Текис шаклнинг юзи ҳамда фазодаги жисмнинг хажми ҳақида баъзи маълумотлар - Algebra - Referatlar

Текис шаклнинг юзи ҳамда фазодаги жисмнинг хажми ҳақида баъзи маълумотлар

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

490.5 KB

Ko'chirib olish

Текис шаклнинг юзи ҳамда фазодаги жисмнинг хажми ҳақида баъзи маълумотлар Режа: 1 0 . Текис шаклнинг юзи ва унинг мавжудлиги. 2 0 . Юзанинг хоссалари. 3 0 . Текис шаклни бўлаклаш. 4 0 . 3R фазода жисмнинг ҳажми. 1

Аниқ интегралнинг тадбиқлари мавзусида текис шаклнинг юзи ҳамда жисмнинг ҳажми ҳақида маълумотлар келтирилган эди. Бу тушун ча лар каррали интеграллар назариясида муҳим ли гини инобатга олиб, улар тўғри - сидаги таъриф ва тасдиқларни талаб даражасида баён этишни лозим топдик. 1 0 . Текис шаклнинг юзи ва унинг мавжудлиги. Текисликда Декарт координаталари системаси берилган бўлсин. Бу текисликда, содда ёпиқ чизиқ билан чегараланган текислик қисмидан ташкил топган Q шаклни ( текислик нуқталари тўпла мини ) қарайлик. Q шаклнинг чегарасини ( содда ёпиқ чизиқни ) Q билан, Q Q   ни эса  Q билан белгилаймиз: Q Q Q     . Масалан координаталари ушбу 0 ,0   y x , 1  y x тенгсизликларни қаноатлантирувчи ) , ( y x нуқталардан ташкил топ ган тўплам }1 ,0 ,0 :) , {(       y x y x y x 33 –чизмада тасвирланган учбурчак шаклини ифодалайди. 33–чизма Ox ўқидаги бирлик кесма ( 1 0   x ) Oy ўқидаги бирлик кесма ( 1 0   y ) ҳамда (1,0) ва (0,1) нуқталарни бирлаштирувчи тўғри чизиқ кесма лари биргаликда учбурчак шаклининг чегараси  ни ташкил этади. 2 y(0,1 ) 0  x (1 ,0)

Текисликда учбурчаклар, ёпиқ синиқ, чизиқ билан чегара лан ган текис - лик қисмидан ташкил топган кўпбурчак-лар юзага эга ва уларни топиш ўқувчига мактаб математика курсидан маълум. Текисликда Q шакл билан бирга A ва B кўпбурчакларни олайлик. Агар A кўпбурчакнинг ҳар бир нуқтаси  Q га тегишли бўлса, A кўпбурчак Q шаклнинг ичига чизилган дейилади, (бунда   Q A бўлади). Агар  Q нинг ҳар бир нуқтаси B кўпбурчакка тегиш ли бўлса, B кўпбурчак Q шакл ни ўз ичига олади дейилади, (бунда B Q   бўлади). Агар A ва B лар мос равишда A ва B кўпбурчак - ларнинг юза лари бўлса, унда, B A    (1) тенгсизлик бажарилади. Айтайлик Q шаклнинг ичига чизилган кўпбурчаклардан ибо рат тўплам  A , Q шаклни ўз ичига олган кўпбурчаклардан иборат тўплам  B бўлиб, уларнинг юзаларидан иборат тўплам эса мос равишда  A ва  B бўлсин. Равшанки,  A ва  B лар сонлар тўплами бўлиб,  A юқоридан  B эса қуйидан чегараланган тўпламлар бўлади. Унда тўпламнинг аниқ чега ра - лари ҳақидаги теоремага кўра Q* A} { sup    Q B * } { inf    лар мавжуд. Одатда, Q* сон Q шаклнинг қуйи юзаси, Q* сон эса Q шакл нинг юқори юзаси дейилади. Тасдиқ. Q* ва Q* миқдорлар учун Q Q * *    (2) тенгсизлик бажарилади. Айтайлик, Q Q * *    бўлсин. Бу ҳолда, равшанки, Q Q * *    айирма мусбат бўлади. Аниқ чегара таърифларига кўра 0   , жумладан 3

0 ) (2 1 * *    Q Q   учун шундай   Q A0 , 0B Q   кўпбурчаклар топиладики, , * 0      Q A      Q B * 0 тенгсизликлар бажарилади. Бу тенгсизликлардан фойдаланиб топамиз. .0 ) ( 2 ) ( * * * * * * * * 0 0               Q Q Q Q Q Q Q Q A B              Кейинги тенгсизликдан 0 0 B A    бўлиши келиб чиқади. Бу эса (1) муносабатга зид. Демак, (2) тенгсизлик ўринли бўлади. ► 1-таъриф. Агар Q Q * *    тенглик ўринли бўлса, Q шакл юзага эга дейилади. Ушбу Q Q * *    миқдор Q шаклни юзи дейи лади. Уни Q каби белгиланади: Q Q Q * *      . 1-теорема . Текисликдаги шакл юзага эга бўлиши учун 0   сони олин ганда ҳам Q шаклни ичига жойлашган шундай A кўпбурчак, Q шакл - ни ичига олган шундай В кўпбурчаклар топилиб, улар учун      B A (3) тенгсизликнинг бажарилиш и зарур ва етарли. ◄ Зарурлиги . Айтайлик текисликдаги Q шакл юзага эга бўлсин: Q Q Q * *      . Аниқ чегара таърифларига кўра, 0   учун шундай   Q А , B Q   кўпбурчаклар топиладики,  A  Q* – 2  , 2 *      Q B яъни 2      Q A , 2      Q B бўлади. Бу тенгсизликдан 4

     A Bбўлиши келиб чиқади. Етарлилиги . Айтайлик, ,   Q A   Q B кўпбурчаклар учун      A B тенгсизлик бажарилсин. Равшанки , , *Q A    . *Q B    Юқоридаги ( 2) муносабатдан фойдаланиб топамиз : B Q Q A        * * . Бу ва ( 3) тенгсизликка кўра          A B Q Q * * бўлади. Демак . * * Q Q    ► Фараз қилайлик, текисликда l чизиқ (у ёпиқ ёки ёпиқ бўл мас лиги мумкин) берилган бўлсин. 2-таьриф . Агар шундай 0A кўпбурчак топилсаки, 1) 0A l , 2) 0   учун   0A бўлса, l нол юзали чизиқ дейилади. Масалан, l чизиқ ] , [ ) ( b a C x f y   функциянинг графиги-дан иборат бўлса, у нол юзали чизиқ бўлади. ◄ 0   сон н и олиб ] , [ b a сегментни шундай ] , [ 1r k x x ) , ;1 ..,2,1,0 ( 0 b x a x n k n    бўлакларга ажратамизки , ҳ ар бир ] , [ 1r k x x да ) (x f функ ц иянинг тебраниши a b k     бўлсин. У ҳолда l чизиқни ўз ичига олган 0A кўпбурчакнинг юзи ) () ( 1 1 0 0 k k n k k k x x m M A        бўлади , бунда ) ( sup x f M k  1 , ,1,0 ], , [ 1     n k x x x k k  , 5

), ( inf x f mk ] , [ 1  k k x x x , )1 ..,2,1,0 (   n k Равшанки , . 1 0 1 0 0                 n k k n k k k x a b x A Демак, l нол юзали чизиқ. ► Бу тушунча ёрдамида юқоридаги 1-теоремани қуйидаги-ча ифодаласа бўлади. 2-теорема . Текисликдаги Q шакл юзага эга бўлиши учун унинг чегараси Q нол юзали чизиқ бўлиши зарур ва етарли. Натижа . Агар текисликдаги Q шаклнинг чегараси Q , ҳар бири ] , [ ) ( b a C x f y   ёки ] , [ ) ( b a C y g x   функциялар тасвирланган бир неча эгри чизиқлардан ташкил топган бўлса, у ҳолда Q шакл юзага эга бўлади. Одатда, узунликка эга бўлган эгри чизиқ тўғриланувчи чизиқ дейи лади. Қуйида Q текис шаклнинг юзага эга бўли ши нинг етарли шарти ни ифодаловчи теоремани исботсиз келтирамиз. 3-теорема . Агар Q текис шаклнинг чегараси Q тўғри ла нув чи эгри чизиқ бўлса, у холда Q юзага эга бўлади. 2 0 . Юзанинг хоссалари. Энди юзанинг асосий хоссалари - ни келтирамиз. 1) Агар текисликдаги 1 Q ва 2 Q шакллар юзага эга бўлиб 2 1 Q Q  бўл са, у холда 2 1 Q Q    бўлади. 2) Агар 1 Q ва 2 Q текис шакллар юзага эга бўлса, у холда 2 1 Q Q  ҳам юзага эга ва 2 1 2 1 ) ( Q Q Q Q       бўлади. Агар бу 1 Q ва 2 Q шакллар чегараларидан бошқа умумий нуқтага эга бўлмаса, яъни   2 1 Q Q бўлса, у ҳолда   2 1 2 1 Q Q Q Q       бўлади. Бу юзанинг аддитивлик хоссаси дейилади. 6

3 0 . Текис шаклни бўлаклаш. Текисликда бирор юзага эга бўлган Q шакл берилган бўлиб, n Q Q Q .....2 1 шакллар унинг юзага эга бўлган қисмий шакллари, яьни   Q Qk n k ,....2,1 (  ) , бўлсин. Агар n Q Q Q ....2 1 лар учун 1) , .... 2 1      Q Q Q Q n 2) ихтиёрий k Q ва i Q лар ) ,...2,1 ; ,..2,1 ( n i n k   умумий нуқтага (чегараларидаги нуқталардан бошқа) эга бўлмаса, у холда n Q Q Q ...2 1 лар Q да бўлаклаш бажаради ёки Q шакл n Q Q Q ...2 1 шаклларга бўлакланган дейилади. Q шаклни n Q Q Q ...2 1 ларга бўлаклашни P билан белги-ланади: }. ... { 2 1 nQ Q Q P  Ушбу )), , (), , (( sup ) ( // // / / y x y x Q d k   kQ y x ) , ( / / ,   kQ y x  , ) ,...,2,1 ( n k  миқдорларнинг энг каттаси P бўлаклашнинг диаметри дейилади ва p каби бел ги ланади ) ( max1 k nk p Q d    . Масалан, ушбу }, , : ) , {( 1 1 2         i i k k ki y y y x x x R y x Q ) , , , ,1 ,..1,0 ,1 ,...1,0 ( 0 0 d y c y b x a x m i n k m n         тўғри тўртбурчаклар }, , : ) , {( 2 d y cb x a R y x Q       текис шаклнинг P бўлаклашни хосил қила д и. Бунда 2 2 1 0 1 1max i k mi n k p y x           бўлади. 7

4 0 . 3R фазода жисмнинг ҳажми. 3 R фазода Дек а рт коорди на талар система си берилган бўлсин. Бу фазода, чегараланган ёпиқ сирт билан ( ёки бундай сиртларнинг бир нечтаси билан ) ўралган V жисмни ( 3 R фазо қисмини) қар айлик . V жисмни ўраб турувчи сиртни– V жисмнинг чегарасини V билан, V V   ни  V билан белги лай миз: .V V V     Масалан , координаталари ушбу 1 2 2 2    z y x тенгсизликни қаноатлантирувчи  z y x , , нуқталардан ташкил топ ган }1 : ), , {( 2 2 2 3      z y x R zy x S тўплам, маркази ( 0,0,0), радиуси 1 га тенг бўлган шарни–жисмни ифодалайди. У нинг чегараси эса }1 : ), , {( 2 2 2 3       z y x R zy x S сфера бўлади. Бундай жисм–шар ҳажмга эга ва   3 4  V га тенг. Умуман, фазода кўпёқликларнинг ҳажмига эга бўлиши ва уни топиш қоида лари ўқувчига ўрта мактаб математика курсидан маълум. Энди 3 R фазода V жисм билан бирга F ва G кўпёқликларни қарай - лик. Агар F кўпёқликнинг хар бир нуқтаси  V га тегишли бўлса, F кўпёқ - лик V жисмнинг ичига жойлашган дейилади (бунда  F  V бўлади). Агар  V нинг хар бир нуқтаси G кўпёқга тегишли бўлса, G кўпёқлик V жисмни ўз ичига олади дейилади. (Бунда  V  G ). Агар F ва G лар мос равишда F ва G кўпёқлик-ларнинг ҳажм лари бўлса, унда G F    тенгсизлик бажарилади. 8

Айтайлик, V жисмда жойлашган кўпёқликлар ҳажмлари-дан ибо рат тўплам } { F , V жимни ўз ичига олган кўпёқлик-лар ҳажм ларидан иборат тўплам } { G бўл син. Унда , } sup{ *V E    V G * } inf{    лар мавжуд. 3-таъриф . Агар V V * *    тенглик ўринли бўлса, V жисм ҳажмга эга дейилади. Ушбу V V * *    миқдор V жисмнинг ҳажми дейилади. Уни V каби белгиланади: V V V      * * . Текис шаклнинг юзи, фазодаги жисмнинг ҳажми тушунча ла рида бир– бирига ўхшашлик борлигини инобатга олиб, жисм ҳажмининг мав жуд лилиги ҳақидаги теоремани келтириш билан кифояланамиз. 4-теорема . Фазодаги V жисм ҳажмга эга бўлиши учун 0   сон олин ган да ҳам V жисмнинг ичида жойлашган шундай F кўпёқлик, V жисмни ўз ичига олган шундай G кўпёқлик топилиб улар учун      F G тенгсизликнинг бажа ри лиши зарур ва етарли. Машқлар 1. Айтайлик,    b a C x f ,  бўлиб,  b a x ,   да   0 x f бўлсин. Бу функция графиги, b x a x   , чизиқлар ҳамда  b a, кесма билан чегараланган шакл юзага эга бўлиш исботлансин. 2. Текисликда Q шакл берилган бўлиб,  nA ва  nB кўпбурчаклар кетма–кетлиги учун Q An , Q Bn   ...,,2,1 n бўлсин. Унда Q шакл юзага эга бўлиши n n n n B A    lim lim тенгликнинг бажарилиши орқали ифодаланиши мумкинми? 9

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ. 1. Пискунов Н.С. “Дифференциал ва интеграл хисоб”, 2- том, Т.. “Укитувчи”, 1974. 2. Соатов Ё. У. “Олий математика”, 1-жилд, Т. “Укитувчи”, 1994 3. Смирнов В.И. “Курс высшей математики”. М. “Наука”, 1974, Т.2. 4. Ефимов А.В. . Золотарев Ю.Г. , Терпигорева В.М. “Математический анализ” (специальные разделы) М. “Высшая школа”, 1980, ч.2 5. Майдон назарияси элементлари Тешаев м.х Маърузал матни 6. www.ziyonet.uz 7. www.pedagog.uz 10

O'xshashlar

Икки каррали интегралнинг баъзи бир татбиқлари

Сирт ва унинг юзи ҳақида

Иккинчи тур эгри чизиқли интеграл

Иккинчи тур сирт интеграллари

Уч каррали интеграллар