тил ва “пода онги” шаклида ижтимоий онг унсурлари бўлар экан. Материя ҳаракатининг муайян бир босқичида одам мияси шакллана бошлади ва у билан боғлиқ равишда онг вужудга келди. Кўп вақт одам маймуннинг бир туридан келиб чиққан, буни гўёки Чарлз Дарвин исботлаган, деган фикр фан оламида ҳукм суриб келди. Аммо бу уйдирмаларга Дарвиннинг бевосита алоқаси йўқлиги, у ўз асарларининг бирон жойида одам тўғридан-тўғри маймуннинг бир туридан келиб чиққан, демагани энди маълум. Ҳозирги замон антропоид (одамсимон)ларининг ўттизга яқин тури бўлиб, шулардан биттасининг мия хужайралари хромосомаларида рўй берган ўзгаришлар натижасида одам онги ўзидан-ўзи вужудга келгани исботланган. Маълум бўлишича, қуйи маймунлар мияси ҳужайраларида 75-54, юқорилари–одамсимонларида 48 та, одамда эса 46 та хромосома бор. Бош мия пешона қисм филогенетик майдон ривожи одамларда кўпроқ сакрашга мойил; миядаги 10- майдон маймунларда бутун қобиқнинг 1,35-2,15 фоиз ҳажмини эгалласа, одамда эса у 2,5-3 баровар кўп. Ҳозирги замон одамининг бош суяк тепаси ост қисми майдони қуйи маймунларникидан 20 баровар, юқори турдаги маймунларникидан 2 баровар кенг. Мия ярим шарларидаги нутқ тили билан боғлиқ 44 ва 45-майдонда ҳам одам билан маймун мияси ўртасида

жуда катта фарқ бор. Бу узоқ тарихий даврдаги жараёнлар натижасидир, аммо бунда биз Ер магнит майдонидаги ва космосдаги радиация ўзгаришлари баъзи турларнинг ўз-ўзидан йўқ бўлиши, янги турларнинг вужудга келишига сабаб бўлишини эътибор беришимиз лозим. Дастлаб оддий тош, таёқ, йирик ҳайвонлар суягини овқат топиш, ўз галаси билан биргаликда ўзини ҳимоя қилишга ўрганган одамсимонларни Австралопитек (жанубий маймунсимонлар) дейилади. Уларнинг мия ҳажми 3-4 мил л ион йил давомида 350 куб сантиметрдан 750 куб сантиметргача кенгайган. Питекантроп (маймунсимон одам) мия ҳажми 750-900 куб см, Синантроп (Хитой одами) 915-1225 куб см.., неандерталларда 1610 куб см.гача мия ҳажми бўлган. Дағал тош қуроллар ясаш малакасига эга бўлгани учун одамзотнинг тарихий типлари – питекантроп, синантроп ва неандерталлар Уқувли одамлар дейилади. Ҳозирги одамнинг дастлабки жасади Франциядаги Кромоньон ғоридан топилгани сабабли, уларни кромоньонлар ёки Ақлли одам, яъни ривожланган нутқ тили марказига эга бўлган – Homa Sapiens деб аталади. Уларнинг мия ҳажми 1000 куб см.дан 2000 куб см.гача боради, ўртача 1446 куб см.дир. Ақл учун мия ҳажмининг ҳам аҳамияти бор, албатта. Аммо мия иланг-плангларининг зичлиги ҳам Ақлни юксак даражага кўтарди. Бу тоифали одамлар бундан 40-50 минг йиллар муқаддам тарих майдонига келиб, шуларгина чин маънода жамият бўлиб яшашга ўта бошлашган. Жамиятда ҳайвоний хирслар ўрнини инсоний ҳис-туйғулар, инстинктларнинг кўпи ўрнини одоб-аҳлоқ маромлари эгаллади ва буларга индивид томонидан риоя этиб борилиши аввал жамоа томонидан, сўнгра давлат муассасалари томонидан қаттиқ назорат остига олина бошланди. Руҳсат ва тақиқларнинг пайдо бўлиши, унинг бажарилишини жамоа, жамият ва аввало уруғ-қабила бошликлари ўз назоратларига олишлари туфайли, турлар ичидаги курашларда энди жисмоний қувват эмас, балки ақлий салоҳият ва жамиятнинг ташкилий тузилиши ҳал қилувчи роль

ўйнай бошлади. Ер остидан қазиб олинган қадимги одамлар суяклари ичида улкан (гигант)лар ҳам учрайди. Аммо ақлий жиҳатдан чекланганлик уларни янги шароитларга мослашишга имкон бермаган. Оқибатда улар тарих майдонидан абадий йўқ бўлиб кетишган. Баъзан неандерталлар билан кромоньонлар жасадлари бир жойдан топилади, уларнинг физиологик тузилишида ҳам жиддий фарқлар учрамайди. Бироқ, Неандертал тоифасидаги одам зоти қолмаган. Демак, бу тур ижтимоий тузилмаси жуда заиф бўлгани, улар ўртасида келишув ва зиддиятларни ўртада баҳамжиҳат ҳал этиш усуллари такоммиллашмагани учун одамзотнинг бу тоифаси яшаб кета олмаган. Ҳозирги замон одамининг ягона аждоди Кромоньонлардагина ижтимоий тузилмалар такоммиллашганроқ бўлган. Айниқса гўзал қизлар ва барно йигитлар учун курашнинг инсонийроқ шакллари улар жамоаларида мавжуд бўлган. Шундай тахминлар ҳам борки, ортиқча Ақлга ва истеъдод (талант)га эга бўлмаганлар яшаб қолишган ва одамзод уруғини ўшалар белгилаган. Музлик даври олдидан ташкилий соҳадаги жуда жиддий танлов биосфера янги шароитларига музлик даврига мувофик келадиган турларгина сақланиб қола олган. Бу, синергетизмнинг яққол намоён бўлишидир. Хаос (тартибсизликлар)нинг тартибга тушиш жараёни бир текис шаклда бормаган. Яшаш учун курашда кучли уруғлар кучсизларни қулай вазиятдан сиқиб чиқаргач, кейингилар оғир, мураккаб шароитларда яшаб чиниққанлар, меҳнат, ов қуролларини такомиллаштириш маҳоратига кўпроқ эга бўлиб қолганлар. Бундай уруғлар муайян вақт ўтгач, ўз рақибларидан устунлик қилиб, тез ривожланиш имкониятига эга бўлиб қолгач, рақибларини яхши масканлардан суриб чиқарганлар. Бошқача айтганда, жамият стихияли тараққиётидаги нотенглик қонунияти қадимги даврларда ҳам ўз ҳукмини ўтказган. Эндиликда антропогенез ўз ниҳоясига етди: одамзод ҳозирги физиологик ҳолатида ва мия морфологиясида яна тахминан 25 минг йиллар чамаси яшаши аниқ. Ундан кейинги ҳолатни ҳозирча тахмин этиш қийин. Аммо ахборот қабул қилишнинг кўпайиши ва

мураккаблашиши натижасида одам калласи тепа қисми катталашиб, юз ва жағ қисми узайиб бориши кутилади. Одамзод меҳнат ва ов қуролларини ясашга киришгач, хотиранинг янги шаклига эҳтиёж пайдо бўлди. Генетик хотира, жамоа хотираси янги меҳнат фаолияти ва уни такомиллаштириш учун асло кифоя қилмас, аждодлар тўплаган тажрибаларини авлодлар хотирасига ўтказиш учун “Таълим” хотираси вужудга келди. Каннибализм қораланди, кексалар ўтган авлод тажрибаларини асровчи ва ёш авлодга етказувчи асосий “ўқитувчилар” бўлиб қолдилар, жамоада уларнинг қадри жуда ошиб кетди. Рухсат ва тақиқлар системасининг шаклланиши ахлоқ нормаларига сўзсиз ва ихтиёрий риоя қилиш майлларини кучайтирди. Ожизларни ҳимоя этиш, уларни жамоат томонидан муҳофазага олиниши фидойилик (альтуризм) ҳис-туйғуларини ривожлантирди ва бунинг оқибати ўлароқ табиий танланиш ўз ҳаракатини тўхтатди, оқибатда одамзоднинг индивидуал физиологик ривожланиши барҳам топди. Индивид эндиликда жамоа ва жамият бағрида ақлий жиҳатдан ривожланиб, такомилашиб бориш босқичига кўтарилди. Меҳнат қуроллари учун муносиб тошларни ахтариш, топиш, уларга ишлов бериш, ҳайвон териларини ишлаш, гўштларни парчалаш, ўтни сақлаш ва ундан озиқ- овқат тайёрлашда фойдаланиш, жамоа орасида одоб-ахлоқ маромларига риоя қилиб боришни назорат этиш, ов жараёнлари режаларини тузиш, ғаним уруғларга қарши туриш имкониятига эга бўлиш каби ишлар нутқ тилининг ривожланиши, у билан баробар тафаккурнинг такомиллашишига олиб келди. Тил бойлигининг ошиши мантиқий тафаккур ривожи учун қанчалик кучли таъсир кўрсатган бўлса, мантиқий тафаккур тарзининг мураккаблашиб бориши, тил бойлигининг ошиши, энг нозик нарсаларни, ҳодисаларни ҳам илғаб олиш имконини вужудга келтирди. Эзгулик ва ёвузлик ҳақидаги тушунчалар пайдо бўлиб, улар ёрдамида дунёқараш шакллана бошлади. Ахлоқнинг

шаклланиши, гўзаллик ва хунуклик тўғрисида дастдабки содда тасаввурларнинг юзага келиши, одамзод ўзини қуршаган олам тўғрисидаги қарашлари, жумладан, нима эзгулиг-у нима ёвузлик эканини англаб олишга қизиқиш – буларнинг ҳаммаси билимнинг фан унсурлари шаклланишига олиб келди. Одамлар ўз кузатишлари натижасида йил фаслларининг такрорланишини фахмлаб олдилар ва ёзда қишнинг ғамини ейишга ақллари етиб қолди. Шундай қилиб, зарур маълумот (информация) ларни сақловчи ва донишмандлик хазиначилари сифатида коҳинлар ва сеҳргарларнинг жамиятдаги мавқеи ошиб кетди. Улар дастлабки содда файласуфлар сифатида мифологик дунёқарашга асос солдилар. Хулоса: а) ақлнинг пайдо бўлиши билан моддий олам ўзини-ўзи англаш босқичига кўтарилди; б) одамзод узоқ тарихий давр махсулидир; в) эндиликда антропогенез ўз ниҳоясига етдики, одамзод ҳозирги физиологик тузилишда яна 25 минг йиллар чамаси яшаши мумкин; г) онгли меҳнат фаолиятининг хилма- хил тус олиши олам ҳақидаги тасаввурларни ривожлантирди ва мифологик дунёқараш шаклланди. Калит сўзлар: интелект (Ақл), антропогенез, ахборот (информация), ирсий хотира, ДНК ёзувлари, “пода онги”, антропоид, филогенетик майдон, Австролопитек, Питекантроп, Синантроп, Неандертал, Кромоньон, мия иланг-пиланглари, нотенглик қонунияти, “Таълим” хотираси, каннибализм, альтуризм.

O'xshashlar

Эволюция галактик

Эволюция звёзд

Эволюция и типы звёзд

Эволюция личности М. Фуко

Тараққиёт жараёнлари ( Тараккиёт жараёнлари )