Siydik-tanosil a’zolari sistemasi. Siydik a’zolari - Anatomiya - Referatlar

Siydik-tanosil a’zolari sistemasi. Siydik a’zolari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

844 KB

Ko'chirib olish

Siydik-tanosil a’zolari sistemasi. Siydik a’zolari Reja: 1. Siydik ajratish a’zolari 2. Buyrak 3. Siydik yo’li 4. Siydik organlarining rivojlanishi 5. Tanosil a’zolari erkaklarning tanosil a’zolari 6. Moyaklar 7. Erkaklarning tashqi tanosil a’zolari 8. Erkaklar siydik chiqarish kanali 9. Ayollar tanosil a’zolari 10. Ayollarning tashqi tanosil a’zolari 11. Ayollarning siydik chiqarish kanali 12. Tanosil organlarining rivojlanishi 13. Siydik- tanasil a’zolarining anomaliyalari 14. Ichki sekretsiya bezlari 15. Qalqonsimon bez 16. Ayrisimon bez 17. Miyaning pastki ortig’i – gipofiz 18. Ortiqsimon tana 19. Buyrak usti bezi 20. Meda osti bezining inkretor qismi 21. Jinsiy bezlarning endokrin qismi

Siydik-tanosil a’zolari sistemasiga siydik a’zolari – organa urinaria hamda jinsiy a’zolar – organa genitalia kiradi. Bu a’zolar funksiyalari har xil bo‘lishiga qaramay (organizmga keraksiz bo‘lgan moddalarning tashqariga siydik nayi orqali chiqarilishi va ko‘payish – nasl qoldirish), tuzilishiga ko‘ra yaqindir. Bundan tashqari, ularning chiqaruv yo‘llari umumiy siydik-tanosil kanalini hosil qiladi (erkaklarda) yoki umumiy bo‘shliqqa ochiladi (ayollarda). SIYDIK AJRATISH A’ZOLARI Siydik a’zolariga siydik ajratuvchi buyrak va siydik chiqaruvchi, uni vaqtincha to‘plovchi yo‘llar (buyrak, siydik yo‘llari, qovuq va siydik chiqarish kanali 138- ) kiradi. 138- . Siydik ajratish a’zolari. 1–diaphragma; 2–ren sinister; 3–glandula suprarenalis sinistra; 4–oesophagus; 5–truncus coeliacus; 6–vv. hepaticae; 7–diaphragma; 8– glandula suprarenalis dextra; 9–a. mesenterica superior; 10–v. renalis dextra; 11–ren dexter; 12–v. testicularis dextra; 13–a. testicularis dextra; 14–m. transversus abdominis; 15–v. cava inferior; 16–ureter dexter; 17–m. iliacus dexter; 18–vasa iliaca communia dextra; 19– promontorium; 20–rectum; 21–vesica urinaria; 22–m. pyramidalis; 23–m. rectus abdominis; 24–peritoneum parietale; 25–v. iliaca externa sinistra; 26–a. iliaca externa sinistra; 27–a. iliaca interna sinistra; 28–v. iliaca interna sinistra; 29– a. sacralis mediana; 30–v. iliaca communis sinistra; 31–crista iliaca; 32–a. iliaca communis sinistra; 33–m. psoas major; 34–aorta abdominalis; 35–a. mesenterica inferior; 36– ureter sinister; 37–m. quadratus lumborum; 38–

v. testicularis sinistra; 39–a. testicularis sinistra; 40–a. renalis sinistra; 41–v. renalis sinistra. BUYRAK Buyrak (lot. ren, yunoncha nephris) loviya shaklida old va orqa tomonlari yassilangan, o‘rta yashar odamlarda 140–150 g ga teng bir juft (o‘ng va chap) a’zodir. Buyrak I–II bel umurtqalari tanasining ikki yonida, qorin bo‘shlig‘ining orqa tomonida muskul va diafragmaga tegib turadi. Qorin parda buyrakni faqat old tomonidan berkitadi. Qorin bo‘shlig‘i o‘ng tomonining yuqori qismida jigar joylashganligi uchun o‘ng buyrak chap buyrakka nisbatan pastroqda o‘rnashgan. Chap buyrakning yuqori uchi II, III bel umurtqalarining oralig‘iga to‘g‘ri keladi. Buyrakning yuqori va pastki oxiri (extremitas superior et interior), medial va lateral cheti (margo medialis et lateralis) hamda oldingi va orqa yuzasi (facies anterior et posterior) tafovut qilinadi. Buyrakning lateral cheti qavariq, medial cheti esa botiq bo‘lib, uning o‘rtasi buyrak darvozasi (hilus renalis) deyiladi. Shu yerdan buyrakka arteriya qon tomiri kirib, vena, limfa tomirlari va siydik yo‘li chiqadi. Buyrak darvozasi tor bo‘shliqqa – sinus renalis ga ochiladi. Ikki pallaga ajratilgan buyrakda jigar rang, qalinligi 4–5 mm keladigan buyrakning po‘stloq moddasi (cortex renis) va ichki tomonda alohida-alohida to‘dalashib, piramida shaklida joylashgan mag‘iz (oq) moddasini (medulla renis) ko‘rish mumkin. Piramidalarning (pyramides renales) keng tomoni buyrak po‘sti tomoniga, so‘rg‘ich (papillae renalis) shaklidagi uchi buyrak bo‘shlig‘iga qarab joylashgan. Piramidalar taxminan 1 mln. mayda kanalcha (nefron)lardan tuzilgan (152- ). Buyrak – murakkab tuzilgan ekskretor (organizmga keraksiz moddalarni chiqaruvchi) a’zo bo‘lib, u mayda, bir qancha buyrak naychalari (tubulirenales) dan iborat. Buyrak kanalchalarining bir uchi berk bo‘lib, devori ikki qavatli kapsula – capsula glomeruli (Shumlyanskiy–Bouman kapsulasi) bilan tugaydi. Ular o‘z navbatida qon tomirli koptokcha (glomerulus) ni o‘rab turadi. Bu

koptokcha bilan kapsula birgalikda buyrak tanachasi (corpuscula renis) ni tashkil qiladi. Buyrak tanachalari bilan naychalar o‘zaro birikkan holda nefron (nephron) – buyrakning struktura va funksional birligini tashkil etadi. Har bir buyrakda taxminan 1 mln nefron bor. Buyrak tanachalari bevosita proksimal buralma naychalarga – tubulus renalis contortus proximalis davom etib, buyrakning po‘st moddasidan piramidalar tomon yo‘nalgan. Naychalar piramidaning uchiga yaqinlashib orqasiga qaytadi va shu yo‘sinda nefron qovuzlog‘ini hosil qiladi. Po‘stloq moddaga yetgan distal buralma naychalar – tubulus renalis contortus distalis yig‘uvchi naychalarga qo‘shiladi. Bu naychalar piramidalar tarkibida joylashib, to‘g‘ri yo‘nalishga ega – tubulus renalis rectus. Ular asta-sekin o‘zaro qo‘shilishi natijasida 15–20 ta kalta naychalar – ductus papillares hosil qilib, piramidaning uchi (foramina papillaria) ga ochiladi. 139- . Siydik naychalari va qon tomirlarning ko‘rinishi. 1–capsula fibrosa; 2– capsula adiposa; 3–fascia renalis; 4–vas afferens; 5– corpuscula renis; 6–vas efferens; 7–pars convaluta; 8–tubuli renales recti; 9–capsula glomeruli; 10–tubuli renales contorti; 11–po‘stloq qavati; 12–vv. arcuatae; 13–venulae rectae; 14– arteriolae rectae; 15–medulla renis; 16–ductus papillares; 17–foramina papillaria; 18–a. renalis; 19–v. renalis; 20–ureter; 21–ren; 22–calyces renalis; 23–area cribrosa; 24–papillae renales; 25– pyramides renales; 26–v. interlobaris; 27–a. interlobaris renis; 28–basis pyramidis; 29–aa. Arcuatae; 30–vv. inter lobulares; 31–aa. Interlobulares; 32–glomeruli; 33–rr. Capsulares; 34–vv. stellatae; 35–pars radiata. Demak, kapsula bo‘shlig‘ida qon tomirli koptokchadan filtrlanish yo‘li bilan hosil bo‘lgan birlamchi siydik ushbu ultrafiltrat oqsillari bo‘lmagan qon plazmasiga tarkibi jihatidan yaqindir. Birlamchi siydik buyrak naychalaridan o‘tayotganda organizmga kerakli bo‘lgan suv, mineral tuzlar va boshqa kerakli moddalar qayta shimiladi, natijada haqiqiy siydik paydo bo‘ladi. Siydik piramida

so‘rg‘ichni o‘rab turgan kichik kosachalar (calyces renalis minores) ga quyiladi. 8– 9 ta kichik kosachalar o‘zaro qo‘shilib, 2–3 ta katta kosacha – calyces renalis majores ni, ular o‘zaro qo‘shilib, buyrak jomi – pelvis renalis ni hosil qiladi. Jom buyrak darvozasidan chiqishi bilan siydik yo‘liga davom etib, qovuqqa ochiladi. B u y r a k t o p o g r a f i ya s i . Buyrakning orqa yuzasi qorin devoriga (muskullarga) va diafragmaga tegib turadi. Har ikkala buyrakning yuqori uchi buyrak usti bezi bilan qoplangan. O‘ng buyrakning old qismi tepadan jigarga, pastki qismi chambar ichakning o‘ng bukilmasiga yaqin turadi. Ichki qirg‘og‘iga esa o‘n ikki barmoq ichakning pastga tushuvchi qismi tegib turadi. Chap buyrak old yuzasining tepa qismi me’da osti beziga, pastki qismi esa och va chambar ichakning chap bukilmasiga yondashib, buyrakning tashqi qirg‘og‘i esa taloqqa tegib turadi . Buyrak pardalari. Buyrak fibroz to‘qimadan tuzilgan p a r d a – capsula fibrosa bilan o‘ralgan bo‘lib, uni tashqarisidan yog‘ qatlami (pardasi) qoplaydi. Yog‘li parda (capsula adiposa) ning qalin yoki yuqa bo‘lishi odamning semiz- oriqligiga bog‘liq. Yog‘li parda fasciya (fascia renalis) bilan o‘ralgan. Buyrakning o‘z joyida qimirlamasdan turishiga yuqorida aytib o‘tilgan pardalar va fastsiyadan tashqari, qorin bo‘shlig‘idagi bosim, buyrak qon tomirlari va buyrakka tegib turgan a’zolar katta yordam beradi. B u y r a k q o n t o m i r l a r i. Qorin aortasidan chiqqan buyrak arteriyasi a. renalis buyrak darvozasida uchta – tepa qism (polyus) aa. polares superiores, o‘rta markaziy qism aa. centrales va pastki qism aa. polares inferiores tarmoqlariga bo‘linadi. Buyrak bo‘laklari orasida joylashgan arteriyaga a. interlobares deyiladi. Ular piramidalar asosida ravoqlar – aa. arcuatae hosil qilib, po‘stloq va mag‘iz moddalari chegarasida joylashgan. Ravoq arteriyalar mag‘iz modda tomon yo‘nalgan bo‘lakchalararo arteriyalar (a.a. interlobulares) ga tarmoqlanib, buyrakning miya qismi po‘stloq qismidagi tugunchalar (pars convoluta corticis) dan o‘tib, o‘z navbatida qon tomirli koptokcha hosil qiluvchi vas. afferens ga shoxlanadi. Qon tomirli koptokchadan qon olib ketuvchi arteriya (vas. efferens) o‘z navbatida yana mayda kapillyarlarga tarmoqlanib, buyrak naychalarini o‘rab

turadi. Bu kanalchalardan vena qon tomirlari boshlanadi, ular nomlari bir xil bo‘lgan arteriyalar bilan birgalikda joylashgan. Vena qoni buyrakning po‘stloq qismidan yulduzsimon venalar (venulae stellatae) orqali vv. interlobulares ga, so‘ngra po‘stloq va miya qismlari oralig‘ida joylashgan vv. arcuatae orqali venulae rectae ga quyiladi. Bu venalar o‘zaro qo‘shilib, v. renalis ni hosil qiladi. Buyrak venasi – v. renalis yakka o‘zak sifatida buyrak darvozasidan chiqib, pastki kovak venaga quyiladi. Qon tomirli koptokchaga kiruvchi arteriya devorida muskul qavati borligi tufayli qalin va baquvvatroq bo‘ladi. Undagi qon bosim o‘rtacha 90–100 mm ga teng. Kapsula ichidagi bosim (60 mm) va undan chiquvchi arteriya tomirlari bosimi esa 25–30 mm dan oshmaydi. Nihoyat, siydik chiqaruvchi naydagi bosim 10 mm ni tashkil etadi. Shunday qilib, buyrak koptokchasining qon tomirlari o‘rtasidagi bosimlar turlicha bo‘lib, birlamchi siydik ajralishiga sabab bo‘ladi. SIYDIK YO’LI Siydik yo‘li (ureter, 138- ) ning uzunligi 30 sm atrofida bo‘lib, siydik buyrak jomi pelvis renalis dan qovuqqa o‘tadi. Bu nayni qorin parda faqat old tomondan qoplaydi. Siydik yo‘li joylashishiga ko‘ra ikki: qorin – pars abdominalis va chanoq – pars pelvina qismlaridan iborat. Siydik yo‘li boshlanish qismida, chanoqqa o‘tish chegarasida va qovuqqa kirish oldida birmuncha torayadi. Siydik yo‘lining qovuq devori ichidagi qismiga yashiringan qism pars intramuralis deyiladi. Siydik yo‘lining qorin qismi orqa tomondan bel muskullariga tegib tursa, old tomondan erkaklarda moyak arteriya va venasi bilan, ayollarda esa tuxumdon arteriya va venasi bilan kesishib joylashgan. O‘ng siydik yo‘li qorin bo‘shlig‘ida pastki kovak venasi, ko‘richak va ko‘tariluvchi chambar ichaklar bilan yondoshgan. Chap siydik yo‘li esa aorta va pastga yo‘naluvchi ichakka tegib turadi. Siydik yo‘li chanoq bo‘shlig‘ining boshlanishida uning devori bo‘ylab yo‘naladi, so‘ngra devordan uzoqlashib erkaklarda urug‘ yo‘li bilan kesishadi va qovuqqa boradi. Ayollarda bachadon, qin yaqinida bachadon arteriyasi bilan kesishib o‘tib, qovuq devoriga kiradi.

Siydik yo‘lining devori quyidagi uch pardadan tuzilgan, ichki shilliq parda – tunica mucosa, o‘rta muskul parda – tunica muscularis va tashqi biriktiruvchi to‘qimali parda – tunica adventitia dan iborat. QOVUQ 140 organa genitalia masculina Qovuq (siydik pufagi vesica urinaria 140- ) kichik chanoq bo‘shlig‘ida joylashgan, hajmi 500–700 ml bo‘lib, ichidagi siydik miqdoriga ko‘ra o‘z shaklini o‘zgartirib turadi. Qovuq pastida qovuq tubining keng qismi – fundus vesicae, yuqori toraygan uchi – apex vesicae (cho‘qqisi) va bu ikki qism oralig‘ida qovuq tanasi – corpus vesicae tafovut qilinadi. Qovuq devori to‘rtta pardadan tuzilgan: 1. Ichki shilliq parda – tunica mucosa qovuq bo‘shaganda burmalar hosil qiladi: siydikka to‘lganda burmalar tortishib yoziladi. Shilliq pardada shilliq bezchalari va limfa tugunchalari joylashgan. 2. Biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan shilliq osti qavati (tunuca submucosa) shilliq pardada burmalar hosil bo‘lishida ayniqsa muhim ahamiyatga ega. 3. Muskul pardasi – tunica muscularis uch qavat joylashgan silliq muskul hujayralaridan iborat. 4. Seroz parda – tunica serosa qovuq cho‘qqisi bilan orqa yuzani o‘raydi. Qovuq pastida uchburchak shakldagi maydoncha (trigonum vesicae) mavjud. Maydonchadagi shilliq parda hech qachon burmalar hosil qilmaydi, chunki shilliq parda bevosita muskul parda bilan birikkan. Bu uchburchakning yuqorisi ikki

tomoniga siydik yo‘li – ostia ureteres ochilgan bo‘lsa, uning pastki qismidan siydik chiqaruv kanali – ostium urethrae internum yo‘nalgan. Erkak bilan ayolning qovug‘i topografiyasi jihatidan bir-biridan tubdan farq qiladi. Ayollar qovug‘ining orqasida bachadon va qin, erkaklarda esa urug‘ pufaklari va urug‘ chiqarish yo‘llari joylashgan. Ayollarda qovuqning ustiga bachadon engashib turganligi uchun qovuq cho‘qqisi yaxshi rivojlanmagan, tekis bo‘ladi. Qovuqning old tomonida, qovuq bilan qov suyaklari orasida ularni ajratib turuvchi oraliq joylashgan. Shuning uchun qovuq erkin harakat qila oladi. Qovuq siydik bilan to‘lganda chanoq bo‘shlig‘idan ko‘tarilib, qov birlashmasidan yuqoriga, hatto kindikkacha boradi. Qovuq tubi ayollarda maxsus boylamlar bilan mahkamlangan bo‘lsa, erkaklarda boylamlardan tashqari prostata bezi bilan birlashgan. Shuning uchun erkaklar qovug‘i ayollar qovug‘iga nisbatan balandroq o‘rnashgan. Siydik organlarining rivojlanishi Buyrak rivojlanishida birin-ketin uchta chiqaruv organlarining hosil bo’lishini ko’rish mumkin. 1. Boshlang’ich (tananing bosh qismida joylashgan bosh) buyrak – pronephros embrion rivojlanishining uchinchi haftalarida mezodermadan paydo bo’lgan. 5-7 kalta naychalardan tuzilgan. Bu naychalar qorin bo’shlig’ining orqa devorida joylashgan va ularning tashqi uchlariga qo’shilib, bitta umumiy yo’lni hosil qiladi. Naychalarning biroz kengaygan medial uchlari tananing ikkilamchi bo’shlig’iga (selom) tomon yo’nalgan. Odamda pronefroslar ishlamasdan to’rtinchi haftada yo’qoladi. 2. Birlamchi buyrak – mesonephros yoki Vol’f tanasi naychalari bosh buyrak naychalaridan pastroqda mezodermadan embrion rivojlanishining to’rtinchi haftalarida paydo bo’ladi. Naychalar uchi boy buyrakning umumiy yo’liga qo’shiladi, so’ngra bu yo’l birlamchi buyrak yo’li – mezonefral kanalga aylanib qoladi. Naychalarning ikkinchi (medial)

uchlari borib haltacha shakliga aylanadi. Bu haltacha ichiga arteriya kapillyarlaridan hosil bo’lgan chigal koptokcha joylashadi. Haltacha bilan arteriya chigali burak tanasini paydo qiladi. Embrion o’sish davrida mezonefros kanalining yuqori qismida paydo bo’lgan buyrak tanachalari shimilib yo’qoladi, ular o’rniga yangi tanachalar paydo bo’ladi. Birlamchi buyrak embrionni ikki oylik davriga qadar chiqaruv vazifasini bajarib uchinchi davrida rivojlanayotgan doimiy buyrakka o’rin almashadi. 3. Doimiy buyrak – metanephros ikki qismdan rivojlanadi. Buyrak naychalari nefrotonlar (mezoderma) dan aholida rivojlanadi, keyinchalik ular siydik yig’uvchi naychalar bilan qo’shiladi va piramidasi hosil bo’ladi. Bu vaqtda mezonefral nayining pastki qismidan siydik yo’li paydo bo’ladi. Siydik yo’li yuqoriga qarab o’sadi, uning uchidan buyrak jomi, buyrakning katta va kichik kosachalari rivojlanadi. Keyinchalik ulardan siydik yig’uvchi mayda yo’llar paydo bo’lib, buyrakning siydik ajratuvchi qismi (nefron) bilan qo’shiladi va bir butun sistemani, ya’ni siydik ajratish va chiqarish yo’lini hosil qiladi. Qovuq birlamchi ichak nayining pastki kengaygan joyi – kloakadan rivojlanadi. Embrion rivojlanishida klaoka ketma-ket joylashgan ikki qismga ajraladi. Orqadagi qismidan to’g’ri ichak rivojlanadi. Klaoka oldingi bo’lagining ustki qismidan qovuq, pastki qismidan esa siydik va tanosil bo’shlig’i rivojlanadi. Bo’lg’usi qovuq (siydik haltasi) embrionda naycha shaklida bo’lib, kindik orqali ona organizmiga siydikni o’tkazib turadi. Bola tug’ilib, kindik kesilgandan so’ng, siydik yo’lining tepa qismi burishib boylamga o’tadi. Pastki qismidan esa qovuq hosil bo’ladi. Bu vaqtda siydik-tanosil bo’shlig’idan siydik chiqarish yo’li rivojlanadi.

TANOSIL A’ZOLARI ERKAKLARNING TANOSIL A’ZOLARI Tanosil a’zolari erkaklar tanosil a’zolari – organa genitalia masculina hamda ayollar tanosil a’zolari – organa genitalia feminina ga bo‘linadi. Ichki va tashqi tanosil a’zolari tafovut qilinadi. Erkaklarning ichki tanosil a’zolari –organa genitalia masculina ga: 1) erkaklarning jinsiy bezlari – moyaklar –testis, yunoncha orchis yoki didymis va ular ortig‘i – epididymis; 2) urug‘ chiqarish yo‘llari – ductus deferens; 3) urug‘ pufakchalari – vesiculae seminales; 4) prostata bezi – glandula prostatae; 5) bulbouretral bezlar – glandulae bulbourethrales kiradi. Tashqi tanosil a’zolari esa erlik olati – penis va yorg‘oq – scrotum dan iborat. Erkaklar siydik chiqarish kanali – urethra masculina ikkala sistema uchun umumiy bo‘lganligi sababli uning tuzilishi tanosil a’zolariga qo‘shib o‘rganiladi. MOYAKLAR Moyaklar – testis (tuxum) bir juft bo‘lib, yorg‘oq ichida joylashgan. Moyaklar tanosil a’zolari ichida erlik urug‘i – spermatozoid va erkaklik gormoni ishlab chiqarishi bilan erkaklarning asosiy jinsiy bezi bo‘lib, alohida o‘rin tutadi. Moyakning ikki oxiri – extremitas superior va extremitas inferior tafovut qilinadi. Moyakning ikki qirg‘og‘i – margo anterior va posterior uning ikki facies medialis hamda lateralis yuzasini o‘zaro ajratib turadi. Odatda, chap moyak o‘ng moyakka nisbatan bir oz pastroqda joylashgan. Moyakning orqa qirg‘og‘iga moyak ortig‘i epididymis va urug‘ chiqarish yo‘li funiculus spermaticus birikkan. Moyak ustini yaxshi pishgan tuxumga o‘xshash yaltiroq oqsil parda – tunica albuginea o‘rab turadi. Pardaning ichki tomonidan moyak ichiga o‘sib kirgan to‘siqlar (septula testis) uni alohida (250–300) bo‘laklarga – lobuli testis ajratadi. Fibroz to‘siqlar – septula testis keng yoyilgan yelpig‘ichga o‘xshab moyak ko‘ksi

– mediastinum testis sohasidan tarqalgan, uning ikkinchi tomoni esa tuxum devoriga birikkan. Har bir bo‘lakcha ichida urug‘ ishlab chiqaradigan 3–4 tadan buralma kanalchalar – tubuli seminiferni contorti bo‘lib, ular mediastinum tomonga yaqinlashganda kalta to‘g‘ri urug‘ kanalchalari (tubuli seminiferi recti) ga davom etadi. Garchi buralma kanalchalar ichida spermatogenez – urug‘ hujayralarining takomili sodir bo‘lsa-da, ushbu kanalchalar orasida erkaklar jinsiy gormonini ishlab chiqaruvchi hujayralar ham joylashgan. To‘g‘ri kanalchalar moyak oralig‘i sohasida o‘zaro qo‘shilib, moyak to‘ri – rete testis ni hosil qiladi. Kanalchalar to‘ridan 12–16 ta urug‘ chiqarish naychalari – ductuli efferentes testis ajraladi va moyak ortig‘ining boshchasi tomon yo‘naladi. Urug‘ chiqarish naychalari moyak ortig‘ining yagona yo‘li – ductus epididymidis ga birikadi. Ushbu kanal bir necha marta buralgan bo‘lib, urug‘ chiqarish yo‘li – ductus deferens ga bevosita davom etadi. Moyak va moyak ortig‘i (kesilgan). 1–funiculus spermaticus; 2–caput epididymidis; 3–sinus epididymidis; 4–lobuli testis; 5–septula testis; 6–tunica albuginea; 7–tunica vaginalis testis (lamina viseralis); 8–tunica vaginalis testis (lamina parietalis); 9–fascia spermatica interna; 10– mediastium testis; 11–cavum serosum; 12–plexus pampiniformis; 13–ductus deferens. Mana shunday murakkab tuzilgan kanalchalar sistemasida faqat buralma urug‘ naychalarigina urug‘ ishlab chiqaradi va erkak jinsiy gormonlarini hosil qiladi, qolgan kanalchalar esa ana shu urug‘ni olib chiqib ketish hamda uni shilliq moddalarga boyitish vazifasini o‘taydi. Gormon (testosteron) ikkilamchi jinsiy belgilar, jinsiy a’zolarning normal rivojlanishini ta’minlaydi.

M o ya k o r t i g‘ i – epididymis (338- ) shisha retortaga o‘xshash bo‘lib, uning bir oz kengaygan bosh qismi – caput epididymidis, o‘rtasidagi tana qismi – corpus epididymidis va pastki uchi ingichkalashgan dum qismi – cauda epididymidis tafovut qilinadi. Moyak ortig‘ining yagona yo‘li nihoyatda egri-bugri bo‘lib, chigal hosil qilib joylashgan, uning uzunligi 4 m ni tashkil qilishi mumkin. U r u g‘ ch i q a r i sh y o‘ l i (ductus deferens) qon tomir va nervlar bilan birgalikda biriktiruvchi to‘qimali parda bilan o‘ralib, urug‘ tizimchasi sifatida chov kanali orqali qorin bo‘shlig‘iga o‘tadi. Bu yerda urug‘ chiqarish yo‘li qon tomirlardan ajralib, chanoq bo‘shlig‘ining yon devoriga tomon yo‘naladi. Qovuq tagiga yetganda kengayib, ampula (ampula ductus deferentis) hosil qiladi va ductus excretorius bilan qo‘shiladi, so‘ngra urug‘ otuvchi yo‘lni (ductus ejaculatorius) hosil qiladi. Bu yo‘l prostata bezi orasidan o‘tib, siydik chiqarish kanalining urug‘ do‘mboqchasi asosida ochiladi. Urug‘ chiqarish yo‘lining uzunligi 40–45 sm, devori ichki– shilliq parda (tunica mucosa), o‘rtasidagi muskul parda (tunica muscularis) va tashqi – biriktiruvchi to‘qimali parda (tunica adventitia) dan tuzilgan. U r u g‘ t i z i m ch a s i (funiculus spermaticus) urug‘ chiqarish yo‘li (ductus deferens), moyakni oziqlantiruvchi arteriya qon tomiri, ulardan ketuvchi vena, limfa tomirlari va nervlarning birga ichki urug‘ fasciyasi o‘ramidan vujudga keladi. Urug‘ tizimchasi moyakdan chov kanali orqali qorin bo‘shlig‘iga o‘tadi. Qorin bo‘shlig‘ida qon tomirlari va nervlardan ajralgan holda urug‘ otuvchi (ductus ejaculatorius) kanalchalarga o‘tadi. Prostata bezi va urug‘ pufakchalari. 1–ductus deferens; 2–ampulla ductus deferentis; 3–ductus ejaculatorius teshigi; 4–sinus prostaticus; 5–crista urethralis; 6–pars membranacea urethrae; 7–colliculus seminalis; 8–utriculus prostaticus; 9– prostata; 10–urethra (pars prostatica); 11–ductus

ejaculatorius; 12–ductus excretorius; 13–vesicula seminalis. U r u g‘ p u f a k ch a l a r i (vesiculae seminales) bir juft, usti notekis, uzunligi 5 sm, kengligi 3 sm keladigan xaltacha bo‘lib, ishlab chiqargan suyuqlik siydik chiqarish yo‘lini spermatozoidlar uchun tayyorlab beradi. Aks holda moyakdan kelayotgan urug‘ siydik yo‘lidan o‘ta turib otalantirish va harakatlanish xususiyatini yo‘qotadi. Urug‘ pufakchalarining devori ichki tomondan katak-katak joylashgan shilliq qavat, o‘rta – muskul qavat va ustki –biriktiruvchi to‘qimali qavatdan tuzilgan. Urug‘ pufakchalarining ostki o‘tkirlashgan qismi ingichka va kalta chiqaruv yo‘liga (ductus excretorius) o‘tib, ductus deferens bilan birikkan. B u l b o u r e t r a l b e z l a r – glandulae bulbourethrales siydik chiqarish kanali so‘g‘oni bezlari yoki Kuper bezlari, yumaloq, kattaligi no‘xatdek bir juft bez bo‘lib, siydik chiqarish yo‘lining parda qismida, olat so‘g‘oni (bulbus penis) ning ustida joylashgan. Bezlarning ingichka naychalari olat so‘g‘onining ichidan o‘tib, siydik chiqarish yo‘liga ochiladi. Bezlar suyuqligi siydik chiqarish yo‘lining devorini siydik ta’siridan saqlaydi. P r o s t a t a b e z i (prostata, 339, 340-ras mlar) qovuq tagida siydik chiqarish kanalini o‘rab joylashgan. Tarkibida bez epiteliysidan tashqari silliq muskul tolalari va biriktiruvchi to‘qimalar ham uchraganligi sababli bu muskulli bez a’zo hisoblanadi. Prostata bezi qizg‘ish rangda bo‘lib, katta odamlarda uzunligi 3 sm, kengligi 4 sm, og‘irligi taxminan 20 g. Uning tarkibi 30–50 bezchalar yig‘indisidan iborat. Ularning sekret chiqarish naychalari siydik chiqarish kanalining prostata bezi ichidan o‘tgan qismiga ochiladi. Prostata bezi shakli bo‘yicha kashtanni eslatadi, uning kengroq tomoni (asosi) – basis prostatae qovuqqa qaragan, toraygan cho‘qqisi – apex pastga, siydik-tanosil diafragmasiga qaragan. U uncha aniq bo‘lmagan ikki bo‘lakka – lobus dextera et sinistera ga bo‘lingan. Ular o‘zaro ponasimon lobus medius bilan bog‘langan

bo‘lib, bez siqig‘i – isthmus prostatae deb yuritiladi, bu yerda urug‘ chiqaruvchi yo‘llar joylashgan. Prostata bezi ishlab chiqaradigan suyuqlik spermatozoidlarni suyultirib, harakatini faollashtiradi va o‘z tarkibida gormonlarga yaqin bo‘lgan prostaglandin moddalarini saqlaydi. Bez muskullari siydik chiqarish kanalining prostata qismini siqib turish vazifasini bajaradi. S p e r m a (sperma) – urug‘, moyaklar bo‘lakchalarida joylashgan burama kanalchalarda odam balog‘atga yetgandan keyin ishlanadi. Yetilgan urug‘ to‘g‘ri kanalchalardan moyak to‘riga, undan urug‘ chiqarish kanalchalariga, ulardan urug‘ tizimchasi orqali urug‘ otuvchi yo‘lga o‘tadi, so‘ngra siydik chiqarish kanalining prostata qismiga ochiladi. Balog‘atga yetgan odamda, uning jinsiy jihatdan faol bo‘lgan davrida urug‘ hujayralari – spermatozoidlar moyakdan doimiy yetishib turadi. ERKAKLARNING TASHQI TANOSIL A’ZOLARI Erkaklarning tashqi tanosil a’zolari erlik olati va yorg‘oqdan iborat. Erlik olati (penis, 143 - ), jinsiy aloqa qilish a’zosi va siydik yo‘lidan iborat bo‘lib, spermatozoid va siydik chiqarish vazifasini bajaradi. Olat uchta g‘ovak tanadan tashkil topgan. Bittasi (corpus spongiosum) siydik chiqarish kanalining atrofida bo‘lib, qolgan ikkitasi uning ustida yonma-yon joylashgan. Unga corpora cavernosa deyiladi. G‘ovak tana silliq muskullardan va elastik fibroz to‘qimalardan tuzilgan bo‘lib, orasida katta-kichik katakchalar mavjud. Erkak olatining taranglashishi va yumshashi ana shu katakchalarning qon bilan to‘lib turishi yoki ularda qonning kamayishiga bog‘liq. Siydik chiqarish naychasi joylashgan g‘ovak tananing prostata bezi tomonga qaragan qismi piyoz shaklida kengaygan – bulbus penis bo‘lsa, ikkinchi erkin uch qismi qo‘ziqorin qalpog‘iga o‘xshab olat boshi – glans penis ni hosil qiladi. Qolgan ikkita g‘ovak tananing oldingi uchi olat boshiga kirib turadi. Ularning orqa tomonlari kengayib, qov suyagiga yopishadi.

Erlik olati. 1–ostium urethrae externum; 2–glans penis; 3– facies urethralis; 4–corporo cavernosa penis; 5– fascia penis profunda; 6–crus penis; 7–m. sphincter urethrae; 8–fascia diaphragmatis urogenitalis inferior; 9–m. transversus perinei profundus; 10–tuber ischisdicum; 11–glandula bulbourethralis; 12–a. et v. penis; 13–membrana obturatiria; 14–bulbus penis; 15–m. bulbospongiosus; 16–m. ischiocavernosus; 17– corpus spongiosum penis; 18–corona glandis. Siydik chiqarish kanali olat boshiga vertikal holatda yoriq – ostium urethrae externum bo‘lib ochiladi. Olat terisi uning bosh tomoniga yaqinlashgan sari yupqalashadi va olat boshiga yetganda erkin qoplab turuvchi preputium ga aylanadi. Yorg‘oq (scrotum) teri xaltachadan iborat bo‘lib, unda moyaklar joylashadi. Moyak joylashgan xalta 7 qavatdan iborat. Yorg‘oq terisi to‘q rangli, yupqa va nozik bo‘lib, moyli modda va ter ishlab chiqaruvchi bezlarga boy. Go‘shtdor parda – tunica dartos har qaysi moyakni alohida o‘ragan teri osti biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan. Ikkala moyak xaltasi o‘rtada o‘zaro qo‘shilib, yorg‘oq devorini hosil qiladi. Tashqi urug‘ fasciyasi – fascia spermatica externa qorin devoridagi muskullarni ustidan qoplovchi fasciyaning yorg‘oqdagi davomidir. Moyakni ko‘taruvchi muskul fasciyasi – fascia cremasterica shu nomdagi muskulni qoplab turgan fasciyadan iborat bo‘lib, chov kanalining tashqi halqasidan yorg‘oqqa tushadi. Moyakni ko‘taruvchi muskul – m. cremaster qorin ko‘ndalang muskulidan ajralib, ko‘ndalang-targ‘il muskul parda holida yorg‘oqqa tushadi, qisqarganda moyakni yuqoriga ko‘taradi. Ichki urug‘ fasciyasi – fascia spermatica interna qorin devorining ichki tomonida ko‘ndalang fasciyaning davomi bo‘lib, moyak va urug‘ tizimchasini o‘raydi.

Moyak g‘ilof pardasi – tunica vaginalis testis qorin (seroz) pardaning bir qismidan iborat. Bu parda ikki varaqdan iborat bo‘lib, biri moyak ustini o‘rasa, ikkinchisi yorg‘oq devorini o‘raydi. Bu ikki varaq o‘rtasida hosil bo‘lgan seroz parda bo‘shlig‘i cavum vaginale deyiladi. Bo‘shliq pardalarini seroz suyuqlig‘i namlab turadi. ERKAKLAR SIYDIK CHIQARISH KANALI Erkaklar siydik chiqarish kanali (urethra masculina) qovuqdan boshlanib, olatning boshida tashqi teshik bo‘lib tugaydi. Uzunligi 18-19 sm bo‘lgan siydik chiqarish kanali joylashgan o‘rniga qarab teng bo‘lmagan uch qismga bo‘linadi. 1. P r o s t a t a q i s m i – pars prostatica qovuqdan boshlanadi va prostata bezining qoq o‘rtasidan o‘tib, bez uchiga kelganda parda qismiga o‘tadi. Ushbu qism kanalning eng keng bo‘lagi bo‘lib, uzunligi 3,5 sm. Urug‘ do‘mboqchasi (colliculus seminalis) ning ikki yonboshiga prostata bezi naychalarining teshigi va urug‘ otuvchi yo‘l teshiklari ochiladi. 2. P a r d a q i s m i – pars membranacea siydik chiqarish kanalining eng kalta (1 sm ga teng) va tor qismi bo‘lib, prostata bezining uchidan boshlanadi va pastda olat so‘g‘oniga o‘tib ketadi. U chanoq bo‘shlig‘idan siydik-tanosil diafragmasi – diaphragma urogenitale ni teshib, siydik yo‘liga o‘tadi. Kanal parda qismining devori 4 qavatdan iborat. Eng ichki shilliq qavat uzunasiga joylashgan burmalar hosil qiladi. Uni sirtidan shilliq osti qavati o‘raydi, undan so‘ng ikki qavatdan iborat silliq muskul tolalari turadi. To‘rtinchi qavat ko‘ndalang-targ‘il muskul tolalari m. sphincter urethrae hisoblanadi. 3. F o v a k t a n a q i s m i – pars spongiosa kanalning eng uzun qismi bo‘lib (14-15 sm), pastki tomondagi olat g‘ovak tanasining o‘rtasida joylashgan. Bu qismning boshlanish joyi va tashqariga chiqish oldi birmuncha kengaygan. Kanalning shilliq qavatida mayda bezlar joylashgan. Erlik olati taranglashmagan holatda turganida siydik chiqarish kanali «S» simon shaklda, ikki joydan (g‘ovak tananing boshlanish joyi va o‘rtasidan) bukilgan bo‘ladi. Olat taranglashganda oldingi bukilma yo‘qoladi.

AYOLLAR TANOSIL A’ZOLARI Ayollar tanosil a’zolari ichki va tashqi tanosil a’zolaridan tashkil topgan. Ichki tanosil a’zolari bir juft tuxumdon – ovarium, bachadon naylari – tuba uterina, bachadon – uterus va qin – vagina dan iborat. Tashqi tanosil a’zolariga esa katta va kichik jinsiy (uyatli) lablar, klitor va qizlik pardasi kiradi. Bachadon, tuxumdon, bachadon naylari va qin. 1–fundus uteri; 2–tuba uterina; 3–lig. ovarii proprium; 4–lig. teres uteri; 5– corpus uteri; 6–cervix uteri; 7–peritineum; 8–vagina; 9–plica rectouterina; 10–lig. latum uteri; 11–margo liber ovarii; 12–ovarium (facies medialis); 13–appendix vesiculosa; 14–fibria ovarica; 15–lig. suspensorium ovari; 16–ostium abdominalae tubae uterinae; 17–fimbriae tubae; 18–ampulla tubae uterinae; 19–ductus epoophori longi-tudinalis; 20–epoophoron (ductuli transversi); 21–tuba uterina; 22–mesosalpinx; 23–isthmus tubae uterinae; 24–lig. ovarii proprium; 25–lig. teres uteri. Tuxumdon (ovarum, 144- ) bir juft bo‘lib, uzunligi 2–3 sm, qalinligi 1 sm keladi, u bachadon naylari tagida joylashgan. Uning ichkari va tashqariga qaragan facies medialis et lateralis ikki yuzasi, oldingi margo mesovaricus va orqaga margo liber qaragan ikki qirg‘og‘i tafovut qilinadi. Tuxumdonning pastki uchi extremitas uterina lig. ovarii proprium orqali bachadonga bog‘langan bo‘lsa, tashqi yuzasi kichik chanoqning yon devoriga tegib turadi. Oldingi botiq qirg‘oqli tuxumdon darvozasi – hilus ovarii dan tuxumdon ichiga qon tomir va venalar kiradi va bachadonning keng boylami lig. lata uteri orqali bachadon bilan tutashadi.

Tuxumdon ikki xil – po‘stloq moddasi va ichkarida joylashgan tomirli mag‘iz moddadan tuzilgan, bu moddada biriktiruvchi to‘qima va nervlarni ham ko‘rish mumkin. Tuxumdon po‘stloq moddasining asosiy qismi bo‘lgan ayollar tuxum hujayralari – ovotsitlar joylashgan. Ayollar tuxum hujayralari pufakchalar (follikulalar) ichida joylashgan bo‘lib, 14–16 yoshdan boshlab navbat bilan har 28 kunda bittadan kattalashib (6 mm ga qadar) yetiladi. Natijada pufak yorilib (ovulyatsiya), ichidagi suyuqlik qorin bo‘shlig‘iga oqadi, ovotsit esa tuxumdon ustida, bachadon nayi shokilalarining harakati yordamida bachadon nayi ichiga uzatiladi. Ayni vaqtda tuxum pufakchasining yorilgan joyida follikula epiteliysi hisobiga sariq tana paydo bo‘ladi. Follikulalarda follikulin gormoni ishlanib chiqadi. Gormon jinsiy a’zolarning normal rivojlanishini, ikkilamchi jinsiy belgilar paydo bo‘lishini va nerv sistemasi qo‘zg‘alishini ta’minlaydi. Sariq tana (corpus luteum) ikki xil bo‘ladi. Biri chin (haqiqiy) yoki homiladorlik sariq tanasi (corpus luteum graviditatis) bo‘lib, tuxum otalanib, homiladorlik boshlanganda tuxumdon pardasining yirtilgan joyida paydo bo‘ladi. Chin sariq tana butun homiladorlik davrida homilaning normal rivojlanishini ta’minlab, yangi tuxum hujayra yetilishini to‘xtatadi va sut bezlarini rivojlantiradi. Ikkinchisi soxta sariq tana yoki hayz sariq tanasi corpus luteum menstruationis bo‘lib, tanadan ajralgan gormon yangi tuxum hujayraning yetilishiga ta’sir etadi. Bachadon naylari (tuba uterina, salpinx) bachadon tubining ikki yonboshidan boshlangan (10– 12 sm uzunlikdagi) naydan iborat bo‘lib, tuxumdondan ajralgan tuxumni bachadonga o‘tkazib beradi. Naylarda to‘rt qism (bachadon devori ichidagi qism – pars uterina, siqilgan – isthmus va kengaygan – ampulla qismlar hamda oxirgi voronkasimon – infundibulum kengaygan qism) tafovut qilinadi. Shokilalar tuxumdondan ajralgan tuxumni tutib nay ichiga yo‘naltiradi. Naylar bachadonning keng boylami ichida joylashgan. Naylarning ikkita teshigi bo‘lib, biri bachadon bo‘shlig‘iga – ostium uterinum tubae, ikkinchisi voronkasimon kengaygan qism orqali qorin bo‘shlig‘iga – ostium abdominale tubae ochiladi. Shu

yo‘sinda ayollarning qorin bo‘shlig‘i bachadon nayi, bachadon va qin orqali tashqi muhitga ochiladi. Naylar devori uchta pardadan iborat: 1. Ichki shilliq parda uzunasiga ketgan burmalar hosil qiladi. Shilliq parda tunica mucosa – kiprikli epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy kipriklari faqat bachadon tomonga harakat qilib, tuxumni bachadon tomon yo‘naltiradi. 2. Ichki halqasimon, tashqi uzunasiga yo‘nalgan muskul parda – tunica muscularis. 3. Seroz parda – tunica serosa va uning ostida joylashgan tela subserosa o‘zaro farq qiladi. Bachadon (lot. uterus, yunoncha metra yoki hystera) kichik chanoq bo‘shlig‘ida, qovuq bilan to‘g‘ri ichak o‘rtasida joylashgan nokka o‘xshash a’zo bo‘lib, unda homila rivojlanadi. Bachadon qizlarda, farzand ko‘rmagan ayollarda 50 g bo‘ladi . B a ch a d o n b o‘ y n i – cervix uteri 156- ) tanasi (corpus uteri) va tubi (fundus uteri) tafovut qilinadi. Bachadon tanasi va tubi oldinga qovuq yuzasi bilan qovuq ustida bir oz bukilib, orqa yuzasi esa to‘g‘ri ichakka yuzma-yuz joylashgan. Bachadon bo‘ynining bir qismi qin ichiga – portio vaginalis kirib turadi. Shu yerda bachadon teshigi – ostium uteri qinga ochiladi. Bachadon devori qalin bo‘lib, uch qavatdan iborat: 1. I ch k i sh i l l i q q a v a t – endometrium bachadon naylari shilliq pardasining davomidir, bachadon tanasi ichida burmalar bo‘lmaydi. Shilliq qavatda mayda bachadon bezlari – glandulae uterinae uchraydi. Shilliq qavat bachadon bo‘yni qismida yanada qalinlashib, bir necha burmalarni hosil qiladi, bu yerda mayda bezlardan tashqari shilliq bezlar (gl. cervicales) ham bo‘ladi. Bachadon shilliq qavati balog‘atga yetgan qizlarda va homilasi bo‘lmagan ayollarda har 28 kunda (har oyda) hayz ko‘rish munosabati bilan o‘zgarib turadi. 2. O‘ r t a m u s k u l q a v a t – myometrium silliq muskul tolalaridan iborat va uch qavat bo‘lib joylashgan. Ichki va tashqi muskul tolalari bo‘ylama joylashgan. Odatda, muskul qavati qon tomirlarga boy bo‘ladi. 3. T a sh q i q a v a t – perimetrium seroz pardadan iborat. Bachadonni old va orqa tomondan yopib turadi, uning keng boylami – lig. lata uteri ga aylanib ketgan

seroz pardaning ikki varag‘i orasida (bachadon bo‘ynining ikki yonboshida) biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan qatlam – parametrium uchraydi. Bachadon tanasining ichidagi bo‘shliq uchburchak shaklida bo‘lib, uning tepa tomondagi ikki yon burchagiga bachadon naylari ochiladi, pastki burchagi esa bo‘yin ichidagi kanal – canalis cervicis uteri orqali bachadon tashqi teshigi va qin bo‘shlig‘iga ochiladi. Bachadonning tashqi teshigi bola tug‘magan ayollarda yumaloq, tuqqan ayollarda ko‘ndalangiga cho‘zilgan tirqish holatida bo‘ladi. Qorin parda bachadonning oldingi yuzasini qoplaydi, so‘ngra orqa yuzasidan to‘g‘ri ichakka o‘tib ketadi. Natijada bachadon bilan qovuq oralig‘ida chuqurlik – excavatio vesicouterina vujudga keladi. Xuddi shunday chuqurlik bachadon bilan to‘g‘ri ichak o‘rtasida (excavatio rectouterina) ham bo‘ladi. Bachadonni o‘rab turgan qorin parda uning yon tomonidan chanoq devoriga yo‘naladi. Qorin pardaning ana shu bachadon bilan chanoq devori oralig‘idagi qismi bachadonning keng boylami – lig. lata uteri deyiladi. Bu boylamning bachadon nayi bilan tuxumdon o‘rtasidagi qismida bachadon nayi tutqichi – mesosalpinx bo‘ladi. Bachadon nayining old tomonidan boshlangan bachadon yumaloq boylami – lig. teres uteri chov kanali orqali tashqariga chiqib, katta uyatli lablar terisida tugaydi. Bachadonning homiladorlik davridagi uzunligi 20 sm, og‘irligi 1 kg gacha bo‘ladi. Qin (lot. vagina, yunoncha colpos) bachadon bo‘yni bilan tashqi tanosil a’zolari oralig‘ida joylashgan. Uzundigi 8 sm gacha bo‘lgan qin devorining ichki shilliq qavatida juda ko‘p ko‘ndalang burmalar ko‘rinadi. Devorning ikkinchi muskul qavati tolalari ko‘ndalangiga va uzunasiga yo‘nalgan. Muskul qavat tashqi tomondan fibroz parda bilan o‘ralgan. Bachadon bo‘yni qinning tepa qismi ichiga ancha kirib joylashganidan uning atrofida chuqurliklar paydo bo‘ladi. Qin orqa devori (paries posterior) ning yuqori qismi qorin parda bilan o‘raladi, qolgan qismi to‘g‘ri ichakka yaqin turadi. Oldingi devor – paries anterior ning ustki qismi qovuqqa, pastki qismi siydik chiqarish kanaliga yaqin turadi. Qizlarda

qinning tashqi teshigi halqa shaklidagi shilliq (qizlik) parda – hymen bilan bekilib turadi. Pardaning o‘rtasida kichkina teshik bo‘ladi. AYOLLARNING TASHQI TANOSIL A’ZOLARI Ayollarning tashqi tanosil a’zolari katta va kichik uyatli lablar hamda ular orasida joylashgan klitordan iborat( 145- ). K a t t a u y a t l i l a b l a r – labia majora pudendi tanosil yorig‘ining ikki yonboshida teri burmasidan iborat bo‘lib, ichida biriktiruvchi yog‘ to‘qimalari ko‘p. Lablar oldingi va orqa tomonda o‘zaro qo‘shilma comissura laborium anterior et posterior hosil qilib birlashadi. Oldingi qo‘shilmaning tepasida yog‘ to‘qimasi ko‘p bo‘lganidan qov do‘mbog‘ini mons pubis hosil qiladi. Qov bilan katta uyatli lablar terisining oldingi yarmi (13–15 yoshlardan boshlab) tuk bilan qoplangan bo‘ladi. Katta uyatli lablar terisi ichkariga qarab yo‘nalgan sari yupqalashadi va shilliq pardaga o‘tib ketadi. 145- . Ayollarning tashqi tanosil a’zolari. 1–frenulum clitoridis; 2– ostium urethrae externum; 3– ostium vestibuli vaginae; 4–ostium vaginae; 5– hymen; 6–fossa vestibuli vaginae; 7–perineum; 8–anus; 9–comissura laborium posterior; 10– frenelum laborium pudendi; 11–ductus glandulae vestibularis majoris; 12–labium minus pudendi; 13–ductus paraurethralis; 14–labium majus pudendi; 15–glans clitoridis; 16– preputium clitoridis; 17–comissura laborium anterior; 18–mons pubis. K i c h i k u y a t l i l a b l a r – labia minora pudendi katta uyatli lablar ostida sagittal bo‘lib joylashgan teri burmasidan tashkil topgan. Kichik uyatli lablarning ichki yuzalari shilliq pardadan tuzilgan bo‘lib, bir-biriga tegib turadi, tashqi yuzalari esa teridan tuzilgan bo‘lsa ham birmuncha qizg‘ish ko‘ringani uchun shilliq pardaga o‘xshab ketadi. Ikkala kichik uyatli lablar oralig‘i qin dahlizi

vestibulum vaginae bo‘lib, uning tepa qismida, katta va kichik uyatli lablar oralig‘ida klitor (shahvoniy do‘ng) joylashgan. Klitor tuzilishi va shakli jihatidan erlik olatini eslatadi. Lekin klitorni faqat ikkita g‘ovak tana tashkil etadi. Klitor sezuvchi nerv oxirlariga boy. Undan pastroqda siydik chiqarish nayining tashqi teshigi va undan ham pastroqda qin teshigi joylashgan. Qin dahlizining ikki yoniga dahliz – glandula vestibularis Bartolini bezi yo‘llari ochiladi. Bu bezlar erkaklarning bulbouretral bezlariga o‘xshaydi. AYOLLARNING SIYDIK CHIQARISH KANALI Ayollarning siydik chiqarish kanali (urethra feminina) qisqa, uzunligi 3–3,5 sm bo‘lib, devori ancha cho‘ziluvchan, diametri birmuncha katta (7–8 mm). Nayning ichki teshigi va siydik-tanosil diafragmasini teshib o‘tgan bo‘lagi qisuvchi muskul – m. sphincter urethrae bilan o‘ralgan. Siydik chiqarish kanalining tashqi teshigi (ostium urethrae) qin dahliziga ochiladi. Kanal devori ichkari tomondan shilliq qavat bilan qoplangan. Bu qavatda mayda shilliq bezlari – glandulae urethrales uchraydi. Shilliq osti qavati qon tomirlarga boy biriktiruvchi to‘qimadan iborat. Siydik chiqarish kanalini ust tomondan silliq muskul o‘rab turadi. O r a l i q ( perineum, 146, 147- lar) deb, tashqi tanosil a’zolari bilan orqa teshik – anus orasidagi sohaga aytiladi. Oraliqni oldindan simfiz, orqadan dum suyagining cho‘qqisi, ikki yon tomondan quymich do‘mboqlari chegaralab turadi. Oraliq – muskullar va ularni tepadan, pastdan o‘rab turgan fasciyalardan iborat bo‘lib, chanoqning pastki teshigini qoplab turadi. Oraliqda tashqi tanosil a’zolari va orqa teshik joylashgan. Oraliq ikkita soha – oldingi siydik-tanosil diafragma – diaphragma urogenitale va orqadan chanoq diafragma – diaphragma pelvis ga bo‘linadi. Fascia diaphragmatis urogenitalis superior prostata bezi atrofida fascia pelvis ga o‘tadi. Fascia diaphragmatis urogenitalis inferior esa olatning piyoz qismida o‘zaro qo‘shiladi. Ayollarda esa tepa va pastki fastsiyalar qin va siydik chiqarish naylari bilan qo‘shiladi.

Ayollar oralig‘i. 1–glans clitoridis; 2–ostium urethrae externum; 3–fascia superficialis perinei; 4–ostium vaginae; 5–fascia lata; 6–m. bulbospongiosus; 7–fascia diaphragmatis pelvis inferior; 8–fascia glutea; 9–lig. anococcyge-um; 10–m. levator ani; 11–m. gluteus maximus; 12–lig. sacrotuberale; 13– m. sphincter ani externus; 14–anus; 15–m. transversus perinei superficialis; 16–fascia diaphragmatis urogenitalis superior; 17–m. transversus perinei profundus; 18–fascia diaphragmatis urogenitalis inferior; 19–m. ischiocavernosus. Oraliq yuza fastsiyasi (fascia superficialis perinei) diafragmaning pastki yuzasidagi barcha muskullarni qoplab, chanoq suyagining ichki yuzasiga yopishadi. Bu fasciya orqa tomonda siydik-tanosil diafragmasining orqa qirrasiga, oldinda esa fascia penis bo‘lib davom etadi. Ayollarda bu fastsiya qin dahlizida ikki bo‘lakka ajraladi. Siydik-tanosil diafragma qismini quymich va qov suyaklarining butoqlari chegaralab turadi. Bu sohani oraliqning chuqur ko‘ndalang muskuli m. transversus perinei profundus siydik chiqarish kanalining siquvchi muskullari va fasciyalar fascia diaphragmatis qoplab turadi. M. transversus perinei profundus pars membranacea urethrae quymich suyagining do‘mbog‘i va pastki butog‘idan boshlanadi va o‘rtadagi pay markazi (centrum perineale) ga birlashadi. Ayollarda bu muskul unchalik rivojlanmagan bo‘lib, siydik chiqarish nayini va qinni aylanasiga o‘rab joylashadi. M. spnihcter urethrae siydik chiqarish nayining parda qismini halqa bo‘lib o‘raydi. Bulardan tashqari, siydik-tanosil to‘sig‘ining yuzasida piyoz-g‘ovak muskuli – m. bulbospongiosus joylashgan. Bu muskul erkaklarda bulbus yonboshini va corpus spongiosum penis ni o‘rab, oraliqning o‘rta qismida o‘zaro birlashadi, siydik va erkaklik urug‘i (spermatozoid) suyuqlig‘ini chiqarishga

xizmat qiladi. Ayollarda esa qinga kirish qismini o‘rab, qisqarganda qin kirish qismini siqadi. Quymich g‘ovak muskuli – m. ischiocavernosus quymich suyak do‘mbog‘ining ichki yuzasidan boshlanib, crus penis ning yonboshidan o‘tib, penis ning orqa yuzasida o‘zaro qo‘shiladi. Ayollarda bu muskul klitorni o‘raydi. Bu muskul qisqarib vena qonining oqishini qiyinlashtiradi, bu bilan erkaklarda olatni, ayollarda klitorni qo‘zg‘atadi. Erkaklar siydik-tanosil to‘sig‘i orqali siydik chiqarish kanali, ayollarda siydik chiqarish kanali bilan qin o‘tadi (159- ) 147- . Erkaklar oralig‘i. 1–scrotum; 2–fascia superficialis perinei; 3– fascia lata; 4–tuber ischiadicum; 5–fossa ischiorectalis; 6–fascia diaphragmatis pelvis inferior; 7–fascia glutea; 8–m. sphincter ani externus; 9–os coccygis; 10–lig. anococcygeum; 11–anus; 12–m. gluteus maximus; 13–m. levator ani; 14–m. transversus perinei superficialis; 15– diaphragma urogenitale; 16–m. ishiocavernosus; 17–m. bulbospongiosus. Oraliq chanoq to‘sig‘i – diaphragma pelvis m. levator ani va m. coccygeus dan tuzilgan. Oldingisi siydik-tanosil diafragmaga qaraganda kattaroq. Oraliqning bu bo‘lagi pastga qaragan gumbaz shakliga o‘xshab tuzilgan. Chanoq gumbazi bilan quymich suyagi oralig‘ida hosil bo‘lgan to‘g‘ri ichak-quymich bo‘shlig‘ini – fossa ishiorectalis yog‘ to‘qimalari to‘ldirib turadi va undan nerv, qon tomirlari o‘tadi. Chanoqning tubini hosil qilishda orqa teshikni ko‘taruvchi m. levator ani hamda m. coccygeus muskullarining ahamiyati katta. Orqa teshikni ko‘taruvchi muskul (m. levator ani) uchburchak shaklida bo‘lib, qov suyagining ichki yuzasi (fascia obturatoria interna) dan, quymich suyagining ichki yuzasidan boshlanib, oraliq o‘rtasida pay yoyi arcus tendines m. levator ani bo‘lib o‘zaro tutashadi. Bu muskul orqa teshikni ko‘taradi (ayollarda qinni ham siqadi) (357- ).

Chanoq diafragmasidan o‘tgan to‘g‘ri ichak orqa teshik bo‘lib tugaydi. Orqa teshikning atrofini teri ostida joylashgan, orqa teshikning yuza chiquvchi muskuli – m. sphincter ani extermus o‘rab turadi. U odam ixtiyoriga bo‘ysunuvchi muskuldir. Oraliq fastsiyalari orasida yuqori va ostki siydik-tanosil diafragma fastsiyalari hamda yuza oraliq fastsiyalari tafovut qilinadi. Dum muskuli (m. coccygeus) qov va quymich suyaklar butoqlaridan boshlanib, chanoq diafragmasining orqa qismini to‘ldirib turadi. Bu muskuldan siydik chiqarish nayining parda qismi o‘tadi. Ayollarda siydik chiqarish nayi bilan qin o‘tadi. Chanoq diafragmasining chanoq fastsiyasi (fascia pelvis) fascia iliaca ning davomi bo‘lib, chanoqda m. levator ani ning tepa yuzasini va chanoq diafragmasidan o‘tayotgan a’zolarni qisman o‘raydi. Chanoq diafragmasining pastki yuzasini fascia diaphragmatis pelvis inferior o‘rab, to‘g‘ri ichakning ikkala yonboshi va chanoq bo‘shlig‘ining oralig‘ida joylashgan bo‘shliq (fossa ischiorectalis) yog‘ to‘qimalari bilan to‘lib turadi. Tanosil organlarining rivojlanishi Sakkiz haftalik embrion umurtqa pog’onasining yonida indifferent (jinsiy tafovut etilmagan) hujayralar paydo bo’ladi. Buning pastrog’ida birlamchi buyrakka - mesonephros ga (“Buyrakning rivojlanishi” ga qaralsin) tegishli naychalar – ductus mesonephricus joylashadi. Birlamchi buyrakning tashqi tomonida ikkinchi bir naycha paramezonefral – ductus paramesonephricus (Myuller) naychasi paydo bo’ladi. Birlamchi buyrak naychasining va paramezonfral naychasining pastki uchlari siydik tanosil bo’shlig’iga – sinus urogenitalis ga ochiladi. Agarda birlamchi jinsiy hujayralar saqlovchi jinsiy tizimchalar birlamchi buyrak naychalari bilan biriksa, unda erkaklar jinsiy bezi moyaklar rivojlanadi. Shu tariqa paramezonefral naychaga ehtiyoj qolmaydi va u qayta taraqqiyotga yuz tutadi. U naychalarning qoldiqlari sifatida siydik – tanosil bo’shlig’iga ochilgan qismi saqlanib, “erkaklar

bachadoni” ga ( prostate bezining ichida siydik chiqarish kanalida) aylanadi. Vaholanki jinsiy tizimchalar moyakning burilma naychalarini hosil qilsalar, urug’ chiqaruv yo’llari esa birlamchi buyrakning naychalari hisobiga rivojlanadi. Qiz bola jinsiy organlarining takomilida jinsiy tizimchalar birlamchi buyrak naychalari bilan bog’lanmaydi va natijada mayday bo’laklarga bo’linib, dumaloq bilamchi folikulalarni hosil qiladi. Bu bo’lg’usi tuxumdondir. Qiz bola takomilida birlamchi buyrak naychalari keraksiz bo’lib, ular qayta taraqqiyotga uchraydi. Aksincha, paramezonefral naychalar tez kattalashib, uning yuqori qismida bachadon naylari rivojlanadi. Qolgan qismlari o’zaro qo’shilib, o’rtadagi devor yo’qoladi va ushbu umumiy bo’shliqdan bachadon hamda qin rivojlanadi. Tashqi tanosil organlari quidagicha rivojlanadi: embrionning sakkizinchi haftasida tananing pastki qismida kloakada ochiladigan teshik – sinus urogenitalis vujudga keladi. Keyinchalik ana shu teshik tepasida tanosil do’mbog’i va ikki yonboshida teri burmasi hosil bo’ladi. Yuqorida ko’rsatilganidek, ichki tanosil organlari o’g’il bola tomoniga moyil o’sayotgan bo’lsa, tanosil do’mbog’idan olat va siydik chiqarish kanali o’sadi. Aksincha, qiz bola o’sayotgan bo’lsa, tanosil do’mbog’i sekin o’sib klitor paydo bo’ladi. Teri burmalari esa o’g’il bolalardagi singari o’sib, chetlari o’zaro qo’shilmaydi. Natijada kichik va katta uyatli lablar vujudga keladi. Qorin bo’shlig’ida paydo bo’lgan moyak bir vaqtda rivojlanadi hamda asta-sekin pastga tusha boshlaydi. Moyak bola tug’ilishiga chamasi bir oy qolganda yoki tug’ilgandan so’ng chov kanali orqali yorg’oqqa tushadi. Moyak 13-14 yoshgacha asta-sekin rivojlanadi, so’ngra o’sish juda tezlashadi. Jinsiy belgilar bolalarning (5-8) yoshlik davrida sekin rivojlanib, balog’at yoshida tez avj oladi.

Siydik- tanasil a’zolarining anomaliyalari Siydik organlari rivojlanishi davrida g’ayri tabiy tuzilish yoki etarli darajada o’sib yetilmaslik xam uchraydi. Ayrim odamlarda ikkita buruqdan tashqari uchinchi buyrak ham rivojlanadi yoki ikkita buyrak qo’shilib katta taqa simon buyrakni hosil qilishi mumkin. Qovuqning oldi devoir ochiq holda rivojlanishi mumkun. Siydik chiqarish nayi erlik olatining ustida (epispadiya) yoki o’stik tomonda ( hypospadia ) bekilmasidan ochiq (ariqcha shaklida) qolishi mumkin. Tanasil o’rgonlarining noto’g’ri rivojlanishi natijasida turlicha anomaliyalar paydo bo’ladi. Bazan moyaklar yorg’oqqa tushmay qorin bo’shlig’ida yoki chov kanali ichida qolishi uchraydi. Ayrim hollarda ikki jinslik – germafroditizim ko’rinishida ham uchraydi. Bunda mavjud organlardan biri (erlik yoki ayollik organi) ustun turadi. Ayollardan klitor taraqqiy etib, erlik olatiga o’xshab qoladi. Ba’zida qo’shimcha tuxumdon paydo bo’ladi. Bachadon va qin rivojlanishida ular o’rtasidagi devor yo’qolmasdan qolishi mumkin. Bunda bachadon va qin bo’shliqlari ikkiga bo’linadi. Bachadon tubining ikki shoxga ajralishi yoki ikkita mustaqil bachadon vujudga kelishi singari hodisalar ham kuzatiladi. ICHKI SEKRETSIYA BEZLARI Ichki sekretsiya bezlari o‘zida sekret chiqaruvchi naylari bo‘lmasligi bilan tashqi sekretsiya bezlaridan farq qiladi. Ichki sekretsiya bezlarida ishlangan sekret (gormon) bevosita qonga shimiladi. Shuning uchun bunday bezlar endokrin (endocrino – ajrataman) bezlari deb ham ataladi. Ichki sekretsiya bezlari odam organizmining turli joylarida o‘rnashgan bo‘lib, ular funksiyalariga qarab (hajmlari garchand kichkina bo‘lsa-da) juda ko‘p qon tomirlar bilan ta’minlangan. Jumladan buyrak usti beziga uch juft qon tomir orqali qon kelsa, qalqonsimon bezga to‘rt-beshta qon tomir keladi. Shu bilan birga endokrin bezlarni juda ko‘p nerv tolalari innervatsiya qiladi. Ular endokrin bezlarni idora qiluvchi markazlar bilan bog‘lanib turadi. Shunday qilib, bir tomondan

endokrin bezlar funksiyasini nerv sistemasi boshqarib tursa, ikkinchi tomondan qonga shimilgan gormonlar o‘z navbatida nerv sistemasiga ta’sir qiladi. Ichki sekretsiya bezlari turlicha bo‘ladi. Shuning uchun organizm funksiyalarining gormonal regulyatsiyasi demasdan, balki neyrogumoral regulyatsiya deb atalishi maqsadga muvofiqdir. Ichki sekretsiya bezlari. 1–corpus callosum; 2–corpus pineale; 3–tectum mesencephali; 4–cerebellum; 5–glomus caroticum; 6–larynx; 7–glandulae parathyroideae; 8–thymus; 9–corpora paraaortica; 10–hepar; 11–glandula suprarenalis; 12–pancreas; 13–glomus aorticum; 14–intestinum crassum; 15–v. cava inferior; 16– testis; 17–glomus coccygeum; 18–vesica urinaria; 19–aorta; 20–intestinum tenue; 21–ren; 22–cortex glandulae suprarenalis; 23–medulla glandulae suprarenalis; 24–pericardium; 25–pulmo; 26– trachea; 27–glandula thyroidea; 28–hypophysis; 29–infundibulum; 30–hemispherium cerebri. Organizmning normal faoliyati uchun gormonlar qon tarkibida muayyan miqdorda bo‘lishi lozim. Gormonlar miqdorining qonda kamayish holatiga gipofunksiya deyilib, bu vaqtda turli kasalliklar paydo bo‘ladi. Gormonlar qon tarkibida butun organizmga tarqalib u yoki bu jarayonga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. QALQONSIMON BEZ Qalqonsimon bez (glandula thyroidea, 149,150 - lar) toq bez bo‘lib, bo‘yin sohasida hiqildoqning qalqonsimon tog‘ayi bilan kekirdakning yuqoridagi 3–4 tog‘ay halqalari oldida joylashgan. Taqasimon shakldagi bez katta odamlarda 30–

50 g, chaqaloqlarda 1,8–2,5 g bo‘ladi. Bolalarning keyingi o‘sish davrlarida 10–15 g gacha kattalashadi. Qarilik davrida uning asta-sekin kichiklashishi kuzatiladi. Ammo bezning katta-kichikligi buqoq kasalligi bor odamlarda boshqacha bo‘ladi, ya’ni kattalashib og‘irligi hatto 1–1,5 kg ni tashkil etadi. Qalqonsimon bezning o‘ng (lobus dexter) va chap (lobus sinister) bo‘lakchalari, oraliq qismi bo‘yin (isthmus gl, thyroidei) orqali o‘zaro qo‘shiladi. Taxminan 25–30 foiz odamlarda bezning bo‘ynidan tepaga qarab joylashgan (lobus pyramidalis) piramidasimon bo‘lagi uchraydi. Bezni o‘rab turgan fibroz pardadan (capsula fibrosa) o‘sib kirgan o‘simtalar (trabekulalar) bez ichkarisini bo‘lakchalarga ajratadi. Bez bo‘lakchalari pufakchalar (follikulalar)dan iborat bo‘lib, uning ichki yuzasi kubsimon hujayralar bilan qoplangan. Follikulalar tarkibida quyuq kolloid moddasi bo‘lib, uning tarkibida yodga boy aminokislotalar, oqsil bo‘ladi. Bez tarkibida yod qon plazmasi tarkibiga nisbatan 300 marta oshiq bo‘ladi. Bezning yuzasini qon tomir to‘rlari va nerv chigallari (adashgan nerv tolalari) qoplab turadi. Qalqonsimon bez. 1–a.laryngea superior; 2–a. thyroidea superior; 3–m. thyrohyoideus; 4–cartilago thyroidea; 5–v. thyroidea superior; 6–r. cricothyroideus; 7–lobus dexter; 8–m. cricothyroideus; 9–cartilago cricoidea; 10–a. thyroidea inferior; 11–a. thyroidea ima; 12–a. thyroidea inferior; 13–trachea; 14–plexus thyroideus impar; 15–v. thyroidea inferior; 16– isthmus glandulae thyroideae; 17–lobus sinister; 18–a. thyroidea superior; 19–lobus pyramidalis; 20–lig. thyrohyoideum medianum; 21–os hyoideum. I n n e r v a s i y a s i: nn. Laryngei superior et interior (n. vagus).

Q o n t o m i r l a r i: aa. thyroidea superior dextra et sinistra (a. carotis externa tarmoqlari), aa.thyroidea inferior dextra et sinistra (a. subclavia tarmoqlari). Ba’zida yelka-bosh arteriya poyasidan qo‘shimcha a. thyroidea ima ham chiqadi. Bu arteriyalar bez kapsulasi ostida o‘zaro qo‘shilib, qon tomir to‘rini hosil qiladi. Qalqonsimon bezning orqa tanachalari (glandula parathyroidea, 361- ) to‘rtta, ba’zan beshta bo‘lib, qalqonsimon bez yon bo‘laklarining orqa yuzasiga ikki juft – glandula parathyroidea superior (bir juft), glandula parathyroidea inferior (bir juft) bo‘lib yopishib yotadi. Endokrin bezlar ichida eng kichik bo‘lgan bu bezlarning uzunligi 6 mm, kengligi 4 mm, qalinligi 2 mm ga teng. Har bir bez qon tomirlariga boy parda bilan o‘ralgan. Gormonlari kalsiy va fosfor almashinuvini bajaradi. Qalqonsimon bez va qalqonsimon bez orqa tanachalari. 1–m. constrictor pharungis medius; 2–lig. thyrohyoideum; 3–raphe pharyngis; 4–glandula thyroidea (lobus sinister); 5–oesophagus; 6– cartilagines tracheales; 7–glandula parathyroidea inferior; 8–glandula thyroidea (lobus dexter); 9– glandula parathyroidea superior; 10–m. constrictor pharyngis inferior. AYRISIMON BEZ Ayrisimon bez (buqoq bezi, timus – thymus, 131- ) ikki bo‘lak (lobus dexter– o‘ng va lobus sinister – chap bo‘lak) dan tuzilgan bo‘lib, biriktiruvchi to‘qimalar vositasida o‘zaro qo‘shilgan. Bez ko‘krak qafasining tepa qismida (to‘sh suyagi dastasining orqa tomonida) o‘ng va chap mediastinal plevra oralig‘ida joylashgan. Bezning yuqori, o‘tkir qismi bo‘yinning kekirdak oldi fastsiyasi oralig‘idan (bolalarda 1–1,5 sm) chiqib turadi va to‘sh-til osti hamda to‘sh-qalqonsimon muskullar orqasida joylashadi. Ayrisimon bezning oldingi sirti qavariq holda

bo‘lib, to‘sh suyagining dastasi va qisman tanasining orqasida (II–IV qovurg‘alar tog‘ay sathida) joylashgan. Bezning orqasida perikardning yuqori qismi, aorta va o‘pka stvoli, aorta ravog‘i va undan tarqaluvchi yirik tomirlar, chap yelka-bosh va yuqori kovak venalar joylashgan. Qalqonsimon va ayrisimon bezlar. 1–lobus pyramidalis; 2–a. thyroidea inferior; 3–aa. thymicae; 4–truncus brachiocephalicus; 5–a. subclavia; 6–v. cava superior; 7–v. thoracica interna; 8–vv. thymicae; 9–pulmo dexter; 10–a. et v. thymicae; 11–thymus; 12–pericardium; 13– ramus pericardiacus; 14–pulmo sinister; 15–aorta; 16–a. thymica; 17–a. thoracica interna; 18–v. subclavia; 19–v. brachiocephalica; 20–v. jugularis interna; 21–trachea; 22–a. thyroidea inferior; 23–a. carotis communis; 24–glandula thyroidea; 25–m. cricothyroideus; 26–cartilago thyroidea. Ayrisimon bez tashqaridan yupqa nozik biriktiruvchi to‘qimadan iborat kapsula (capsula thymi) bilan o‘ralgan bo‘lib, undan bez ichiga bir qancha to‘siqlar (septa interlobulares) o‘tadi va bez parenximasini mayda bo‘lakchalarga bo‘ladi. Har bir bo‘lakchaning tashqi qismi po‘stloq modda (cortex thymi) dan iborat bo‘lib, to‘q rangda, mag‘iz moddali (medulla thymi) markaziy qismi esa och rangda. Bo‘lakchalarning asosini ikki xil to‘r – epitelial va retikulyar to‘r hosil qilishi ayrisimon bezning farqli belgilaridan biridir. Bu to‘rda limfotsitlar (bu yerda timotsitlar deb ham yuritiladi) joylashgan bo‘lib, ular miqdori po‘stloq moddada mag‘iz moddaga nisbatan birmuncha ko‘p. Shuning uchun bu to‘q rangda. Bez bo‘lakchalarining markazida konsentrik joylashgan yassi epiteliy hujayralar to‘dasi – timus tanachalari (corpusculum thymi yoki Gassal tanachalari) joylashgan. Ayrisimon bez embrional taraqqiyotda asosan III jabra cho‘ntaklaridan juft o‘siqlar

sifatida rivojlanadi. Timus kurtaklari kaudal tomon o‘sib yo‘g‘onlashadi, cho‘ziladi va bir-biri bilan yaqinlashadi. Kurtakning ingichka, uzun, yuqori «ductus thymopharyngeus» deb ataluvchi qismi asta-sekin yo‘qolib, pastki qismidan ayrisimon bez rivojlanadi. Embrional taraqqiyotning 5-oyida ayrisimon bez bir qancha bo‘lakchalardan iborat ekanligini ko‘rish mumkin. Bezning massasi yoshga qarab o‘zgaradi. Jumladan yangi tug‘ilgan bolada 12 g, balog‘atga yetish oldida 30–40 g gacha bo‘ladi. Balog‘atga yetgach, bez asta-sekin qayta kichrayib boradi. 25 yoshda 25–30 g. 60–70 yoshlarda burishib, 6–15 g bo‘lib qoladi va yog‘ to‘qimasiga aylanadi, lekin tamomila yo‘q bo‘lib ketmay, mayda orolchalar kabi to‘sh suyagining orqasida saqlanib qoladi. I n n e r v a s i y a s i: n. vagus, bo‘yin chigali nervi va truncus sympathicus dan. Q o n t o m i r l a r i: aa. thoracica interna, truncus brachiocephalicus va a. subclavia tarmoqlari. MIYANING PASTKI ORTIG’I – GIPOFIZ Miyaning pastki ortig‘i (hypophysis – gipofiz,) oval shakldagi kichik (og‘irligi 0,3–0,5 g) bez bo‘lib, miya asosidagi kulrang do‘mboqqa, voronkasimon oyoqchaga osilib turadi. Bez kalla ponasimon suyagining turk egari chuqurchasida joylashgan. Miyaning pastki ortig‘i old va orqa bo‘laklardan tashkil topgan. Bezning oldingi bo‘lagi bez epiteliy hujayralaridan tuzilgan va shuning uchun ham u adenogipofiz (adenohypophysis ektodermadan o‘sadi) bo‘lagi deb ataladi. Bezning orqa bo‘lagi (neurohypophysis) old miyaning ostidan III qorincha tubidan bo‘rtib o‘sib chiqadi. Shuning uchun bezning orqa qismida nerv to‘qima elementlari uchraydi. Oldingi qismdan ishlanib chiqqan somatotrop, prolaktin, adenokortikotrop, gonadotrop gormonlar organizmning turli funksiyasiga ta’sir qiladi. Jumladan somatotrop gormon organizmning umumiy o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadi. Agar somatotrop gormon ko‘proq ta’sir qilsa, odam haddan tashqari o‘sib ketishi (akromegaliya) mumkin. Prolaktin gormoni ko‘krak bezidan sut chiqishini kuchaytiradi va ayollar tuxumdonidagi sariq tanacha faoliyatiga ta’sir

etadi. Adenokortikotrop gormon buyrak usti bezining po‘stloq qismi faoliyatiga ta’sir etib, undan gormon chiqishini kuchaytiradi. Gonadotrop gormon jinsiy bezlar (tuxumdon, moyak) funksiyasini faollashtiradi. Bezning oldingi bo‘lagi orqa tomonida joylashgan hujayralardan ajralgan gormon odam terisi rangiga ta’sir qiladi. Bezning orqa bo‘lagidan ajralgan gormonlar aslida ko‘rish do‘mbog‘ining ostki qismidan ajralib, voronkasimon oyoqcha orqali pastga tushadi va bezda to‘planadi. Gormon bezdan qonga o‘tib, buyrak naychalarida siydikning qayta so‘rilishini tezlatadi, bachadon qisqarishini, ko‘krak bezidan sut (bola emayotganda) chiqishini kuchaytiradi. I n n e r v a s i y a s i: bosh miya yumshoq (o‘rta) pardasidagi simpatik tolalardan. Q o n t o m i r l a r i: ichki uyqu arteriyasi tolalari. ORTIQSIMON TANA Ortiqsimon tana (corpus pineale yoki epiphysis cerebri,) bosh miyadagi to‘rt do‘mboqning yuqorisida, ikkita do‘mboq o‘rtasida joylashgan moshdek (og‘irligi 0,2 g) dumaloq bez bo‘lib, ko‘rish do‘mbog‘iga (comissura habenularum) yuganchalar yordamida tutashib turadi. Bez uni o‘rab turgan parda o‘siqlari (trabekulalar) bilan bo‘lakchalarga ajralgan. Bez yangi tug‘ilgan bolalarda 7–10 mg ni tashkil etsa, 10 yoshlarga borganda uning og‘irligi deyarli ikki baravar oshadi. Qarilik davrida bez tarkibida ohak moddasi to‘planadi. Epifiz gormoni jinsiy bezlarning rivojlanishini me’yorda ushlab turadi. Bez faoliyati susaysa, jinsiy bezlar tezroq rivojlanib, qiz va o‘g‘il bolalar ertaroq balog‘atga yetadi. Ortiqsimon bez III qorincha tepa qismidan rivojlanadi. Q o n t o m i r l a r i: a. chorioidea posterior (a. cerebri posterior), a. cerebrella, a. cerebri media.

BUYRAK USTI BEZI Buyrak usti bezi (glandula suprarenalis, 152- ) qalpoq shaklida, o‘ng va chap buyrak ustida joylashgan bo‘lib, unda old (fascies anterior), orqa (fascies posterior) va pastki (fascies renalis) yuzalar tafovut etiladi. Bezning og‘irligi 3–5 g. Tashqi yuzasi g‘adir-budur, uning old tomonida egatcha-darvoza (hilus) ko‘rinib turadi. Bezni qoplab turgan pardadan chiqqan o‘simtalar uni bir nechta bo‘laklarga ajratadi. Bez tashqi sarg‘imtir po‘stloq (cortex) va ichkarisida joylashgan qoramtir miya (medulla) qismidan tuzilgan. Po‘stloq qismi va miya qismi tuzilishi, rivojlanishi va bajaradigan ishi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Bezning og‘irligi yangi tug‘ilgan bolalarda 3–4 g bo‘lsa, 8–10 yoshlarga borib 1–1,5 marta kattalashadi, 20 yoshlik davrda esa bezning og‘irligi o‘rtacha 11–13 g ga tenglashadi. Qarilik davriga borganda bez hajmi asta-sekin kamaya boshlaydi. Buyrak usti bezi. 1–aa. suprarenales superiores; 2– a. suprarenalis media; 3–a. phrenica inferior; 4–truncus coeliacus; 5– aorta; 6–v. cava inferior; 7–v. testicularis dextra; 8–aa. testiculares; 9–v. renalis; 10–a. mesenterica superior; 11–ureter; 12–v. testicularis sinistra; 13–vv. stellatae; 14–ren; 15–a. renalis; 16–a. suprarenalis inferior; 17–v. suprarenalis superior; 18– glandula suprarenalis.

Po‘stloq qismi mezodermadan rivojlanib, turli gormonlar ishlab chiqaradigan qon tomir va nervlarga boy epiteliy hujayralardan paydo bo‘lgan uchta sohadan iborat. Bezning bu qismidan ishlanib chiqadigan aldosteron gormoni organizmda suv-tuz almashinishi jarayoniga ta’sir etsa, gidrokortizon gormoni oqsil, yog‘ va uglevod almashinishi jarayonida ishtirok etib, organizmning kasalliklarga qarshilik ko‘rsatish kuchini oshiradi, yallig‘lanish kasalligining tez tuzalishini ta’minlaydi. Bezda ishlangan jinsiy gormonlar esa jinsiy bezlarga ta’sir etadi. Buyrak usti bezi po‘stloq qismining faoliyati pasaygan vaqtda organizmning turli kasalliklarga qarshilik ko‘rsatish qobiliyati ham pasayadi, hatto kasallikka olib keladi (odam terisi bronza rangiga o‘xshab qoladi). Aksincha, bezning po‘stloq qismi funksiyasi ortganda jinsiy bezlarning gormon ishlab chiqarish faoliyati kuchayadi va o‘spirinlar tezroq balog‘atga yetadi. Bezning miya qismi ektodermadan (simpatik tugunlari o‘sadigan joydan) rivojlanadi. Bu qismga adrenalin yoki xromaffin sistemasi deyiladi. Bezning miya qismidan adrenalin va noradrenalin gormonlari ishlanadi. Adrenalin yurak qisqarish faoliyatini oshiradi, qon tomirlarni siqadi. Ichak devorlarining siqilish qobiliyatini (ichak peristaltikasini) pasaytiradi. Bronxlarni kengaytiradi. Innervatsiyasi: n.splanchnicus major (plexus coeliacus) Qon tomirlari: a.suprarenalis superior(a.phrenica inferior), media(aorta abdominalis) et inferior(a.renalis) MEDA OSTI BEZINING INKRETOR QISMI Me’da osti bezi (pancreas, 121- keltrilgan) Uning ichki sekretsiya gormoni – insulin va glyukagon , me’da osti bezining tana va dum bo‘laklari tarkibida joylashgan maxsus hujayralar (pankreatik Langergans orolchasi)da ishlanadi va qonga shimiladi. Glyukagon gormoni, qonda glyukozani miqdori kamayganda, jigardagi glikogenni glyukozaga aylantirib uni miqdorini 4,5-6,5 mmol/l ga tenglashtiradi. Insulin gormoni qonda glyukoza oshib ketsa glyukozani glikogenga aylantirib organizmda qand miqdorini bir me’yorda saqlaydi. Insulin ishlab chiqarilishining kamayishi qandli diabet kasalligiga sabab bo‘ladi.

Bu hol qand kasalligi (diabet) kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bunda bemor bir kecha-kunduzda 5–6 l suv yo‘qotib, organizm suvsizlanadi, u juda tashna bo‘lib, ko‘p suv ichadi. Qon tarkibida qandning ko‘payishi sababli jigarda ham glikogen miqdori kamayadi, oqsil va yog‘lar parchalanib qandga aylanadi, natijada odam ozib ketadi. Shu sababli organizm funksiyalari (nafas funksiyasi ham) o‘zgarib, bemor hushdan ketishi, ahvoli og‘irlashib, hatto o‘lim sodir bo‘lishi mumkin. Shuning uchun qand kasalligiga duchor bo‘lgan odamlar shirinlik, oq non va xamir yemasliklari, vrach maslahati bilan insulin olib turishlari kerak. JINSIY BEZLARNING ENDOKRIN QISMI Erkaklar urug‘ bezi (moyak)dagi urug‘ ishlab chiqaradigan kanalchalar oralig‘ida joylashgan to‘qimada testosteron gormonini ishlab chiqaradigan interstitsial hujayralar bo‘ladi. Gormon ta’sirida ikkilamchi jinsiy belgilar, jinsiy a’zolarning normal rivojlanishi ta’minlanadi. Erkaklar urug‘ bezi olib tashlanganda yuqorida ko‘rsatilgan belgilar rivojlanmaydi. Ayollar tuxumdonidagi follikulalarda esa follikulin gormoni ishlanib chiqadi. Follikulin jinsiy organlarning normal rivojlanishini, ikkilamchi jinsiy belgilar hosil bo‘lishini va nerv sistemasi qo‘zg‘alishini ta’minlaydi. Ma’lumki, tuxumdonda yetilgan tuxum hujayra tuxumdon pardasini yorib tashqariga chiqadi va bachadon naychasining kipriklari yordamida naychaning ichiga o‘tadi (tuxumdon anatomiyasiga qarang). Tuxumdon pardasining yirtilgan joyida ikki xil sariq tana (corpus luteum) paydo bo‘ladi. Biri chin (haqiqiy) yoki homiladorlik sariq tanasi (corpus luteum graviditatis), ikkinchisi soxta yoki hayz sariq tanasi (corpus luteum menstruationis) deyiladi. Tuxum hujayra otalanib, homiladorlik boshlangan paytda tuxumdon pardasining yirtilgan joyida chin sariq tana yoki aksincha, otilib chiqqan tuxum hujayra otalanmasa, soxta sariq tana paydo bo‘ladi. Chin sariq tana butun homiladorlik davrida (9 oygacha) saqlanadi, undan chiqqan gormon homilaning normal rivojlanishini ta’minlab, yangi tuxum hujayra yetilishini to‘xtatadi va sut bezlarini rivojlantiradi. Homiladorlik vaqtida chin sariq

tana olib tashlansa, homila o‘sishdan to‘xtaydi. Soxta sariq tanada ishlanib chiqqan gormon esa yangi tuxum hujayraning yetilishiga ta’sir etadi.

Adabiyotlar: 1. «Нормал ва патологик анатомия билан физиология». Н.К. Ахмедов. Тошкенг 1990 й. 2. «Одам ва унинг Анатомияси» Б.Аминов; 'Г.Тилолов. Тошкент 1997 й. 3. «Морфология человека» В.П.Якимов 1989 й.

O'xshashlar

Anatomiyani o’rganish usullari

Ichki a’zolar haqida ta’limot, splanxnologiya

Umurtqalilar kenja tipi

Suvda va quruqda yashovshilar sinfi

Harakat a`zolari sistemasi