Qon aylanish a'zolarining tuzilishi - Anatomiya - Referatlar

Qon aylanish a'zolarining tuzilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.39453125 KB

Ko'chirib olish

Qon aylanish a'zolarining tuzilishi Reja: 1.Organizmning ichki muhiti haqida tushuncha. 2.Qonning ahamiyati. 3.Qonning fiziologik xossalari. 4.Qon plazmasi. 5.Qonning shaklli elementlari 6.Qon guruhlari. 7.Qon aylanish tizimi. 8.Yurakning tuzilishi va ishlashi. 9.Katta va kichik qon aylanish doiralari. 10.Limfa aylanishi.

Organizmning ichki muhiti haqida tushuncha. Qon haqida fikr yuritishdan oldin organizmning ichki muhiti haqida tushunchaga ega bo‘lish zarur. Chunki qon organizm ichki muhitining bir qismi hisoblanadi. Organizmning ichki muhitiga hujayra ichidagi va hujayra tashqarisidagi suyuqlik kiradi. Hujayra tashqarisidagi suyuqlik o‘z navbatida hujayralararo va tomirlar ichidagi (qon va limfa) suyuqliklarga bo‘linadi. Odam tanasi massasining o‘rtacha 60 % ini suv tashkil qiladi. Shundan 35 % i hujayra ichidagi va 25% i hujayra tashqarisidagi suyuqlikdir. Qon hujayra tashqarisidagi suyuqlikning tarkibiy qismi bo‘lib, uning miqdori tana massasining o‘rtacha 7 % ini tashkil qiladi. Shundan qon plazmasi tana massasining 4,5 - 5 % ini tashkil etadi. Organizm qancha yosh bo‘lsa, tana massasining ko‘proq qismini, ya'ni 65-70 % ini suyuqlik tashkil qiladi. Bu yosh organizmda moddalar almashinuvi jarayoni keksalardagiga nisbatan ancha faol o‘tishini ta'minlaydi. Organizmning ichki muhiti, ya'ni yuqoridagi suyuqliklarning miqdori, kimyoviy tarkibi, osmotik bosimi va barcha fizik - kimyoviy xususiyatlari nisbiy doimiydir. Bu nisbiy doimiylik xususiyati gomeostaz deb atalib, u hujayralar va to‘qimalarning normal ish faoliyati uchun qulay sharoit hisoblanadi. Ichki muhitning nisbiy doimiyligi organizmning ko‘pchilik a'zolar tizimi (nerv-endokrin, ovqat hazm qilish, qon aylanish, nafas olish, ayirish kabilar) ning birgalikdagi faoliyati orqali ta'minlanadi. Shuning uchun ham organizmning barcha hujayralari, to‘qimalari, a'zolari va tizimlari yaxlit, bir butun bo‘lib, ular ish faoliyatida bir-biri bilan mustahkam bog‘langan. Organizm ichki muhitning fizik - kimyoviy xususiyatlari nisbiy doimiy bo‘lsa ham, uning ayrim qismlarining kimyoviy tarkibida ba'zi farqlar bor. Masalan, hujayra suyuqligining tarkibida kaliy ionining miqdori ko‘p - 157 mekv.l (mikroekvivalent litr) bo‘lib, natriy ionining miqdori kam - 12 mekv.l. Hujayralararo suyuqlik va qon zardobining tarkibida esa aksincha, natriy ionining miqdori ko‘p - 152 mekv.l., kaliy ionning miqdori kam - 5 mekv.1 Hujayra ichidagi va tashqarisidagi suyuqliklar tarkibida ionlar miqdorining turlicha bo‘lishi

hujayralarning qo‘zg‘alishida va ularda biotoklar hosil bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi. Organizm ichki muhitining nisbiy doimiyligi ko‘pchilik a'zo va tizimlarning birgalikda faoliyati orqali ta'minlanadi. Biror a'zoning ish faoliyati buzilsa (kasallik tufayli), ichki muhitning nisbiy doimiyligi ham buziladi. Masalan, me'da - ichak, jigar, buyrak kasalliklarida ichki muhitning doimiyligi buziladi. Natijada hujayra ichidagi, hujayra oraliq va qon suyuqligining miqdori hamda kimyoviy tarkibi o‘zgaradi, Bu esa o‘z navbatida organizm barcha a'zolarining ish faoliyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatib, kasallik belgilari yana ham kuchayishiga sabab bo‘ladi. Ichki muhitning o‘zgarishiga tashqi muhit sharoiti ham ta'sir ko‘rsatadi. Ma'lumki, Markaziy Osiyoning issiq iqlim sharoitida yoz oylarida ko‘p terlash, nafasning tezlashuvi natijasida organizm ko‘p suyuqlik yo‘qotadi. Bu esa hujayra, hujayralararo va qon suyuqliklari miqdorining kamayishiga, ularning kimyoviy tarkibi o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, issiq vaqtda odam jismoniy mehnat qilganda ham terlash orqali ko‘p suyuqlik yo‘qotadi. Shuning uchun bunday sharoitda organizm ichki muhitining nisbiy doimiyligini saqlash maqsadida terlash orqali yo‘qolgan suyuqlik o‘rni yetarli miqdorda suv (suyuqlik) iste'mol qilish bilan to‘ldiriladi. Ich ketish, qusish va ko‘p terlash natijasida org‘anizmdan suv bilan birga tuzlar ham yo‘qotiladi. Shuning uchun iste'mol qilinadigan suvga bir oz tuz qo‘shilsa yoki mineral suv iste'mol qilinsa, ichki muhit suyuqliklarning faqat miqdori emas, balki kimyoviy tarkibining doimiyligi ham saqlanadi. Qoning ahamiyati. Qonning qon tomirlaridagi uzluksiz harakati yurakning qisqarib bo‘shashishi tufayli ta'minlanadi. Qon odamning yashashi, rivojlanishi, ish faoliyati uchun muhim hayotiy ahamiyatga ega. Qon quyidagi muhim vazifalarni bajaradi: 1. Qonning tashuvchilik vazifasi. Me'da - ichaklarda hazm bo‘lgan oziq moddalar (oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, mineral tuzlar, vitaminlar, suv) qon va limfa tomirlariga so‘rilib, qon orqali hujayralarga yetkaziladi. Shuningdek, qon o‘pkadan kislorodni qabul qilib, hujayralarga olib boradi. Hujayralarda moddalar

almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan qoldiq (zaharli) moddalar va karbonat kislota qonga o‘tadi. Bu moddalar qon orqali ayirish va nafas olish a'zolariga yetkazilib, tashqariga chiqarib yuboriladi. 2. Qon barcha to‘qima va a'zolar funksiyasini gumoral yo‘l bilan boshqarilishida ishtirok etadi. Endokrin bezlarida sintez qilingan gormonlar - biologik faol moddalar qonga o‘tib, u orqali to‘qima va a'zolarga yetkaziladi va ular nerv tizimi bilan birga nerv - gumoral boshqarilishini ta'minlaydi. 3. Qon organizmni himoya qilish (immunitet) funksiyasini bajaradi. Qon tarkibidagi leykotsitlar (oq qon tanachalari) organizmga kirgan mikroblarni yutish, parchalash va eritib yuborish xususiyatiga ega. Bundan tashqari, qon zardobida maxsus oqsil zarrachalar (antitelalar) bo‘lib, ular mikroblarni bir - biriga yopishtiradi va eritib yuboradi. Shunday qilib, qonning immunitetlik funksiyasi organizmni har xil yuqumli kasalliklardan saqlashga yordam beradi. 4. Qon tana haroratining nisbiy doimiyligini saqlashda ishtirok etadi. Qonning uzluksiz harakati orqali moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan issiqlik energiyasi tananimg barcha qismlariga tarqalib, tana haroratining doimiyligi ta'minlanadi. Qonning fiziologik xossalari. Qonning solishtirma massasi suvnikiga nisbatan bir oz kattaroq- 1,050 - 1,060 ga teng. Qon plazmasining solishtirma massasi 1,025-1,034, shaklli elementlarining solishtirma massasi 1,090 ga teng. Ma'lumki, suvning yopishqoqligi 1,0 deb qabul qilingan.Qonning yopishqoqligi 5,0 ga teng. Qonning yopishqoqligi suviikiga nisbatan yuqori bo‘lishi tarkibidagi oqsil moddalar va shaklli elementlar, ayniqsa, eritrotsitlar miqdoriga bog‘liq. Terlash, qusish va ich ketish natijasida odam organizmi ko‘p suv yo‘qotsa, qon quyuqlashadi, ya'ni qon plazmasining miqdori kamayib yopishqoqligi ortishiga sabab bo‘ladi. Probirkaga bir tomchi geparin moddasini tomizib, ustiga 2-3 ml qon quyib, sentrifugada bir necha minut davomida aylantirilsa, u ikki qismga: ustki qismida rangsiz qon plazmasiga, pastki qismida esa qonning qizil rangdagi quyuq qismi

shaklli elementlarga ajraladi. Shunday qilib, qon ikki qismdan iborat: birinchi qismi qonning suyuq qismi, ya'ni qon plazmasi, ikkinchi qismi qonning quyuq qismi, ya'ni shaklli elementlaridir. Qon umumiy hajmining 55- 60 % ini qon plazmasi va 40 - 45 % ini shaklli elementlar tashkil qiladi. Qonning o‘rtacha miqdori katta odamda 5 l bo‘lib, u tana massasining o‘rtacha 7 % ini tashkil etadi. 1 kg tana massasiga o‘rtacha 70 ml qon to‘g‘ri keladi. Bolalarda har 1 kg tana massasiga to‘g‘ri keladigan qon miqdori kattalarnikiga nisbatan ko‘proq bo‘ladi (80-100 ml). Qon plazmasi. Qon plazmasi qonning suyuq qismi bo‘lib, u murakkab aralashmadir. Uning tarkibida oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, mineral tuzlar, gormonlar, fermentlar, antitelalar va erigan holdagi gazlar (kislorod, karbonat angidrid kabilar) bo‘ladi. Plazma tarkibida o‘rtacha 90-92 % suv, 7-8 % oqsillar, 0,9 % tuzlar, 0,1 % glyukoza, 0,8 % yog‘lar bo‘ladi. Plazma kuchsiz ishqoriy reaksiyaga ega, ya'ni pH - 7,4 bo‘ladi. Qon plazmasi tarkibida organizmning hayoti - o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur barcha oziq - moddalar bo‘lib, ular ovqat hazm qilish a'zolaridan qonga so‘riladi. Qonning doimiy harakati natijasida bu moddalar hujayralarga o‘tadi va o‘zlashtiriladi. Moddalar almashinuvi natijasida hujayralarda hosil bo‘lgan qoldiq moddalar qonga o‘tib, ayirish a'zolariga yetkaziladi va tashqariga chiqarib yuboriladi. Plazma tarkibidagi vitaminlar, fermentlar, gormonlar hujayralarda moddalr almashinuvi jarayoni normal o‘tishida va antitelalar organizmni yuqumli kasalliklardan himoya qilishida muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, qon hamda qon plazmasi odam tanasi hujayralarining oziqlanishida, ulardagi barcha hayotiy jarayonlar normal o‘tishida va organizmni yuqumli kasalliklardan saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham qon yoki undan tayyorlangan plazma davolash maqsadida qo‘llaniladi. Bu qon va plazma sog‘lom odamlardan (donorlardan) olinadi. Qonning shaklli elementlari. Qonning shaklli elementlariga eritrotsitlar, leykotsitlar va trombotsitlar kiradi. Ular qonning quyuq qismini tashkil etadi.

Eritrotsitlar (qizil qon tanachalari). Eritrotsitlar suyaklarning ko‘mik qismida hosil bo‘ladi. yetilmagan yosh eritrotsitlarda boshqa hujayralardagi singari yadro bo‘ladi. yetilgan eritrotsitlar yadrosiz bo‘ladi. Ular o‘rtasi ozroq botiq, yumaloq shaklga ega. 1 mm3 qonda 4-6 million, o‘rtacha 5 million dona eritrotsit bo‘ladi. Eritrotsitlarning hosil bo‘lishi va soni normal miqdorda bo‘lishi odamning sog‘lig‘iga, ovqatlanishiga, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishiga, quyoshning ultrabinafsha nurlarini yetarli qabul qilishiga bog‘liq. Ayniqsa, ovqat tarkibida oqsillar, temir moddasi, B guruhga kiruvchi vitaminlar yetarli miqdorda bo‘lishi zarur. Suyak ko‘migida hosil bo‘lib, qonga o‘tgan eritrotsitlar 120 kun atrofida yashaydi. So‘ngra ular jigarda va taloqda parchalanadi. Parchalangan eritrotsitlardan ajralgan temir moddasi suyak ko‘migida yosh eritrotsitlar hosil bo‘lishi uchun sarflanadi. Parchalangan eritrotsitlarning gemoglobini tarkibidagi gem moddasi jigarda bilirubin moddasiga aylanib, o‘t suyuqligi hosil bo‘lishi uchun sarflanadi. Eritrotsitlarning asosiy vazifasi organizmning barcha hujayralarini kislorod bilan ta'minlashdan iborat. Ular tarkibidagi gemoglobin o‘pkalardan kislorodni o‘ziga biriktirib hujayralarga yetkazadi, ularda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan karbonat angidridni yana o‘ziga biriktirib o‘pkalarga olib boradi. Eritrotsitlarning soni va ular tarkibidagi gemoglobin miqdorining kamayishi kamqonlik (anemiya) kasalligi deb ataladi. Gemoglobinning me'yorida bo‘lishi va kamqonlikning oldini olish uchun ovqat tarkibida oqsil, temir moddalari, vitaminlar yetarli miqdorda bo‘lishi, jismoniy mashqlar bilan muntazam shug‘ullanish, nafas oladigan havoning toza bo‘lishi kabilar katta ahamiyatga ega. Leykotsitlar (oq qon tanachalari). Leykotsitlar yadroli qon hujayralari bo‘lib, yadrosining shakliga va bo‘yalishiga qarab ikki guruhga: donador leykotsitlar, ya'ni granulotsitlar va donasiz leykotsitlar, ya'ni agranulotsitlarga bo‘linadi. 1 mm3 qonda 6-8 ming dona leykotsit bo‘ladi. Leykotsitlar sonining ko‘payishi leykotsitoz, kamayishi leykopeniya deb ataladi. Leykotsitlar suyaklarning ko‘mik qismida va taloqda (limfotsitlar) hosil bo‘ladi. Leykotsitlarning asosiy vazifasi organizmni yuqumli kasalliklardan himoya qilishdir. Ular organizmga kirgan

mikroblarni yutib, eritib yuboradi. Bu hodisa fagotsitoz deb ataladi. Leykotsitlarning bu hossasini atoqli rus olimi I. I. Mechnikov aniqlagan. Odam yuqumli kasalliklar bilan kasallanganda leykotsitlarning soni ko‘payib, 1 mm3 qonda 10-20 mingga yetadi va undan ham ortishi mumkin. Odam uzoq vaqt davomida kam va sifatsiz ovqatlansa, bir necha kun, hafta davomida og‘ir mehnatdan charchasa, surunkali uzoq davom etuvchi kasalliklarda leykotsitlar soni kamayadi. Bu esa organizm nihoyatda kuchsizlanganligidan dalolat beradi. Trombotsitlar (qon plastinkalari). Trombotsitlar suyaklarning ko‘mik qismida va taloqda hosil bo‘ladi. Yadrosi bo‘lmaydi. Past tabaqali umurtqali hayvonlar trombotsitlarining yadrosi bo‘ladi, 1 mm3 qonda 300 - 400 ming dona trombotsit bo‘ladi. Ular leykotsitlarga o‘xshab 2-5 kun yashaydi. Trombotsitlarning asosiy vazifasi qonning ivishini ta'minlashdan iborat. Ular soni kamayganda qonning ivish xossasi buziladi. Bunday odam jarohatlanishi juda xavfli, chunki qon oqishini to‘xtatish qiyin bo‘ladi. Salgina urilish, turtinish natijasida badanda ko‘karish (qon quyilish) yuzaga keladi, o‘z - o‘zidan burundan qon kelishi mumkin. Shuning uchun trombotsiti kamaygan odam har xil shikastlanishlardan saqlanishi kerak. Trombotsit tarkibida serotonin moddasi bo‘lib, u qon tomirlarini toraytirish va qon ketgan vaqtda uning ivishini tezlashtirish xossasiga ega. Qonning ivishi. Qonning ivishi-organizmning muhim himoya reaksiyasi hisoblanadi. Qonning bu xossasi turli jarohatlanishlarda organizmni ortiqcha qon yo‘qotishdan saqlaydi. Qonning ivish xossasi o‘zgarsa, ozg‘ina jarohatlanish ham odam sog‘lig‘iga katta xavf tug‘diradi, chunki organizm ko‘p qon yo‘qotishi mumkin. Qonning ivishi murakkab biologik jarayon bo‘lib, bunda quyidagi omillar ishtirok etadi: qon plazmasidagi fibrinogen (oqsil modda) mayda zarrachalardan ingichka tolachalarga (fibringa) aylanadi. Fibrin tolachalari qon tomiri devorining jarohatlangan (kesilgan) joyida to‘r hosil qiladi va unga qonning shaklli elementlari, ayniqsa trombotsitlar ilinib, to‘siq hosil bo‘ladi. Natijada qon oqishi to‘xtaydi. Bu jarayonda qon tarkibidagi trombin fermenti, Ca ionlari, K vitamin va

qonning antigemofil omili muhim rol o‘ynaydi. Sog‘lom odamda qon 3-4 minut ichida iviydi. Ba'zi odamlar qon plazmasining tarkibida qonning ivishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan biologik modda-antigemofil omil yetarli bo‘lmaydi. Bu kasallik gemofiliya deb atalib, u nasldan - naslga, ya'ni ota-onadan bolaga o‘tadi. Bunday odamlar qon ivishi buziladi, natijada behosdan burundan qon kelishi, salgina jarohat tufayli ko‘p qon yo‘qotishi mumkin. Bundan tashqari, trombotsitlarning soni kamayganda, ovqat tarkibida Ca ionlari, K vitaminning miqdori yetishmay qolganda ham qonning ivish xossasi kamayadi. Qon guruhlari. 1901 yili avstriyalik olim K. Landshteyner, 1907 yili chex olimi Ya. Yanskiy turli odamlar qoni kimyoviy - biologik xossalariga ko‘ra bir- biridan farq qilishini aniqlaganlar. Qonning eritrotsitlari tarkibida agglyutinogen, plazmasi tarkibida agglyutinin moddalari bo‘lib, ularning har biri kimyoviy xossalariga ko‘ra ikki turga bo‘linadi, ya'ni agglyutinogen A va B, agglyutinin b va v. Binobarin, bitta odam qonining eritrotsitlari va plazmasida agglyutinogen A va agglyutinin b yoki agglyutinogen B va agglyutinin v bo‘lmasligi kerak. Normada agglyutinogen A va agglyutinin v yoki agglyutinogen B va agglyutinin b bo‘lishi mumkin. Agglyutinogen A va B bo‘lgan qonda agglyutininlar umuman bo‘lmaydi. Aksincha, agglyutinin b va v bo‘lgan qonda agglyutinogenlar umuman bo‘lmaydi. Ana shunga ko‘ra, barcha odamlar qoni to‘rt guruhga bo‘linadi. I guruh - eritrotsitlarda agglyutinogen umuman bo‘lmaydi, plazmada agglyutinin b va v bo‘ladi. II guruh - eritrotsitlarda agglyutvnogen A, plazmada agglyutinin v bo‘ladi. III guruh - eritrotsitlarda agglyutinogen B, plazmada agglyutinin b bo‘ladi. IV guruh - eritrotsitlarda agtlyutivogen A va B bo‘lib, plazmada agglyutinin umuman bo‘lmaydi. Dunyodagi ko‘p mamlakatlarda yashovchi odamlarning qon guruhlarini aniqlash natijasi shuni ko‘rsatadiki, qoni I guruh bo‘lgan odamlar aholining

o‘rtacha 40 % ini, II guruh -39 % ini, III guruh - 15 % ini va IV guruh - 6 % ini tashkil etadi. 1940 yili K. Landpggeyner va Viner qonning eritrotsitlarida agglyutinogen A va B dan tashqari, yana bir modda borligini aniqlab, uni rezus omil (Rh) deb atadilar. Bu omil 85 % odamlar qonida bo‘ladi va ular rezus musbat qonli (Rh+) odam deb ataladi, 15 % odamlarning qonida bu omil bo‘lmaydi, ular rezus manfiy, (Rh-) qonli odam deb ataladi. Rezus musbat qon rezus manfiy qonli odamga quyilsa, birinchi martasida hyech qanday noxush reaksiya ro‘y bermaydi. Lekin rezus manfiy qonli odam qonida quyilgan rezus musbat qonga qarshi antitelalar (organizmda yot moddaga qarshi hosil bo‘lgan, maxsus himoya xossasiga ega bo‘lgan oqsil zarrachalar) hosil bo‘ladi. Shu odamga ikkinchi marta rezus musbat qon quyilsa, uning qonida agglyutinatsnya hodisasi ro‘y beradi. Qon guruhlari va rezus omil nasldan - naslga o‘tadi. Agar otasining qoni rezus musbat bo‘lib, onasining qoni rezus manfiy bo‘lsa, bino bo‘lgan homilaga (bolaga) qon onadan o‘tsa, uning qoni rezus manfiy bo‘ladi. Bunday bola sog‘lom tug‘iladi, Aksincha, rezus musbat qon bolaga otadan o‘tsa, uning qoni ham otasinikiga o‘xshab rezus musbat bo‘ladi. Natijada ona va bolaning qoni bir-biriga to‘g‘ri kelmaganligi uchun bunday bola gemolitik kasallik bilan tug‘iladi. Uning terisi va ko‘zlari sariq, jigar va talog‘i kattalashgan, qorni shishgan, tug‘ilgan vaqtdan boshlab umumiy ahvoli og‘ir bo‘ladi. Davolash uchun bolaga qon quyib, qoni almashtiriladi. Qon quyish. Og‘ir shikastlanganda va ko‘p qon yo‘qotilganda uzoq davom etadigan og‘ir kasalliklarda bemorni davolash uchun qon quyish kerak bo‘ladi. Bunda birinchi guruh qonni hamma to‘rtta guruhga quyish mumkin. Birinchi guruh qonli odamlar o‘z qonini barcha guruhdagi qonli odamlarga berishi mumkin. Shuning uchun ular universal donor deb ataladi (boshqalarga qon beruvchi odam donor, boshqalardan qon oluvchi odam retsipiyent deb ataladi). Ikkinchi guruh qonli odamlar ikkinchi va to‘rtinchi guruh qonli odamlarga, uchinchi guruh qonli odamlar uchinchi va to‘rtinchi guruh qonli odamlarga qon berishi mumkin. To‘rtinchi guruh qonli odamlar faqat shu guruh qonli odamlarga

qon berishi mumkin, lekin o‘zi hamma guruhdan qon oladi. Shuning uchun ular universal retsipiyent deb ataladi. Bemorga qon quyish o‘ta ma'sulyatli ish hisoblanadi. Agar qon grudpasi noto‘g‘ri aniqlansa, bemor qon guruhiga to‘g‘ri kelmaydigan qon quyilsa, donor qonining eritrotsitlari bilan bemor qonining eritrotsitlari bir-biriga yopishib qoladi, ya'ni agglyutinatsiya hodisasi ro‘y beradi. Bunday hodisa ro‘y berganda bemorning axvoli birdaniga og‘irlashadi, rangi oqarib, lablari ko‘karadi, tanasi sovub qaltiraydi. Badanida qizil toshmalar paydo bo‘ladi, nafas olishi qiyinlashadi. Agar bunda zudlik bilan yordam ko‘rsatilmasa, bemor halok bo‘lishi mumkin. Donorlik. Donorlik har bir odamning faxriy burchidir. 18 yoshga yetgan har bir sog‘lom yigit va qiz, ayol va erkak donor bo‘la oladi. Mamlakatimizda yuz minglab kishilar donorlardir. Ayniqsa, ikkinchi jahon urushi yillarida minglab odamlar ixtiyoriy ravishda qon topshirib, ko‘plab yaradorlarning hayoti saqlab qolinishiga va ular qaytadan safga qaytishiga hissa qo‘shganlar. Hozirgi vaqtda ham minglab donorlar ko‘plab bemorlarni davolashga, ularning hayotini saqlab qolishdek olijanob ishga hissalarini qo‘shmoqdalar. Qon aylanish tizimi. Qon aylanish tizimiga yurak, arteriya, kapillyarlar, vena va limfa tomirlari kiradi. Yurak va tomirlar odam organizmida qonning to‘xtovsiz harakatlanishini ta'minlaydi. Yurakning avtomatik qisqarib va kengayib turishi natijasida qon katta arteriya va kapillyarlar (mayda qon tomirlari) orqali tananing hamma to‘qima hamda hujayralariga tarqalib, so‘ngra mayda, o‘rta va yirik vena qon tomirlari orqali yurakka qaytib keladi. Yurakning chap qorinchasidan tarkibida oziq-moddalar, kislorod, gormonlarga boy bo‘lgan arterial qon aorta tomiriga quyiladi. Undan yirik, o‘rta, mayda arteriya tomirlari orqali to‘qima va hujayralar orasida joylashgan kapillyarlarga boradi. Qondagi oziq-moddalar, kislorod va gormonlar hujayralarga o‘tadi. Hujayralarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan qoldiq moddalar va karbonat angidrid ulardan mayda vena, kapillyar tomirlariga o‘tib, so‘ngra o‘rta, yirik vena tomirlari orqali yurakning o‘ng bo‘lmasiga kelib

quyiladi. Shunday qilib, yurak-qon tomir tizimi tananing hamma to‘qima- hujayralariga oziq-moddalar va kislorod yetkazib beradi. Ularda hosil bo‘lgan qoldiq moddalarni qabul qilib, ayirish a'zolariga yetkazadi. Shuning uchun yurak- qon tomir tizimi "tashuvchi tizim" deb ham yuritiladi. Yurak-qon tomir tizimiga eng muhim hayotiy vazifani bajaradi. Agar yurak to‘xtab qolsa, odamning hayoti ham to‘xtaydi. Yurakning tuzilishi va joylashishi. Yurak qon aylanish tizimining markaziy qismi bo‘lib, muskullardan tashkil topgan a'zodir. Har bir odam yuragining hajmi mushtiga yaqin bo‘ladi. Jismoniy mehnat va sport bilan shug‘ullanuvchi kishilarda yurakning muskullari yaxshi rivojlanib, uning hajmi boshqalar yuragining hajmiga nisbatan kattaroq bo‘ladi. Yurakning massasi erkaklarda 220-300 g gacha, ayollarda esa 180-220 g gacha bo‘ladi. Yurak ko‘krak qafasida to‘sh suyaganing orqasida, ikkala o‘pkaning o‘rtasida joylashgan bo‘lib, uning ko‘proq qismi ko‘krak bo‘shlig‘ining chap tomonida turadi. U orqa tomonidan qizilo‘ngach va aorta qon tomirining pastga tushuvchi qismi orqali umurtqa pog‘onasidan ajralib turadi. Pastki tomovidan esa diafragma orqali qorin bo‘shlig‘idan ajralib turadi. Yurak devori uch qavatdan: ichki - endokard, o‘rta - muskul ya'ni miokard va tashqi - perikarddan iborat. Tashqi pardasi perikard ikki qavat bo‘lib, ichki qavati yurak muskuliga yopishib turadi, u epikard deb ataladi. Tashqi qavati xalta sifatida yurakni o‘rab turadi. Ikkala qavat o‘rtasidagi bo‘shliqqa suyuqik bo‘lib, yurakning qisqarish va kengayish harakatlariga qulaylik tug‘diradi. Yurak to‘rt kameradan tashkil topgan: o‘ng va chap bo‘limachalar, o‘ng va chap qorinchalar. Bo‘lmachalarining devori yupqaroq, qorinchalarning, ayniqsa chap qorinchaning devori qalin bo‘ladi, chunki chap qorincha aorta qon tomiriga yuqori bosim bilan qon haydab, katta qon aylanish doirasi orqali tananing hamma org‘an va to‘qimalarini arteriya qoni bilan ta'minlaydi. Yurakda to‘rtta klapan (qopqoq) bo‘lib, chap bo‘lmacha bilan qorincha o‘rtasida ikki tavaqali klapan, o‘ng bo‘lmacha bilan o‘ng qorincha o‘rtasida uch tavaqali klapan, chap qorincha bilan aorta qon tomiri o‘rtasida hamda o‘ng qorincha bilan o‘pka arteriyasi o‘rtasida

yarimoysimon klapanlar joylashg‘an. Yurak klapanlari shunday tuzilganki, ular orqali qon faqat bir tomonga harakatlanadi, ya'ni qoya bo‘lmachalardan qorinchalarga, ulardan esa aorta va o‘pka arteriyalariga tomon harakatlanadi. Yurak, yuqorida aytilganidek, qon aylanish tizimining‘ markaziy a'zosi bo‘lib, u nasos singari qon tomirlaridagi qonni to‘xtovsiz harakatlantiradi va tananing hamma a'zolari, to‘qimalari va hujayralarini oziq-moddalar va kislorod bilan ta'minlaydi. Uning kameralari orqali bir minutda katta odamda 5 l qon o‘tadi, lekin bu qonning bir tomchisidan ham yurak o‘z ixtiyori uchun foydalanmaydi. Yurakning muskullari ikkita maxsus tojsimon arteriyalar orqali qon bilan ta'minlanadi. Bu tomirlar aortaning boshlang‘ich qismidan ajralib, yurak muskullari orasiga kiradi, Bu arteriya tomirlaridagi qon yurak muskullarini orasiga kiradi. Bu arteriya tomirlaridagi qon yurak muskullarini oziq-moddalar va kislorod bilan ta'minlab, vena qoniga aylanib ikkita yurak venasini hosil qiladi va yurakning o‘ng bo‘lmachasiga quyiladi. Katta odamda tinch xolatda yurakning tojsimon arteriyasi orqali bir minutda 200-250 ml qon yurak muskullariga boradi. Jismoniy mashq bajarganda esa bu qonning miqdori 800-1000 ml gacha ortadi. Bir kecha- kunduzda tojsimon arteriyalar orqali 500 l qon yurak muskullaridan oqib o‘tadi. Yurakning ishlashi. Yurakning asosiy ishi nasos singari vena son tomirlaridagi qonni so‘rib, arteriya qon tomirlariga o‘tkazishdan iborat. Yurakning bu ishi uning bu bo‘lmacha va qorinchalari devoridagi muskullarning ritmik ravishda qisqarish va kengayishi orqali amalga oshadi. Bo‘lmacha va qorinchalar muskullarning qisqarishi sistola, kengayishi diastola deb ataladi. Yurakning bo‘lmacha va qorinchalarining bir marta qisqarib bo‘shashishi yurakning bir ish sikli deb ataladi. Katta odam tinch holatida yuragi bir minutda 70-72 marta qisqaradi va kengayadi, uning har bir qisqarib kengayishidan bitta puls hosil bo‘ladi. Shunday qilib, yurak bir minutda 70-72 marta ish siklini bajaradi. Uning har bir ish sikliga 0, 8 sek. sarflanadi. Jumladan, bo‘lmachalarning qisqarishiga -0, 1 sek., kengayishiga 0, 7 sek., qorinchalarning qisqarishiga 0, 3 sek., kengayishiga 0, 5 sek. vaqt sarflanadi. Yurakning sistolik va minutlik hajmi. Yurak qorinchalarini har bir qisqarganida 65-70 ml qonni arteriya tomirlariga chiqaradi. Bu yurakning sistolik

hajmi deb ataladi. Tinch turgan holatda katta odamning yuragi bir minutda 70-72 marta qisqarib kengayadi. Har bir qisqarganida undan chiqarilgan qon miqdori uning bir minutda qisqarib kengayishi soniga ko‘paytirilsa, yurakning minutlik hajmi kelib chiqadi. U 4,9 l ga teng (70 ml X 70 marta q 4, 9 l). Bir kecha kunduzda yurak o‘rtacha 100 ming marta qisqarib kengayadi va 10 t qonni arteriya tomirlariga chiqaradi. Yurak ritmik ravishda uzluksiz ish bajaradi. Uning bir kecha kunduzda bajargan ish massasi 64 kg li yukni 300 m balandlikka ko‘tarishga teng. Odamning o‘rtacha umr ko‘rishi 70-80 yil deb olinsa, shu davr ichida yurak aorta tomiriga chiqargan qon miqdori hisoblansa, u 5 km uzunlikdagi kanalni to‘ldirib, unda paroxod yurishi mumkin bo‘ladi. Jismoniy mehnat, sport mashqlari bajarganda yurakning qisqarib-kengayish soni mashg‘ulotning sekin yoki tez bajarilishiga ko‘ra bir minutda 100 martadan 200 martagacha ko‘paynsh mumkin. Demak, uning minutlik hajmi ham tinch holdagiga nisbatan 1,5-3 marta ortishi mumkin. Jismoniy mehnatda chiniqqan sportchilarda mashq bajargan vaqtda yurakning sistolik hajmi 65-70 ml o‘rniga 100-150 ml gacha ortadi va bir minutda yurakning qisqarib-kengayishi soni 150- 200 martaga yetadi, ya'ni ularda yurakning minutlik hajmi 15-30 l gacha ortishi mumkin. Chang‘i sportida 8 soat davomida 100 km masofani o‘tgan sportchining yuragi 35 t qonni arteriya tomirlariga chiqaradi. Yurak avtomatiyasi. Agar baqa yoki boshqa biron hayvonning yuragini tanasidan ajratib olib, fiziologik eritmaga solib quyilsa, u tanadan va nerv tizimidan ajratilganligiga qaramay, ma'lum vaqt davomida qisqarib kengayib ishlab turadi. Yurakning o‘z-o‘zidan bunday ishlash xususiyati yurak avtomatiyasi deb ataladi. Odam tanasidagi boshqa a'zolarning birortasi bunday xususiyatga ega emas. Yurak avtomatiyasini uning muskullari orasida joylashgan maxsus nerv-muskul tuzilmalari (tugunlari) taminlaydi. Yurak o‘ng bo‘lmachasining kovak venalari quyiladigan joydagi muskullar orasida Keys-Flyak nerv tugunchasi bo‘lib, undagi qo‘zgalish o‘ng va chap bo‘lmacha muskullari tolalariga tarqalib, ularni qo‘zg‘atadi va qnsqartiradi. So‘ngra qisqarish bo‘lmacha muskullaridan o‘ng

bo‘lmacha va o‘ng qorincha o‘rtasida joylashgan Ashoff-Tovar nerv tuguniga o‘tadi, uning qo‘zg‘alishi Giss nerv tolasi va Purkine tolachalari orqali o‘ng va chap qorincha muskullariga tarqalib, ularni qisqartnradi, Yurak biotoklari, Boshqa hujayra va to‘qimalarda bo‘lgani singari, yurak muskullarida ham biologik tok (biotok) bo‘ladi. Yurak biotoki elektrokardiograf yordamida maxsus lentaga yozibolinadi va o‘rganiladi. Lentaga yozib olvngan biotoklar elektrokardiogramma (EKG) deb ataladi. Yurakning har bir siklida, yani bir marta qisqarib kengayganida leitada elektrokardiogrammaning 5 ta tishi hosil bo‘ladi va ular quyidagi harflar bilan belgilanadi: PQRST. Elektrokardiogrammaning R tishi bo‘lmachalar muskulining qo‘zg‘alitidan, qolgan QRST tishlari qorinchalar muskulining qo‘zg‘alishidan hosil bo‘ladi. Elektrokardiogramma tishlarining shakli 30-rasmda tasvirlangan. Jismoniy chiniqqan kishilarning elektrokardiogrammasida tishlar yirikroq bo‘ladi va bu yurak muskullarining qisqarish kuchini ko‘rsatadi. Aksincha, jismoniy chini^magan kishilarda tishlar mayda bo‘ladi. Bundan tashqari, yurak kasalliklarida ham elektrokardiogramma tishlarining hajmi, shakli va ular orasidag‘i masofa kasallikning turiga va yurak muskullarining qaysi qismi zararlanganligiga ^arab turlicha o‘zgaradi. Agar bo‘lmacha muskullari zararlangan bo‘lsa, QRST tishlar o‘zgaradi. Shunga qarab, kasallikka tashxis qo‘yiladi. Katta va kichik qon aylanish doiralari. Odam tanasida qon juda yirik va mayda qon tomirlar bo‘ylab harakatlanadi. Bu qon tomirlar ikkita yopiq, ya'ni katta va kichik qon aylanish doirasini hosil qiladi. Bu qon aylanish doiralarining ikkalasi ham yurakdan boshlanadi va yurakda tugaydi. Katta qon aylanish doirasi. Bu soi aylanish doirasi yurakning chap qorinchasidan chiquvchi eng katta arteriya qon tomiri-aortadan boyulanadi. Aorta oldin yuqoriga yo‘nalib ravoq hosil qiladi, so‘ngra umurtqa pog‘onasi bo‘ylab pastga ko‘krak va qorin bo‘shlig‘i tomon yo‘naladi. Uning ravoq qismining o‘ng tomonidan nomsiz arteriya chiqib, ikkita: o‘ng umumiy uyqu arteriyasi va o‘ng umrov osti arteriyasiga bo‘linadi. Aorta ravog‘ining o‘rta qismidan chap umumiy

uyqu arteriyasi chiqadi. Aorta ravog‘ining chap tomonidan chap umrov osti arteriyasi chiqadi. O‘ng va chap uyqu arteriyalarning har biri tananing bo‘yin qismida ikkiga, ya'ni tashqi va ichki uyqu arteriyalariga bo‘linadi. Tashqi uyqu arteriyalari bosh va yuzning terisinn, quloq muskullarini, tilni, halqum, xiqildoq, so‘lak bezlari va tanani bosh qismidagi barcha to‘!;ima va a'zolarni, ichki uyqu arteriyalari esa bosh miyani, ko‘z soodasini arterial qon bilan ta'minlaydi. O‘ng va chap o‘mrov osti arteriyalarning har biri yelka va qo‘ltiq osti arteriyalariga bo‘linib, bo‘yin, yelka, bilak va qo‘l panjasining terisini, muskullarini, suyaklarini, pgu so^adagi bo‘g‘imlarni arterial qon bilan ta'minlaydi. Aortaning ko‘krak qismidan qizilo‘ngach, ko‘krak qafasi va soryaya devori to‘qimalarini arterial qon bilan ta'minlaydi. Uning qorin qismidan chiqadigan arteriya tomirlari me'da, ichaklarni, jigar, taloqni, buyraklar va buyrak usti bezlarini arterial qon bilan ta'minlaydi. Aortaning qorin qismidan chiqadigan arteriyalar to‘g‘ri ichak, siydik xaltasi, ayollarda bachadon hamda son, boldir, oyoq, tovon va panja terisi, muskullari, suyaklari va shu sohadagi bo‘g‘imlarni arterial qon bilan ta'minlaydi. Aortadan chiqadigan yirik arteriya son tomirlari o‘z navbatida o‘rtacha, mayda tomirlarga, ular esa eng mayda kapillyarlarga bo‘linadi. Bular org‘anlar, to‘qimalar orasiga kiradi. Kapillyarlar odam sochidan 50 marta ingichka bo‘ladi, ularni oddiy ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydi, ya'ni faqat mikroskopda ko‘rish mumkin. Odam tanasida 100-160 milliard kapillyar bor. Agar tanadagi hamma kapillyarlar bir-biriga udansa, ularning uzunligi 60-80 ming kilometr bo‘lib, u bilan yer sharini ikki marta aylantirib o‘rash mumkin. To‘qimalardagi va hujayralardagi moddalar almashinuvi jarayoni ana shu kapillyarlar orqali uzluksiz davom etib turadi, ya'ni kapillyarlardagi arteriya qoshshing tarkibidagi oziq moddalar,gormonlar, kislorod hujayralarga o‘tadi. Hujayralarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan qoldiq moddalar va karbonat angadrid vena kapillyar qon tomirlariga o‘tadi. Bular o‘z navbatida bir biriga qushilib, avval kichik, so‘ngra o‘rta va yirik vena qon tomirlarini hosil qiladi. Bosh, bo‘yin, ko‘krak, qo‘l kabi a'zolarning vena tomirlari qo‘shilib,

yuqorigi kovak venani hosil qiladi; oyoq, chanoq, qorin sox,asidagi a'zolar va to‘qimalarning vena qon tomirlari bir-biriga qo‘shilib, pastki kovak venani x.osia qiladi. Yuqoridagi va yaastki kovak venalar yurakning o‘ng bo‘lmachasiga quyiladi. Shu bilan katta qon aylanish doirasi tugaydi. Qonning yurak chap qorinchasidan chiqib, tananing barcha a'zolaridagi arteriyalar, kapillyarlar va venalar bo‘ylab oqib, yurakning o‘ng bo‘lmasiga kelib quyiladigan yo‘li katta qon aylanish doirasi deb ataladi. Shunday, qilib katta qon aylanish doirasi tananing barcha a'zolari, to‘qimalari va hujayralarini oziq moddalar, gormonlar, kislorod bilan ta'minlab, moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan keraksiz va zaharli moddalarni o‘ziga qabul qilib, ularni organizmdan chiqarib yuborish vazifasini bajaradi. Kichik qon aylanish doirasi. Bu doira yurakning o‘ng qornnchasidan chiqadigan o‘pka arteriyasi qon tomiridan boshlanadi. O‘pka arteriyasi ko‘krak qafasida ikkiga bo‘linib, o‘ng va chap o‘pkalarga boradi. Ular o‘pkalarda kapillyar qon tomirlariga aylannb, o‘pka alveolalari atrofini o‘rab oladi. Tashqi muhit havosi bilan o‘pkalar ^amda qon o‘rtasidagi gazlar almashinuvi jarayoni shu joyda o‘tadi. Natijada vena kapillyarlaridagi qon kislorodga to‘yinib, arterial qonga aylanadi, lekin u, o‘pka venasi deb ataluvchi to‘rtta (har bir o‘pkadan ikkitadan) tomir orqali yurakning chap bo‘lmasiga quyiladi. Qonning yurak o‘ng qorinchasidan o‘pka arteriyasiga chiqib, o‘pkalarga borib, karbonat angidridni berib, kislorodga to‘yinib to‘rtta o‘pka venalari orqali yurakning chap bo‘lmasiga kelib qo‘shiladigan yo‘li kichik qon aylanish doirasi deb ataladi. Shunday qilib, kichik qon aylanish doirasining vazifasi vena qonini arterial qonga aylantirishdan iborat. Limfa aylanishi Odam tanasida qon tomirlari bilan birgalikda limfa tomirlari z^am mavjud bo‘lib, ular bo‘ylab limfa suyuqligi oqadi. Limfa svstemasi limfa kapnllyarlari, mayda, o‘rtacha, yirik limfa tomirlari va limfa tugunlaridan iborat. Limfa aylanishining qon aylanishidan farqi shuyadaki, limfa tomirlari a'zo va to‘qimalarga kelmaydi, balki ulardan boshlanadi. Chunonchi, mayda qon

tomnrlari, ya'ni kapillyarlardan to‘qimalarga o‘tgan qonning suyuq qismi (suv va ba'zi bir erigan moddalar) ning ortiqchasi to‘qimalardan limfa kapillyarlariga o‘tadi. Limfa kapillyarlari bir-biriga qo‘shilib, mayda, o‘rtacha va yirik limfa tomirlarini hosil qiladi. Oyoqlardan, qorin bo‘shlig‘idagi a'zolardan, ko‘krak, bo‘yin va boshning chap tomonidan e;amda chap qo‘ldan yig‘ilgan limfa tomirlari birlashib, yirik ko‘krak limfa tomirini hosil qiladi va u chap o‘mrov osti vena tomyariga quyiladi. Boshning, bo‘yinning, ko‘krak qafasining o‘ng tomonidan va o‘ng qo‘ldan yig‘ilgan limfa tomirlari birlashib, yirik o‘ig limfa tomirini hosil qiladi va o‘ng o‘mrov osti vena tomiriga quyiladv. O‘mrov osti venalari yuqorigi kovak venaga birlashib, yurakning o‘ng bo‘lmasiga quyiladi. Limfa tomirlari o‘z yo‘lida tananing turli qismlarida joylashgan limfa tugunlari orqali o‘tadi. Limfa suyuqligidagi mikroblar va organizmga yot moddalar . Limfa tugunlarida hosil bo‘lgan limfotsitlar orqali limfa tomirlariga o‘tadi. Limfa tugunlari deyarli hamma ichki org‘anlarning darvoza qismida bo‘ladi. Bundan tashqari, ular boshning ensa qismida, bo‘yinda; jag‘ ostida, qo‘ltnq ostida, qovuq sohasida va boshqa joylarda ham bo‘ladi. Odam tanasida 460 taga yaqin limfa tugunlari bor. Tanadagi barcha limfa tomirlarida hammasi bo‘lib o‘rtacha 1-2 l limfa suyuqligi bo‘ladi. Bir kecha-kunduzda 1200-1500 ml limfa suyuqligi limfa tomirlaridan vena qon tomirlariga quyiladi. Buning o‘rniga to‘qimalardagi suyuqlikdan limfa hosil bo‘lib turadi. Jismoniy mehnat va sport bilan shug‘ullanganda tanadagi muskullarning ko‘p ^arakatlayaishi va kuchli qisqarishi tufayli to‘qimalardagi ortiqcha suyu^ik limfa kapillyarlarga o‘tadi, natijada limfa sukn^ligi hosil bo‘lishi ko‘payadi. Aksincha, kishi kam harakatlang‘anda, shuningdek, yurak, buyrak, jigar kasalliklarpda to‘qimalardagi suyuqlikning limfa tomirlariga o‘tishi kamayadi va buning oqibatida tananing turli qismlarida - oyoqlarda, qorinda, jngarda, bel-dumg‘azada shish paydo bo‘ladi. Tananing yuza qismlarida joylashgan limfa tugunlari odamning‘ har xil kasalliklarida o‘zgaradi va ularning o‘zgarishi kasallikni aniqlash uchun muhim

belgi hisoblanadi. Masalan, tomoq, tish og‘riganda, ulardagi mikroblar limfa suyuqligiga o‘tib, limfa tomvrlari or^ali jag‘ osti va bo‘yindagi limfa tugunlariga borib, ularni yallig‘lantiradi. Buning natijasida bezlar kattalashadi va og‘riydi. Qo‘lning jarohatlanishi natijasida yairingli yara paydo bo‘lganida, undagi mikroblar limfa tomirlari orqali tirsak bo‘g‘imi atrofidagi va qo‘ltiq ostidagi limfa tugunlariga borib, ularni yallig‘lantirishi natijasida bu bezlar kattalashadi va og‘riydi. Demak, tananing turli qismlarida joylashgan limfa tugunlari kattalashganda va og‘riydi. Demak, tananing turli qismlarida joylashgan limfa tugunlari kattalashganda va og‘riganda shifokorga murojaat qilish kerak. Taloq. Bu ichki a'zo bo‘lib, funksiyasi jihatidan limfa tizimiga yaqin turadi, yani talooda limfotsitlar hosil bo‘lib, ular limfa tomirlariga chitsarib turiladi. Taloq qorin bo‘shlig‘i chap tomonining yuqori qismida, ya'ni chap qovurg‘alar ostida joylashgan. Uning massasi katta odamda 140 - 200 g. Yuqorida aytilganidek, taloqda limfotsitlar sosil bo‘ladi va ular limfa tomirlariga chiqarib turiladi. Limfotsitlar organizmga kirgam mikroblarni yutish va eritish (fagotsitoz) xususiyatiga ega. Demak, taloq organizmni yuqumli kasalliklardan himoya qilish (immunitet) vazifasini bajarishda ishtirok etadi. Bundan tashqari, talooda qonning ortiqcha qismi zahira qolda to‘planadi, ya'ni u qon deposi vazifasini bajaradi. Shu bilan birga taloqda qonning yashash muddatini o‘tagan shaklli elementlari (eritrotsitlar va leykotsitlar) parchalanadi. Jismoniy mehnat va sport bilam shug‘ullanganda taloqda lemfotsitlar hosil bo‘lishi ko‘payadi. Demak, bunda odam organizmining yuqumli kasalliklardan himoyalanish qobiliyati (immunitet) kuchayadi.

O'xshashlar

Qon. Qon aylanish organlarining yosh xususiyatlari

Nafas olish a'zolarining tuzilishi

Ovqat hazm qilish a'zolarining tuzilishi

Bosh miyaning tuzilishi

Orqa miyaning tuzilishi