Амалий астрономия асослари - Astronomiya - Referatlar

Амалий астрономия асослари

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122 KB

Ko'chirib olish

Амалий астрономия асослари Режа : 1. Îñìîí êîîðäèíàòàëàðè 2. Þëäóçëàðíèíã õàðèòàëàðè 3. Òóðëè ãåîãðàôèê êåíãëàìàëàðíè îñìîí 4. Côåðàñèíèíã ñóòêàëèê ê ў ðèíìà àéëàíèøè 5. ¨ðèòãè ч ëàðíèíã êóëüìèíàöè яс è âà êóëüìèíàöè я áàëàíäëèêëàðè 6. У ìàð Х àé ё ì êàëåíäàðè

Åð ñèðòèäà ìàúëóì áèð øà ќ àðíèíã ў ðíè àíèê ãåîãðàôèê êîîðäèíàòàëàð  -óçóíëàìà âà  -êåíãëàìà áèëàí õàðàêòåðëàíãàíè êàáè, îñìîíäàãè ¸ðèòãè÷ëàðíèíã ў ðíè ќ àì šàáóë šèëèíãàí ìàúëóì êîîðäèíàòà ñèñòåìàñèíèíã êîîðäèíàòàëàðè áèëàí áåëãèëàíàäè. Ýêâàòîðèàë êîîðäèíàòàëàð ñèñòåìàñè äåéèëóâ÷ и ñèñòåìàäà ¸ðèòãè÷ëàðíèíã ў ðíè èêêèòà - ò ўђ ðè ÷èêèø  (àëüôà) âà î ђ èø  (äåëüòà) äåá àòàëóâ÷è êîîðäèíàòàë а ð áèëàí áåëãèëàíàäè. Áóíäà xèñîá áîøè šèëèá, øàðòëè ðàâèøäà, ýêëèïòèêà áèëàí îñìîí ýêâàòîðèíèíã êåñèøãàí - áàxîðãè òåíãêóíëèê íóšòàñè -  îëèíàäè (16-ðàñì). Èõòè¸ðèé Ì ¸ðèòãè÷íèíã ò ўђ ðè ÷èšèøèíè òîïèø ó÷óí óíäàí ÿðèì î ђ èø àéëàíàñè ў òêàçèëèá, óíèíã îñìîí ýêâàòîð áèëàí êåñèøãàí íóšòàñè Ê òîïèëàäè. Ê íóšòàíèíã áàxîðãè òåíãêóíëèê íóšòàñèäàí ¸é óçîšëèãè Ì ¸ðèòãè÷íèíã ò ўђ ðè ÷èšèøèíè õàðàêòåðëàéäè, ÿúíè:  =  Ê. Áó ¸é, ñôåðà ìàðêàçè (Î) äàãè êóçàòóâ÷è ó÷óí ìàðêàçèé  ÎÊ áóð÷àê áèëàí ў ë÷àíàäè. Ì ¸ðèòãè÷íèíã èêêèí÷è êîîðäèíàòàñè - î ђ èø (  ) ýñà, Ê íóšòàäàí î ђ èø àéëàíàñè á ў éëàá ¸ðèòãè÷ãà÷à á ў ëãàí ¸é (ÊÌ) áèëàí ў ë÷àíàäè (16 ва 17 расмлар ). Ìàðêàçäàãè êóçàòóâ÷è ó÷óí áó ¸é óíãà òèðàëãàí ìàðêàçèé áóð÷àê áèëàí ў ë÷àíàäè, ÿúíè  ì =ÊÌ=  ÊÎÌ. ¨ðèòãè÷íèíã ò ўђ ðè ÷èšèøè, îäàòäà îñìîííèíã ñóòêàëèê àéëàíèøèãà šàðàìà-šàðøè é ў íàëèøäà ў ë÷àíèá, ñîàò, ìèíóò, ñåêóíäëàðäà èôîäàëàíàäè. Ў ë÷àíèø ÷åãàðàñè 0 ñîàòäàí 24

ñîàòãà÷à á ў ëàäè. ¨ðèòãè÷ëàðíèíã î ђ èøè ýñà, ¸é ãðàäóñëàðè, ìèíóòëàðè âà ñåêóíäëàðèäà ў ë÷àíèá, 0 ãðàäóñäàí  90 ãðàäóñãà÷à (ìèíóñ èøîðàñè æàíóáèé ÿðèì øàðäàãè ¸ðèòãè÷ëàð ó÷óí) ў ë÷àíàäè. Þëäóç õàðèòàëàðèíè òóçèøäà àéíàí øó êîîðäèíàòàëàð àñîñ šèëèá îëèíàäè. Ýêâàòîðèàë êîîðäèíàòàëàð ñèñòåìàñèäà ¸ðèòãè÷ëàðíèíã êîîðäèíàòàëàðäàí ÿíà áèðè ñîàò áóð÷àãè (t) äåéèëèá, îñìîí ìåðèäèàííèíã æàíóáèé šèñìè áèëàí îñìîí ýêâàòîðèíèíã êåñèøãàí íóšòàñè (Q) äàí òî ¸ðèòãà÷äàí ў òãàí î ђ èø àéëàíàñèíèíã ýêâàòîð áèëàí êåñèøãàí íóšòàñè (Ê) ãà÷à á ў ëãàí ¸é (QÊ) ¸êè ìàðêàçèé áóð÷àê  QOÊ áèëàí ў ë÷àíàäè. ¨ðèòãè÷íèíã ñîàò áóð÷àãè t ќ àì ñîàò, ìèíóò âà ñåêóíäëàðäà ў ë÷àíàäè. Ў ë÷àíèø ÷åãàðàñè 0 ñîàòäàí  12 ñîàòãà÷à, ¸êè áàúçàí 0 ñîàòäàí 24 ñîàòãà÷à á ў ëàäè. Âàšò á ў éè÷à ñîàòëàð, ìèíóòëàð âà ñåêóíäëàðäà èôîäàëàíãàí ìàúëóì áóð÷àê (¸õóä ¸éíè) ¸é ãðàäóñëàðè, ìèíóòëàðè âà ñåêóíäëàðèãà (¸êè àêñèí÷à) ў òêàçèøäà óøáó æàäâàëäàí ôîéäàëàíèëàäè. Þëäóçëàðíèíã õàðèòàëàðè Þëäóçëàð õàðèòàëàðè ќ àì ãåîãðàôèê õàðèòàëàð êàáè, ê ў ïèí÷à, þëäóçëàðíèíã òåêèñëèêäàãè ïðîåêöèÿñè ê ў ðèíèøèäà èøëàíàäè. Áóíäàé õàðèòàëàðäàí áèðè 18-ðàñìäà êåëòèðèëãàí. Óíäà þëäóçëàðíèíã  - ò ўђ ðè ÷èšèø âà  - î ђ èø ў šëàðè - ў çàðî ïåðïåíäèêóëÿð êîîðäèíàòà ў šëàðè ê ў ðèíèøèäà àêñ šèëèíãàí. Õàðèòàäà êåëòèðèëãàí Ì þëäóçíèíã êîîðäèíàòàëàðèíè òîïèø ó÷óí áó þëäóçäàí îñìîí ýêâàòîðèíè èôîäàëîâ÷è ÷èçèššà ïåðïåíäèêóëÿð šèëèá, ў òêàçèëãàí î ђ èø àéëàíàñè ÷èçè ђ èíèíã  - ў šè áèëàí êåñèøãàí íóšòàñèäàí ìàçêóð þëäóçíèíã ò ўђ ðè ÷èšèøè îëèíàäè. Ì

þëäóçíèíã  -î ђ èøè ýñà, óíäàí ў òãàí ñóòêàëèê ïàðàëëåë ÷èçè ђ èíèíã  ў šè (¸êè ў íã òîìîíäàãè óíãà ïàðàëëåë ў š) áèëàí êåñèøãàí íóšòàëàðèäàí îëèíàäè. Ìàñàëàí õàðèòàäàãè Ì þëäóçíèíã øóíäàé é ў ë áèëàí òîïèëãàí êîîðäèíàòàëàðè:  =  =30  ýêàíëèãè ê ў ðèíèá òóðèáäè. Îëàì šóòáèíèíã áàëàíäëèãè âà æîéíèíã ãåîãðàôèê êåíãëàìàñè îðàñèäà áî ђ ëàíèø Åð øàðèíèíã èñòàëãàí íóšòàñèäàí êóçàòèëãàíäà îëàì šóòáèíèíã ìàòåìàòèê ãîðèçîíòäàí áàëàíäëèãè - h ð , øó æîéíèíã ãåîãðàôèê êåíãëàìàñè  ãà òåíã á ў ëàäè. Áó xîë šóéèäàãè÷à îñîí èñáîò šèëèíàäè: 19-ðàñìäàí ê ў ðèíèøè÷à, îñìîí ìåðèäèàíè á ў éëàá çåíèòäàí ýêâàòîð òåêèñëèãè÷à á ў ëãàí ¸é óçóíëèãè - ZQ, Åð ñèðòèäàãè 0 íóšòà ãåîãðàôèê êåíãëàìàñèíèíã ¸éè - qO=  áèëàí áèð xèë šèéìàòëè ìàðêàçèé áóð÷àê (  QOZ) íè òàøêèë šèëàäè. Îëàì šóòáèíèíã áàëàíäëèãèíè õàðàêòåðëîâ÷è ¸é - NP ãà òèðàëãàí áóð÷àê NOP âà ýñëàòèëãàí QOZ òåêèñ áóð÷àêëàðíèíã ìîñ òîìîíëàðè ў çàðî ïåðïåíäèêóëÿð ýêàíëèãèíè ê ў ðèø šèéèí ýìàñ, ÿúíè ON  OZ âà OP  OQ. Áèíîáàðèí ìîñ òîìîíëàðè ў çàðî ïåðïåíäèêóëÿð á ў ëãàí áóð÷àêëàðíèíã òåíãëèãèãèäàí  NOP=h ð   QOZ=  . Øóíãà ê ў ðà h ð =  á ў ëàäè. Òóðëè ãåîãðàôèê êåíãëàìàëàðíè îñìîí ñôåðàñèíèíã ñóòêàëèê ê ў ðèíìà àéëàíèøè Îñìîí ñôåðàñèíèíã ñóòêàëèê ê ў ðèíìà àéëàíèøè, Åðíèíã ў ç ў šè àòðîôèäà àéëàíèøèíèíã íàòèæàñè ýêàíëèãèäàí, òóðëè ãåîãðàôèê êåíãëàìàëàðäà, îñìîí ¸ðèòãè÷ëàðíèíã ê ў ðèíìà àéëàíèøè òóðëè÷à

á ў ëèøèíè òóøóíèø šèéèí ýìàñ. Òàíëàá îëèíãàí ó÷ õèë ãåîãðàôèê êåíãëèêäà îñìîí ñôåðàñèíèíã àéëàíèøëàðèíè ў ðãàíèø, áó ќ îäèñà òóðëè êåíãëèêëàðäà šàíäàé êå÷èøè ќ àšèäà åòàðëè òóøóí÷à áåðà îëàäè. 1- ќ îë. Êóçàòóâ÷è  =0  ãåîãðàôèê êåíãëèêäà, ÿúíè ýêâàòîðäà á ў ëñèí, ó ќ îëäà Îëàì šóòáèíèíã áàëàíäëèãè áèëàí æîéíèíã êåíãëèãè îðàñèäàãè áî ђ ëàíèøãà ìóâîôèš, Îëàìíèíã šóòáëàðè ìàòåìàòèê ãîðèçîíò áèëàí óñòìà-óñò òóøàäè (÷óíêè h ð =  =0), Îëàì ў šè ýñà òóø ÷èçè ђ è á ў éëàá é ў íàëàäè (20-ðàñì). Îñìîí ýêâàòîðèíèíã òåêèñëèãè Îëàì ў šè òèê á ў ëãàíèäàí, ýêâàòîð àéëàíàñè çåíèò âà íàäèð íóšòàëàðè îðšàëè ў òàäè. ¨ðèòãè÷ëàðíèíã ñóòêàëèê é ў ëëàðè, ýêâàòîðãà ïàðàëëåë á ў ëãàí àéëàíàëàð - ñóòêàëèê ïàðàëëåëàð á ў éëàá é ў íàëãàíèäàí óëàð xàì ìàòåìàòèê ãîðèçîíòãà òèê æîéëàøàäè âà ó áèëàí òåíã èêêèãà á ў ëèíàäè. Áóíäàé ê ў ðèíèøè÷à, ýêâàòîðäàãè êóçàòóâ÷è ó÷óí îñìîííèíã øèìîëèé âà æàíóáèé ÿðèì øàðèäàãè áàð÷à ¸ðèòãè÷ëàðíèíã ãîðèçîíòíèíã óñòèäà âà îñòèäà á ў ëèø âàšòëàðè ў çàðî òåíã á ў ëàäè. Óëàðíèíã ìåðèäèàíäàãè áàëàíäëèêëàðè h=90-  ãà òåíã á ў ëàäè. Ýêâàòîðäàãè êóçàòóâ÷è ó÷óí áàð÷à ¸ðèòãè÷ëàð ÷èšàäè âà áîòàäè. Àãàð ¸ðèòãè÷ ýêâàòîð á ў éëàá ñóòêàëèê ê ў ðèíìà ќ àðàêàò šèëà¸òãàí á ў ëñà (ÿúíè  =0), ó çåíèò îðšàëè ў òàäè. Šó¸øíèíã ìàúëóì êóíãà òåãèøëè ñóòêàëèê ќ àðàêàòèíè àíèšëàø ó÷óí ýñà, äàñòëàá áåðèëãàí êóí ó÷óí Šó¸øíèíã ýêëèïòèêàäàãè ў ðíè òîïèëàäè âà òîïèëãàí íóšòàäàí Îëàì ýêâàòîðè òåêèñëèãèãà ïàðàëëåë òåêèñëèêäà ¸òóâ÷è ñóòêàëèê ïàðàëëåë àéëàíàñè ў òêàçèëàäè. Šó¸øíèíã áåðèëãàí êóíäàãè ê ў ðèíìà ќ àðàêàòè àéíàí øó àéëàíà á ў éëàá êóçàòèëàäè. Àéðèì õàðàêòåðëè êóíëàð ó÷óí Šó¸øíèíã ãîðèçîíòãà íèñáàòàí ñóòêàëèê ê ў ðèíìà ќ àðàêàòè šàíäàé êå÷èøèíè

ê ў ðàéëèê. 22 äåêàáð êóíè šèøêè Šó¸ø òóðèøè íóšòàñè îðšàëè ў òêàçèëãàí ñóòêàëèê ïàðàëëåëäàí ê ў ðèíàäèêè, áó êóíè Šó¸ø îñìîííèíã æàíóáèé ÿðèì øàðèäà øàðšäàí 23  26  ãà òåíã ¸é ìàñîôàäà ìàòåìàòèê ãîðèçîíòãà òèê ÷èšàäè. Šó¸øíèíã ìåðèäèàíäàãè áàëàíäëèãè h=90  -23  26  =66  34  íè òàøêèë šèëàäè. Šó¸øíèíã 21 ìàðò âà 23 ñåíòÿáð êóíëàðèäàãè ñóòêàëèê é ў ëè ýñà, ýêâàòîð á ў éëàá êóçàòèëàäè. Áó êóíëàðè òóø ïàéòèäà Šó¸ø çåíèòäàí ў òàäè. 22 èþíäà Šó¸øíèíã ñóòêàëèê é ў ëè, øèìîëèé ÿðèì øàðäà îëàì ýêâàòîðèäàí 23  26  ìàñîôàäàí ў òóâ÷è ñóòêàëèê ïàðàëëåë á ў éëàá êóçàòèëàäè. Òóø ïàéòèäà Šó¸ø, 22 äåêàáðäàãè êàáè, ìàòåìàòèê ãîðèçîíòäàí 66  34  áàëàíääà á ў ëàäè. Øóíäàé šèëèá ýêâàòîðäà ò ў ðò ôàñë ў ðíèãà àñîñàí èêêè ôàñë - áèçäà êóç âà áàxîð ïàéòëàðè á ў ëãàíäà- ýíã èññèš äàâð, ¸ç âà šèø ïàéòëàðèäà ýñà ì ўъ òàäèë ñàëšèí äàâð êóçàòèëàäè. 2- ќ îë.  =  90  , ÿúíè êóçàòóâ÷è Åð šóòáëàðèäà á ў ëñèí. Àãàð êóçàòóâ÷è øèìîëèé šóòáäà á ў ëñà, îëàì øèìîëèé šóòáíèíã áàëàíäëèãè h ð =  =90  á ў ëèá, ó çåíèò áèëàí óñòìà-óñò òóøàäè (20-ðàñì). Ó õîëäà îëàì ў šè âåðòèêàë ў š áèëàí, îëàì ýêâàòîðè ýñà ìàòåìàòèê ãîðèçîíò áèëàí óñòìà-óñò òóøàäè. Áóíäà îñìîííèíã øèìîëèé ÿðèì øàðèäàãè áàð÷à þëäóçëàð, ìàòåìàòèê ãîðèçîíòãà ïàðàëëåë àéëàíàäè âà áîòìàéäè. Óëàðíèíã àéëàíèø áàëàíäëèêëàðè éèë äàâîìèäà ў çãàðìàñ á ў ëèá, øó ¸ðèòãè÷ëàðíèíã î ђ èø áóð÷àêëàðèãà òåíã á ў ëàäè. Îñìîííèíã æàíóáèé ÿðèì øàðèäàãè ¸ðèòãè÷ëàð ýñà, àêñèí÷à, áóòóíëàé ÷èšìàé ãîðèçîíò îñòèäà óíãà ïàðàëëåë xàðàêàòëàíàäèëàð. Šó¸øíèíã ñóòêàëèê ќ àðàêàòè, Åð šóòáèäà æóäà šèçèš ìàíçàðà êàñá ýòèá, xàð ñóòêàäà ÷èšèá áîòìàéäè. Ýêëèïòèêà áó åðäà ìàòåìàòèê ãîðèçîíò áèëàí òåíã èêêèãà á ў ëèíãàíèäàí Šó¸ø, šóòáäàãè êóçàòóâ÷è ó÷óí 21 ìàðò êóíè ÷èšàäè âà ñïèðàë á ў éëàá àéëàíèá, ќ àð êóíè šàðèéá ÷îðàê

ãðàäóñäàí ê ў òàðèëèá áîðàäè. 22 èþíäà Šó¸øíèíã áàëàíäëèãè ìàêñèìóìãà ýðèøèá, h=  =23  26  ãà åòàäè. Øóíäàí êåéèí òî êåëãóñè éèëíèíã 21 ìàðòèãà šàäàð Šó¸ø ÷èšìàéäè. 3- ќ îë. 0  90  , ÿúíè êóçàòóâ÷è Åð ýêâàòîðè âà šóòáèäàí áîøšà íóšòàëàðäà (ўðòà êåíãëàìàëàðäà) áўëñèí (20-ðàñì). Áó æîéëàðäà ñóòêàëèê ïàðàëëåë àéëàíàëàðè ìàòåìàòèê ãîðèçîíò áèëàí êåñèøìàëèãè ¸êè êåñèøãà÷, òåíã èêêèãà áўëèíìàñëèãè ìóìêèí. Îëàì ýêâàòîðè áóíäàí ìóñòàñíî. Øèìîëèé ÿðèì øàðäà ќ àðàêëàíà¸òãàí ¸ðèòãè÷ëàð ñóòêàëèê ïàðàëëåë àéëàíàëàðíèíã ãîðèçîíò óñòèäàãè šèñìè, ãîðèçîíò îñòèäàãè šèñìèäàí êàòòà áўëàäè. Áó ôàðš ¸ðèòãè÷íèíã îђèø áóð÷àãè  ãà áîђëèê áўëñà, ôàðš ќ àì øóí÷à êўï áўëàäè. Æàíóáèé ÿðèì øàðäàãè ¸ðèòãè÷ëàð ñóòêàëèê àéëàíàëàðèíèíã ãîðèçîíò îñòèäàãè šèñìëàðè ýñà, àêñèí÷à, óñòàäàãèñèäàí êўï, áîøšà÷à àéòãàíäà, ¸ðèòãè÷ëàð ãîðèçîíò îñòèäà óíèíã óñòèäàãèãà šàðàãàíäà êўïðîš âàšò áўëàäèëàð. Øóíèíãäåê áó æîéëàðäà, ÿúíè îñìîííèíã ќ àð èêêàëà - øèìîëèé âà æàíóáèé ÿðèì øàðëàðèäà ќ àì ñóòêàëèê éўëëàðè ìàòåìàòèê ãîðèçîíò áèëàí êåñèøìàéäèãàí ¸ðèòãè÷ëàð ìàâæóä áўëèá, óëàðíèíã ñóòêàëèê ќ àðàêàòëàðè äàâîìèäà áóòóíëàé áîòìàéäèëàð ¸êè àêñèí÷à ÷èšìàéäèëàð. Óëàð îñìîííèíã šàí÷àëèê êàòòà ¸êè êè÷èê ìàéäîíèíè ýãàëëàøëàðè, êóçàòóâ÷è òóðãàí æîéíèíã ãåîãðàôèê êåíãëèãèãà áîђëèš. Ðàñìãà šàðàá ÷èšìàéäèãàí âà áîòìàéäèãàí ¸ðèòãè÷ëàðíèíã îђèøè ó÷óí šўéèäàãè ìóíîñàáàòíè êåëòèðèá ÷èšàðèø ìóìêèí:  90  -  - øèìîëèé ÿðèì øàðäàãè áîòìàéäèãàí ¸ðèòãè÷ëàð ó÷óí;  *  90  -  - æàíóáèé ÿðèì øàðäàãè ÷èšìàéäèãàí ¸ðèòãè÷ëàð ó÷óí. Áóíäàé êåíãëèêëàðäà Šó¸øíèíã ñóòêàëèê éўëè øèìîëèé ÿðèì øàðäà áўëãàíäà, (ÿúíè 21 ìàðòäàí òî 23 ñåíòÿáðãà šàäàð) êóíäóçèñè òóíèäàí óçóí, æàíóáèé ÿðèì øàðäà áўëãàíäà ýñà (ÿúíè 23 ñåíòÿáðäàí òî êåëãóñè éèëíèíã 21 ìàðòèãà šàäàð) òóíè

êóíäóçèäàí óçóí ýêàíè êóçàòèëàäè. Àãàð æîéíèíã ãåîãðàôèê êåíãëèãè šóòá àéëàíàñèäàí øèìîëäà (ÿúíè 66  34  äàí êàòòà) áўëñà, áóíäàé æîéëàðäà 22 èþíãà ÿšèí áèð íå÷à êóí ¸êè áèð íå÷à îé (  >70  áўëñà) äàâîìèäà Šó¸øíèíã áîòìàñëèãè, 22 äåêàáð àòðîôèäàãè êóíëàðäà ýñà ÷èšìàñëèãèíè êóçàòèø ìóìêèí. Àãàð êóçàòóâ÷è Åðíèíã æàíóáèé šóòáèäà áўëñà, Šó¸ø 6 îéãà÷à - 21 ìàðòäàí 23 ñåíòÿáðãà÷à ÷èšìàéäè. А ñòðîíîìèê êóçàòèøëàð àñîñèäà æîéíèíã ãåîãðàôèê êåíãëàìàñèíè àíèšëàø Šóòá þëäóçè (Êè÷èê Àéèš þëäóç òóðêóìèíèíã ýíã ¸ðó ђ þëäóçè-àëüôàñè) Îëàì šóòáèäàí 1 ãðàäóñäàí ќ àì êè÷èê ¸é ìàñîôàäà æîéëàøãàí. Îëäèí àíèšëàãàíèìèçäåê, ìàúëóì áèð æîéíèíã ãåîãðàôèê êåíãëàìàñè -  , ў øà æîéäà Îëàì šóòáèíèíã ãîðèçîíòäàí áàëàíäëèãèãà (h p ) òåíã á ў ëàäè, ÿúíè  =h p . Áèíîáàðèí Òîøêåíòäà Îëàì šóòáèíèíã áàëàíäëèãè 41  ãà òåíãëèãèãèäàí, Òîøêåíòíèíã ãåîãðàôèê êåíãëàìàñè 41  ãà òåíã áўëàäè äåá õóëîñà šèëèø ìóìêèí. Áîøšà÷à àéòãàíäà, Åð øàðèíèíã ìàúëóì áèð æîéèäà òóðèá, áó æîéíèíã ãåîãðàôèê êåíãëàìàñèíè àíèšëàø çàðóð áўëñà, øó æîéäà Îëàì šóòáèíèíã ãîðèçîíòäàí áàëàíäëèãèíè ўë÷àø êèôîÿ ýêàí. ¨ðèòãè ч ëàðíèíã êóëüìèíàöè яс è âà êóëüìèíàöè я áàëàíäëèêëàðè ¨ðèòãè÷ëàðíèíã, ñóòêàëèê êўðèíìà ќ àðàêàòè ïàéòèäà, îñìîí ìåðèäèàíèíè êåñèá ўòèø õîäèñàñè óëàðíèíã êóëüìèíàöèÿëàðè äåéèëàäè. Èõòè¸ðèé ¸ðèòãè÷ áóíäàé ќ àðàêàò òóôàéëè ќ àð ñóòêàäà îñìîí ìåðèäèàíèíè èêêè ìàðòà êåñèá ўòàäè, áèíîáàðèí

èêêè ìàðòà êóëüìèíàöèÿäà áўëàäè. Áó èêêè êóëüìèíàöèÿäàí çåíèòãà ÿêèíè (Ê) –þšîðè êóëüìèíàöèÿ äåá, èêêèí÷èñè ýñà (Ê  ) –êóéè êóëüìèíàöèÿ äåá àòàëàäè. Êóëüìèíàöèÿ ïàéòèäà ¸ðèòãè÷íèíã áàëàíäëèãè, êóçàòèø æîéèíèíã ãåîãðàôèê êåíãëàìàñè (  ) âà ¸ðèòãè÷íèíã îђèøèãà (  ) áîђëèš áўëàäè. Ê ¸ðèòãè÷íèíã þšîðè êóëüìèíàöèÿñè ïàéòèäàãè áàëàíäëèãè SÊ áèëàí ўë÷àíèá, ó h þ = SÊ =SQ+QÊ áўëàäè. SQ – îñìîí ýêâàòîðè òåêèñëèãèíèíã ãîðèçîíò òåêèñëèãèãà îђìàëèãèãà òåíã áўëèá, ó SQ=90  -  èôîäà îðšàëè xèñîáëàíàäè. Q К – ¸é ýñà, ¸ðèòãè÷íèíã îђèøèãà (  ) òåíãëèãèäàí h þ = 90  -  +  òåíãëàìàäàí òîïèëàäè. ¨ðèòãè÷íèíã, šóéè êóëüìèíàöèÿñè ќ àì øóíäàé éўë áèëàí xèñîáëàíèá, ó : h þ =  +  -90  ãà òåíãëèãè îñîí òîïèëàäè. Šó¸øíèíã þšîðè êóëüìèíàöèÿ ќ îëàòè òóø ïàéòè äåéèëèá, šóéè êóëüìèíàöèÿ ќ îëàòè – ÿðèì êå÷àãà òўђðè êåëàäè. Ìèñîë ó÷óí Òîøêåíòäà, 22 èþíäà, òóø ïàéòèäà Šó¸ø ìàðêàçèíèíã áàëàíäëèãèíè òîïèø òàëàá ýòèëãàí á ў ëñèí. Òîøêåíòíèíã ãåîãðàôèê êåíãëàìàñè  ò =41  20’; 22 èþíäà, ÿúíè Šó¸ø ¸çãè òóðèø íóšòàñèäà áўëãàíäà, óíèíã îђèøè, ýêëèïòèêàíèíã ýêâàòîðãà îђèø áóð÷àãèãà (  0 = 23  26  ) òåíãëèãèäàí Šó¸ø ìàðêàçèíèíã áàëàíäëèãè h=90  -  ò +  èôîäà òîïèëàäè.  ò âà  íèíã êèéìàòëàðèäàí ôîéäàëàíñàê: h=90  - 41  20  +23  26  =72  06  . Äåìàê áó êóíè, òóø ïàéòèäà, Šó¸ø ìàðêàçèíèíã ãîðèçîíòäàí áàëàíäëèãè 72  06  ãà òåíã áўëèá, çåíèòäàí àòèãè 17  54  ëè ¸é ìàñîôàäà áўëàð ýêàí. В àšòíè ўë ч àøíèíã àñîñëàðè

Àìàëäà áèç èøëàòàäèãàí âàšòíè ў ë÷àøäà, Åðíèíã ў ç ў šè àòðîôèäà Šó¸øãà íèñáàòàí áèð ò ў ëà àéëàíèá ÷èšèø âàšòè-Šó¸ø ñóòêàñè àñîñ šèëèá îëèíàäè. Šó¸ø ñóòêàñè äåá, Šó¸øíè èêêè ìàðòà êåòìà-êåò þšîðè êóëìèíàöèÿñèäàí (áîøšà÷à àéòãàíäà - òóø ïàéòèäàí) ўòèøè ó÷óí êåòãàí âàšòãà àéòèëàäè. Áó âàšò, àñëèäà äîèìî áèð õèë áўëìàé, áèð îç ўçãàðèá òóðàäè. Áóíèíã ñàáàáè, Šó¸øíèíã ýêëèïòèêà áўéëàá êўðèíìà ќ àðàêàòèíèíã íîòåêèñëèãèäàäèð. Øó ñàáàáäàí àìàëäà ñóòêàíèíã óçóíëèãè ó÷óí Šó¸ø ñóòêàñèíèíã ўðòà÷à šèéìàòè îëèíàäè âà ó 24 ñîàò šèëèá áåëãèëàíàäè. Šó¸ø âàšòèíè àíèšëàø âà ñîàòëàðíè òåêøèðèø ó÷óí Šó¸øíèíã êóëüìèíàöèÿäàëèê ìîìåíòèíè (ÿúíè òóø ïàéòèíè) áåëãèëàø ìóxèì. Áèðîš Šó¸øíèíã äèàìåòðè êàòòàãèíà áóð÷àê (  30  ) îñòèäà êўðèíãàíèäàí, óíèíã ìàðêàçèíèíã êóëüìèíàöèÿäà áўëèø âàšòèíè àíèš áåëãèëàø ìóøêóë. Øóíèíã ó÷óí ќ àì àñòðîíîìëàð Šó¸ø ўðíèãà þëäóçëàðäàí èõòè¸ðèé áèðèíèíã êóëüìèíàöèÿñèíè áåëãèëàá îëèá, êåéèí óíãà òàÿíãàí ќ îëäà, Šó¸øíèíã àíèš êóëüìèíàöèÿ âàšòèíè òîïàäèëàð. Áóíèíã ó÷óí òàíëàíãàí þëäóçíèíã âà Šó¸øíèíã êóëüìèíàöèÿñèäà áўëèøè âàšòëàðèíèíã ôàðšè, èñòàëãàí âàšò ó÷óí, àñòðîíîìëàð òîìîíèäàí îëäèíäàí xèñîáëàíèá, æàäâàë êўðèíèøèäà òóçèá êўéèëãàí áўëàäè. Øó æàäâàë àñîñèäà, óíäà êåëòèðèëãàí áèðîð þëäóç êóëüìèíàöèÿäà áўëãàíäà, óíãà êўðà Šó¸øíèíã êóëüìèíàöèÿ âàšòè (òóø ïàéòè) àíèšëàíàäè. Êåéèí áó ìàúëóìîòãà òàÿíèá, Šó¸ø âàšòè îñîí òîïèëàäè. Àñòðîíîìëàð òîìîíèäàí òîïèá áåðèëãàí àíèš âàšòíè "àñðàø" ó÷óí, ìàõñóñ àòîì ñîàòëàðèäàí ôîéäàëàíèëàäè. Áóíäàé ñîàòëàðíèíã þðèøè, àòîìäà ўçãàðìàñ ÷àñòîòàëè òåáðàíìà æàðà¸íëàðãà òàÿíãàíèäàí, æóäà þšîðè àíèšëèêêà ýãà áўëàäè. Àíèš âàšòíè áåëãèëàø, óíè "àñðàø" âà óíè âàšòè-âàšòè áèëàí þëäóçëàðãà šàðàá òўђðèëàá òóðèø áèëàí Àñòðîíîìèÿ

èíñòèòóòëàðè (¸õóä îáñåðâàòîðèÿëàðè) šîøèäà òàøêèë ýòèëãàí "Âàšò õèçìàòè" áўëèìëàðè øóђóëëàíàäè. Õóñóñàí Òîøêåíò Àñòðîíîìèÿ èíñòèòóòè šîøèäà ќ àì øóíäàé áўëèì ìàâæóä áўëèá, ó ìàìëàêàòèìèç âà ќ àòòî äóí¸ à ќ ëèãà àíèš âàšò õèçìàòèíè êўðñàòèøäà êўï éèëëàðäàí áåðè àêòèâ èøòèðîš ýòàäè. Ìàúëóì æîéëàðíèíã àíèš ìà ќ àëëèé âàšòëàðèíè áèëèø, áó æîéëàðíèíã ãåîãðàôèê óçóíëàìàëàðèíè àíèšëàø ó÷óí ќ àì çàðóðäèð. Èõòè¸ðèé  1 âà  2 óçóíëàìàëàðãà ýãà áўëãàí ïóíêòëàðíèíã ìà ќ àëëèé âàšòëàðè –Ò 1 âà Ò 2 îðàñèäà êўéèä а ãè÷à áîђëàíèø ìàâæóä:  1 -  2 = Ò 1 - Ò 2 . Äóí¸ âàšòè: óçóíëàìàñè íîëãà òåíã áўëãàí ìåðèäèàííèíã (ÿúíè Ãðèíâè÷ ìåðèäèàíèíèíã) ìà ќ àëëèé âàšòè, øàðòëè ðàâèøäà, äóí¸ âàšòè – Ò 0 šèëèá îëèíãàí. Èõòè¸ðèé  óçóíëàìàãà ýãà áўëãàí ïóíêòíèíã ìà ќ àëëèé âàšòè - Ò  , äóí¸ âàšòè– Ò 0 îðšàëè šўéèäàãè÷à òîïèëàäè: Ò  =Ò 0 +  . Ïîÿñ âàšòè: Åð øàðèäà ÷åêñèç êўï ìåðèäèàí ўòêàçèø ìóìêèí áўëèá, óëàðãà òåãèøëè ìà ќ àëëèé âàšòëàð ќ àì ÷åêñèç êўï áўëàäè. Øóíèíã ó÷óí ќ àì àìàëäà ìà ќ àëëèé âàšòäàí ôîéäàëàíèá áўëìàéäè. Øó áîèñäàí, Õàëšàðî êåëèøóâãà ìóâîôèš, Åð øàðè 24 òà ïîÿñãà áўëèíãàí. Ќ àð áèð ïîÿñ, áèð-áèðèäàí óçóíëàìàëàðè ўðòà÷à 15  ôàðš šèëóâ÷è ìåðèäèàíëàð áèëàí ÷åãàðàëàíàäè âà óëàð òàðòèá áèëàí, 0 äàí 23 ãà÷à (0,1,2,3,4...23) íîìåðëàíàäè. Øóíèíãäåê ќ àð áèð ïîÿñ ÷åãàðàñèäà ¸òãàí áèòòàäàí ìåðèäèàí àñîñèé ìåðèäèàí šèëèá òàíëàíàäè. Àñîñèé ìåðèäèàíëàðíèíã óçóíëàìàëàðè ìîñ ðàâèøäà 0 h , 1 h , 2 h , 3 h , 4 h ...23 h šèëèá šàáóë šèëèíãàí. Áóíäà óçóíëàìàñè 1 h áўëãàí ìåðèäèàí ýñà –1 ïîÿñ ўðòàñèäàí ўòàäèãàí šèëèá îëèíàäè. Èõòè¸ðèé N-íîìåðëè ïîÿñ ÷åãàðàñèäà ¸òãàí âà  ì óçóíëàìàãà

ýãà áўëãàí ïóíêòíèíã ìà ќ àëëèé (Ò ì ) âà ïîÿñ (Ò ï ) âàšòëàðè îðàñèäàãè áîђëàíèø šўéèäàãè÷à èôîäàëàíàäè:  ì -  àñ = Ò ì – Ò ï ÷óíêè  àñ – ìàçêóð ïîÿñíèíã ўðòàñèäàí ўòãàí àñîñèé ìåðèäèàííèíã óçóíëàìàñèíè, Ò ï – ýñà øó ìåðèäèàíãà òåãèøëè ìà ќ àëëèé âàšòíè èôîäàëàéäè. Àñëèäà  àñ =N h áўëãàíèäàí, áó èôîäà êўïèí÷à  ì -N h =Ò ì – Ò ï êўðèíèøèäà ¸çèëàäè. Áó òåíãëàìà, ïîÿñ âàšòè (Ò ï ) áåðèëãàí áўëñà, ìà ќ àëëèé âàšòíè (Ò ì ) òîïèøãà (¸êè àêñèí÷à) èìêîí áåðàäè, ÿúíè: Ò ï = Ò ì -  ì + N h ¸êè Ò ì = Ò ï +  ì - N h К àëåíäàðëàð (òàšâèìëàð) Óçîš ìóääàòíè, âàšòíèíã ўë÷àìëàðè (ñóòêà-êóí, ќ àôòà, îé âà éèëëàð) áўéè÷à òèçèìãà ñîëèø – êàëåíäàðü äåéèëàäè. Êàëåíäàðü òóçèøäà Îé ôàçàëàðèíèíã àëìàøèíèø äàâðè ¸êè éèë ôàñëëàðèíèíã àëìàøèíèø äàâðè (òðîïèê éèë) àñîñ šèëèá îëèíàäè. Îé ôàçàëàðèíèíã àëìàøèíèø äàâðè (cèíîäèê äàâð) àñîñ šèëèá îëèíãàí òàšâèìëàð – Îé òàšâèìëàðè äåá, éèë ôàñëëàðèíèíã àëìàøèíèø äàâðè àñîñ šèëèá îëèíãàíëàðè ýñà, Šó¸ø êàëåíäàðëàðè äåá þðèòèëàäè. Îé ôàçàëàðèíèíã àëìàøèíèø äàâðè (ñèíîäèê îé) 29,53 ñóòêàãà, éèë ôàñëëàðèíèíã àëìàøèíèø äàâðè-òðîïèê éèë 365,2422 ñóòêàãà òåíã áўëèá, óëàð áóòóí ñóòêàëàðäà (êóíëàðäà) èôîäàëàíà îëìàñëèãè-êàëåíäàðëàð òóçèøíè àí÷à ìóøêóëëàøòèðàäè. ×óíêè êàëåíäàð îéè ќ àì éèëè ќ àì, àìàëäà, áóòóí ñóòêàëàðäà èôîäàëàíèøè òàëàá ýòèëàäè. Áèðèí÷è îé êàëåíäàðè, ýðàìèçäàí îëäèí 2500 éèëëàðäà Šàäèì Âàâèëîíäà ïàéäî áўëäè. Åòòè êóíëèê ќ àôòà ќ àì ў øà

ïàéòëàðäà, þëäóçëàð ôîíèäà ќ àðàêàòëàíàäèãàí åòòèòà îñìîí æèñìè (Šó¸ø, Îé âà 5 ïëàíåòà) ñîíèãà òåíã šèëèá æîðèé šèëèíäè. Áó îñìîí æèñìëàðè èëîxèéëàøòèðèëèá, ќ àôòàíèíã áèòòàäàí êóíè óëàðãà áàђèøëàíäè. Êåéèí÷àëèê ìóñóëìîíëàð òàšâèìè äåá àòàëàäèãàí îé êàëåíäàðè øàêëëàíäè. Êўï Îñè¸ ìàìëàêàòëàðèäà êўëëàíèëàäèãàí áó òàšâèì éèëèíèíã óçóíëèãè 354 êóí áўëèá, ó 12 îéãà òàšñèìëàíãàí. Óíäà îéëàð 29 âà 30 êóíäàí àëìàøèíèá, ў ðòà÷à - îé ôàçàëàðèíèíã àëìàøèíèø äàâðè - 29,5 êóíãà òåíã áўëàäè. Óíèíã îéëàðè îñìîíäà ÿíãèîé êўðèíèøè áèëàí áîøëàíàäè. Êàëåíäàð îéëàðè, îé ôàçàëàðèãà ìîñ êåëèøè ó÷óí ìóñóëìîíëàð òàšâèìèäà áàúçè éèëëàð 355 êóí šèëèá îëèíàäè (21- расм ). Áó êàëåíäàð éèëèíèíã óçóíëèãè, áèç èøëàòàäèãàí êàëåíäàð (ìèëîäèé) éèëèäàí ўðòà÷à 11 êóíãà ê ичик ëèãèäàí, ќ àð éèëè óíèíã ÿíãè éèëè òàõìèíàí 11 êóí îëäèí êåëàäè âà íàòèæàäà 33 éèëäà áèð éèëãà èëãàðèëàá êåòàäè. Áîøšà÷à àéòãàíäà, îé êàëåíäàðè áўéè÷à 34 éèë ўòàäè. Óøáó êàëåíäàð ýðàñè, Ìóxàììàä ïàéђàìáàðíèíã Ìàêêàäàí Ìàäèíàãà êў÷ãàí éèëèíèíã áîøèäàí áîøëàíèá, ó ìèëîäèé òàšâèì áўéè÷à 622 éèëíèíã 16 èþëèãà òўђðè êåëàäè. Ìóñóëìîíëàðíèíã áó òàšâèìëàðè xèæðèé (òўëà šèëèá àéòãàíäà, Îé-õèæðèé ¸êè Šàìàðèé-xèæðèé êàëåíäàð äåá àòàëàäè; “xèæðàòóí” - àðàáãà “êў÷èá ўòìîš” äåãàí ìàúíîíè áåðàäè). Áó òàšâèìíèíã 12 îéè š у éèäàãè íîìëàð áèëàí þðèòèëàäè: Ìóxàððàì, Ñàôàð, Ðàáè-óë- àââàë, Ðàáè-óñ-ñîíè, Æóìàäàëóëÿ, Æóìàäàë-îõèðà, Ðàæàá, Øàúáîí, Ðàìàäîí, Øàââàë, Çóë-šàúäà âà Çóë-xèææà. Ìàçêóð òàšâèì áўéè÷à ÿíãè - 1491 éèëíèíã 1 ìóxàððàìè 1998 éèëíèíã 28 àïðåë, ñåøàíáà êóíè êèðàäè. Šàäèì Ìèñðäà, ýðàìèçäàí îëäèí 3 ìèíã éèëëàð èëãàðè áèðèí÷è Šó¸ø êàëåíäàðè ïàéäî áўëãàí. Ó äàâðäà éèë

ôàñëàðèíèíã àëìàøèíèø äàâðè 360 êóíãà òåíã äåá, 12 îé-30 êóíäàí šèëèá îëèíãàí. Êåéèí÷àëèê éèë óçóíëèãè 365 êóí šèëèá, óíèíã 12-îéè 35 êóí šèëèá èøëàòèëãàí. Âà, íèxîÿò, ýðàìèçäàí îëäèí III àñðäà Ìèñðäà àñòðîíîìëàð éèëíèíã óçóíëèãèíè 365,25 êóíãà òåíãëèãèíè àíèšëàäèëàð. Ýðàìèçäàí îëäèí I àñðäà, ðèì ñàðêàðäàñè Þëèé Öåçàðü éèëèíèíã 365,25 êóíãà òåíã êàëåíäàðíè àñòðîíîìëàð ¸ðäàìèäà òóçèá óíè àìàëäà æîðèé šèëäè. Êåéèí÷àëèê áó òàšâèì Þëèé Öåçàðü øàðàôèãà þëèàí êàëåíäàðè äåá àòàëàäèãàí áўëäè. Áó òàšâèìãà êўðà, ó÷ éèë êåòìà-êåò éèëíèíã óçóíëèãè 365 êóíäàí áўëèá, òóðòèí÷è éèëè 366 êóí šèëèá îëèíàäè. ×óíêè òўðò éèëäà 0,25 êóíëèê (éèëëèê) šîëäèš éèђèëèá 1 êóíãà òåíã áўëàäè. Áó šўøèì÷à êóí ôåâðàë îéèãà šўøèá áåðèøãà (óíè 29-êóí šèëèá èøëàòèøãà) êåëèøèá îëèíäè. Áèðîš þç éèëëèêëàð ўòèøè áèëàí áó òàšâèì éèëèíèíã óçóíëèãèäà ќ àëè ќ àì õàòîëèê áîðëèãè ìàúëóì áўëäè. Óíè òóçàòèø ó÷óí 1582 éèëíèã ôåâðàëèäà ðèì ïàïàñè Ãðèãîðèé ÕIII ðåôîðìà šàáóë šèëèá, éèëíèíã óçóíëèãèíè àíèšðîš îëèíãàí šèéìàòèíè (365,2422 êóí) ÿíãè Šó¸ø êàëåíäàðè ó÷óí àñîñ šèëèá îëäè. Èñëîx šèëèíãàí áó êàëåíäàð ðèì ïàïàñè Ãðèãîðèé ÕIII øàðàôèãà ãðèãîðèàí êàëåíäàðè äåá àòàëàäèãàí áўëäè. Àéíè ïàéòäà áèç èøëàòà¸òãàí êàëåíäàðèìèç ãðèãîðèàí êàëåíäàðè áўëèá, óíèíã ýðàñè Èñî ïàéђàìáàðíèíã àôñîíàâèé òóђèëãàí éèëèäàí áîøëàíãàí. Áó êàëåíäàðíèíã 12 îéèäàí áåøòàñè êàäèì ðèìëèêëàð àôñîíàâèé õóäîëàðèíèíã íîìëàðè áèëàí (ßíóñ, Ôåáðóóñ, Ìàðñ, Ìàÿ, Þíîíà) èþëü âà àâãóñò ðèì èìïåðàòîðëàðè Þëèé Öåçàðü âà Àâãóñò íîìè áèëàí, êîëãàíëàðè ýñà, ў çëàðèíèíã òàðòèá íîìåðëàðè (ñåíòÿáð-åòòèí÷è, îêòÿáð-ñàêêèçèí÷è, íîÿáð- òўššèçèí÷è, äåêàáð-ўíèí÷è) áèëàí àòàëàäè. Àïðåë îéè - “àïåðèðå” “î÷èëèø”-”óéђîíèø” äåãàí ñўçäàí îëèíãàí áўëèá,

áàxîðäà òàáèàòíèíã óéђîíèøèäàí äàðàê áåðàäè. Áó òàšâèì áўéè÷à éèë áîøè èëãàðè ìàðòäà áўëèá, Ðîññèÿ ïîäøîñè Ïåòð I 1700 éèë êàëåíäàð éèëèíèíã áîøèíè 1-ÿíâàðãà êў÷èðäè. Øóíäàí áó¸í áó òàšâèì áўéè÷à ÿíãè éèë 1-ÿíâàðäà íèøîíëàíàäè. У ìàð Х àé ё ì êàëåíäàðè ÕI àñðäà Íèøîïóðäà (Õóðîñîí) ÿøàá ìàòåìàòèêà, àñòðîíîìèÿ ñîxàñèäà èæîä ýòãàí òàíèšëè øîèð Ó.Õàé¸ì (1048-1131) 1070 éèëëàðäà ñ а ëæóš ñóëòîíè Ìàëèêøîõ âà óíèíã âàçèðè Íèçîìóë-Ìóëê òîìîíèäàí ñàðîéãà òàêëèô ýòèëàäè. Óíèíã èëòèìîñèãà êўðà, øîx Õàé¸ì âà óíèíã øîãèðäëàðè ó÷óí 1076 éèëè Èñôàõîíäà ðàñàäõîíà šўðèá áåðàäè. Ìàëèêøîx âàôîòèãà (1092é.) šàäàð èøëàãàí áó ðàñàäõîíàäàãè àñòðîíîìèê êóçàòèøëàð íàòèæàñèäà þçäàí îðòèš ¸ðóђ þëäóçëàðíèíã êîîðäèíàòàëàðèíè ќ àìäà Îé, Šó¸ø âà ïëàíåòàëàðíèíã xàðàêàòëàðèíè àêñ ýòòèðãàí æàäâàëëàðíè ўç è÷èãà îëãàí “çèæ” òóçèëäè. Áó àñòðîíîìèê ðèñîëà êåéèí÷àëèê “Ìàëèêøîx çèæè” äåãàí íîì áèëàí àñòðîíîìèÿ òàðèõèäàí æîé îëäè. Áåðóíèé ў çèíèíã “Ўòãàí àâëîäëàð ќ àšèäà ýñäàëèêëàð” àñàðèäà šàäèì Èðîíäà (æóìëàäàí Õóðîñîíäà ќ àì) êàëåíäàð éèëèíèíã óçóíëèãè 365 êóí áўëèá, 12 òà îéèíèíã áèðèí÷è 11 òàñè 30 êóíäàí, 12-ñè ýñà 35 êóíäàí áўëãàíèíè ìàúëóì šèëàäè. Òàšâèìíèíã éèë áîøèñè ýñà ќ àð äîèì áàxîðãè òåíã êóíëèê áèëàí óñòìà-óñò òóøèøè çàðóð ýäè. Òðîïèê éèëíèíã óçóíëèãè, àñëèäà 365 êóí á ў ëìàé, óíäàí 6 ñîàòãà óçóíëèãè òóôàéëè, éèëëàð ўòèøè áèëàí éèë áîøèíè òåíã êóíëèêäàí ñèëæèá êåòèøèãà ( ќ àð ò ў ðò éèëäà òàõìèíàí 1 êóí) ñàáàá áўëãàí. Êàëåíäàðíè áóíäàé êàì÷èëèêäàí õîëèñ šèëèø ó÷óí Ìàëèêøîx àñòðîíîì âà ìàòåìàòèêëàðäàí èáîðàò êîìèññèÿ ò у çèá, óíãà

ðàxí а ìîëèê šèëèøíè Óìàð Õàé¸ìãà òîïøèðäè. Êîìèññèÿíèíã áîø âàçèôàñè, éèë áîøèñè (“Íàâðóç”íè) áàxîðãè òåíã êóíëèêäàí ñèëæèìàéäèãàí šèëèá òàšâèì òóçèøäàí èáîðàò ýäè. Áóíèíã ó÷óí êîìèññèÿ, 366 êóíëèê êàáèñà éèëèíè æîðèé šèëèá, óíèíã êåëèø òàðòèáèíè ðèìëèêëàð Þëèàí êàëåíäàðèäà æîðèé šèëãàí òàðòèáèäàí áîøšà÷àðîš øàêëäà òàêëèô ýòäè. Êåéèí÷àëèê Óìàð Õàé¸ì êàëåíäàðè äåá íîì îëãàí áó òàšâèìäà êàáèñà éèëè, 33 éèëäà 8 ìàðòà êåëèá (ðèìëèêëàð òàšâèìèäà 32 éèëäà), äàñòëàáêè 7 òàñè ќ àð ò ў ðòèí÷è éèëäà, îõèðãè 8-ñè ýñà 5 éèëè êåëàäèãàí šèëèá šàáóë šèëèíäè. Áîøšà÷à àéòãàíäà, 33 éèëëèê äàâðíèíã 4-, 8-, 12-, 16-, 20-, 24-, 28- âà 33-éèëëàðè êàáèñà éèëëàðè ñàíàëèá, 366 êóíäàí šèëèíäè. Ó.Õàé¸ì òàšâèìèäà éèëíèíã ўðòà÷à óçóíëèãè365 8 33 365 24242  , êóíãà òåíã áўëèá, òðîïèê éèëíèíã óçóíëèãèäàí (365,24220 êóí) àòèãè 0,00022 ñóòêàãà ÿúíè 19,5 ñåêóíäãàãèíà óçóí ýäè õîëîñ. Áó õàòîëèê øó šàäàð êè÷èêêè ó éèђèëèá-éèђèëèá 4500 éèë ўòãàíäàí ñўíããèíà 1 êóíãà åòàäè! Áèç èøëàòà¸òãàí ãðèãîðèàí êàëåíäàðèíèíã õàòîñè áèð êóíãà åòèøè ó÷óí ýñà 3300 éèë (ÿúíè Õàé¸ì êàëåíäàðèäàãèäàí 1200 éèë êàì âàšò) êåðàê áўëàäè. Óìàð Õàé¸ìíèíã áó òàšâèìè, àéíè ïàéòäà Ýðîíäà èøëàòèëàäèãàí Æàëîëèé (Ìàëè к øîxíèíã òà ќ àëëóñè) êàëåíäàðèíèíã àñîñèíè òàøêèë ýòàäè. Ìàçêóð êàëåíäàð ýðàñèíèíã áîøè ќ àì, êåéèí÷àëèê, ìóñóëìîíëàðíèíã îé êàëåíäàðè ýðàñèäàãè êàáè 622 éèëíèíã 16 èþëèãà ê ў ÷èðèëèá, Šó¸ø-xèæðèé êàëåíäàðè äåãàí íîì áèëàí àòàëàäèãàí áўëäè (22- расм ). Áó òàšâèìäà îéëàð, Šó¸øíèíã éèëëèê ê ў ðèíìà ќ àðàêàòè äàâîìèäà êåñèá ўòàäèãàí þëäóç òóðêóìëàðèíèíã íîìëàðè áèëàí

Xàìàë, Ñàâð, Æààâçî, Ñàðàòîí, Àñàä, Ñóìáóëà, Ìèçîí, Àšðàá, Šàâñ, Æàääè, Äàëâ, Xóò äåá þðèòèëàäè. Šó¸ø-xèæðèé êàëåíäàðè áўéè÷à ÿíãè-1377 éèë-1998 éèëíèíã 21 ìàðòèäà êèðàäè. Àäàáè¸тлар руйхати: 1. Ìàðòûíîâ Ä.ß. Êóðñ ïðàêòè÷åñêîé àñòðîôèçèêè, Íàóêà, Ì. 1977, 11-14. 2. Астрофизика. Маърузалар матни È. Ñàòòîðîâ 3. www.ziyonet.uz 4. www.planeta.ru 5. www.intuit.uz

O'xshashlar

Сферик астрономия мавзусини ўрганиш

Сферик астрономия мавзусини урганиш услубиёти

Асрономия укитиш услубиёти фанининг максад ва вазифалари

Космонавтика асослари

Астрофизика асослари