Sahnalashtirilgan masalalar

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95.5 KB

Ko'chirib olish

Sahnalashtirilgan masalalar Reja: 1. Bolalarni masalalar yechishga o'rgatish 2. Geometrik figuralar.

Sahnalashtirilgan masalalar. Sahnalashtirilgan masalalarga katta e'tibor beriladi. Bu masalalarda bolalarning kuzatgan, ko'pincha o'zlari bevosita bajargan harakatlari aks ettiriladi. Arifmetik masalalarni yechadilar. Bularyig'indi va qoldiqni topishga qaratilgan masalalardir. Bolalarni katta songa kichik sonlarni qo'shish hollari bilan tanishtiriladi: ularni awal 1 sonini qo'shish va ayirish, keyinroq 2 va 3 sonlarini qo'shish va ayirishga o'rgatib boriladi. Masalalarni yechishga o'rgatish bosqichlari. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni hisoblash faoliyatiga o'rgatish va masalalar bilan tanishtirish ularga kichik-kichik hajmda bosqichma- bosqich bilimlar berish bilan amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda bolalarga masalalar tuzishni o'rgatish hamda ularga masalalar mazmunida tevarak-atrofdagi hayotda o'z aksini tonishini anglab olishlarida yordam berish zarur. Ular masala tuzilishini o'rganib, masalaning shart va savollarini aniqlaydilar, berilgan sonlarning muhim ahamiyatga ega ekanligini anglab oladilar. Bundan tashqari, ular masalalar yechishni, qo'shish va ayirish amallarini ongli tanlash hamda ifodalashni, masalada aytilgan narsalar bilan bajarilgan amallar qanday miqdoriy o'zgarishlarga olib kelishini tushunib oladilar. Bolalar masala savoliga to'liq va to'g'ri javob berishga o'rganib boradilar. Bu davr^ifesonli material yo birinchi beshlik bilan chegaralanadi, yokirB|inchi beshlik ichida 1 ni qo'shadilar yoki ayiradilar. *'• Ikkinchi bosqichda bolalar qo'shish va ayirish amallarini asosan tanlashgagina o'rgatilib qolmay, balki 1 talab qo'shish va ayirish usullaridan to'g'ri foydalanishga yoki oldin 2 sonini, keyin 3 ni ayirishni o'rgatib boriladi. Bolalarning masalada berilgan sonlarni ajratib olishni o'rganishlari hamda kelib chiqadigan miqdor o'zgarishlarning ma'nosini tushunib olishlari uchun ko'rsatmali ko'rgazmalar zarur. Bolalarni masalalar tuzishga o'rgatish. Tarbiyachi birinchi mashg'ulotda bolalarga masala haqida umumiy tushuncha berib, amalda shartlar tuzish va unga savollar qo'yishni o'rgatadi. / Dastlab bir-ikkita masalani tarbiyachining o'zi tuzadi, bunda 't' o'zining ko'rsatmasiga binoan bolalar bajargan harakatlarni tavsiflaydi: , Akbar stolga 3 ta qalam qo'ydi. Nilufar yana 1 ta qalam olib kelibdi. Nilufar va Akbar hammasi bo'lib nechta qalam olib kelishdi?" Bolalar Nilufar 1 ta qalam olib kelganini, hammasi bo'lib esa 4 ta qalam bo'lganini, 4 sonining 1 dan ko'pligini tushuntiradilar. Tarbiyachi: ,,Men masala tuzdim, sizlar esa uni yechdinglar. Endi

biz masala tuzish va uni yechishni o'rganamiz", — deydi. Bolalar hozirgina yechgan masalani eslaydilar. Tarbiyachi bolalarga masalani qanday qilib tuzganini tushuntiradi. ,Awal stol ustiga Akbar nechta qalam qo'yganini, Nilufar nechta qalam olib kelganini, so'ngra esa Nilufar bilan Akbar nechta qalam olib kelishganini so'zlab berdim. Siz Nilufar bilan Akbar 4 ta qalam olib kelishganini aytdingiz. Masalani yechib, siz savolgato'g'rijavob berdingiz". Yana bitta xuddi shunday masala tuzadilar. Masala savoliga to'liq va aniq javob berish kerakligini ta'kidlash muhimdir. Agar bola biror narsani o'tkazib yuborsa, masalan, faqatgina narsaning miqdori haqida gapirsa (,,4 ta qalam"), u holda tarbiyachi undan qanday qalamlar haqida so'z borayotganini so'raydi. 1. Quyidagi shakllarni qog'ozni buklash yo'li bilan hosil qiling. Chinni gullar va lolalar hammasi bo'lib nechta?!! Lolalar chinni gullardan nechta kam? Chinni gullar lolalardan nechta ko'p? Masala tuzilishi bilan tanishish. Masala tuza bilish ko'nikmasi uning tuzilishini o'zlashtirib olish uchun zamin yaratadi. Bolalar masala tuzilishi bilan ikkinchi yoki uchinchi mashg'ulotda tanishadilar: ular masalada shart va savol borligini bilib oladilar, masala shartida kamida 2 ta son bo'lishligi alohida ta'kidlanadi. Tarbiyachi bolalarga murojaat qilib: ,,Men hozir sizlarga masalada nima haqida gapirilishini so'zlab beraman, siz bo'lsangiz men aytgan narsalarning hammasini ko'rsatasiz". Bolalar stolning chap tomoniga 2 ta ayiqcha, o'ng tomoniga 2 ta ayiqcha qo'ydilar. Stolga hammasi Kichik sonni hosil qilish bir sJlning tarkibida o'zidan kichik 2 ta son borligini 10 ichida ko'rsaflsh. Awal 5 sonini 2 ta kichik songa ajratiladi. 2 ta kichik sondan 5 sonini hosil qilish ko'rsatiladi. Doskaga ikki tomoni har xil doirachalar terib qo'yiladi. 5 ta qizil doiracha qo'yiladi. Oxirgi doirachaning orqasi aylantirib qo'yiladi. 5 sonini 4 ta qizil va 1 ta yashil doirachadan hosil qildik. 4 va 1 barobar 5 deydi, tarbiyachi. Bolalarga qizil doirachalarning sonini ko'rsatuvchi raqamni ko'rsating, yashil doirachalarning sonini ko'rsatuvchi raqamlarni ko'rsating, deyiladi. Bolalar, 4 va 1 raqamlarini ko'rsating, deyiladi. Bolalar 4 va 1 raqamlarini ko'rsatadilar. Tarbiyachi 4 qo'shuv 1 barobar 5, keling, yozib qo'yamiz, deydi. Tarbiyachi doskada, bolalar stollarida ,,yozadilar". Keyin 3 va 2, 2 va 3, 1 va 4 variantlari ko'rsatiladi hamda yoziladi. (4 qo'shuv 1 barobar 5, 3 qo'shuv 2 barobar 5, 1 qo'shuv 4 baxpbar 5). Bu murakkab vazifa bo'lgani uchun mustaqil nufchqlarda, daftarga chizishda, o'yinlarda mustahkamlanadi.

rf , O'yin usuli. Tarbiyachi 5 ta toshchani 2 qo'liga bo'lib ushlaydi. Bolalar o'zlaricha chap qo'lda 2 ta, o'ng qo'lda 3 ta deb topadilar. Agar biron bir bate 1 ta ^|ipj|afa 5 ta, ikkinc^pjliJ| ta ham yo'q desa, buni albajaa yozfl^flflftjSLkerak: 5 qo^|i%| barobar 5. Bu o'yinni boshqacha ham o'ynash mumkin. Masalan, bir qo'lidagi toshchalarni ko'rsatib, ikkinchi qo'limda qancha, deb so'rash mumkin. 45-§. Bolalarni masalalar yechishga o'rgatish Oldingi olib borilgan ishlar bolalarning yangi faoliyatga, hisoblashga o'tishlariga imkon beradi. mlula iirtf Qo'shish va ayirishga o'rgatish — biiiji^iifinfdMnaternatika o'qitishning asoslaridan biridir. Bolalar bog^frallda as^^ tayyorlov ishlari olib boriladi. Bolalar arifmetik masalalarni yechib hisoblash malakalarini egallab boradilar. Bu — arifmetik amallarning ma'no- sini tushunishga hamda unga ongli ravishda yondoshishga, katta- liklar, natija hamda amallar komponenti o'rtasidagi o'zaro bog'la- nishlarni aniqlashga imkon beradi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bir amalli oddiy masalalaini, y^|j narsalar ustida ish bajarishdan (qo'shish, ayirish) ll^o^ij^l^ljb chiqadigan (qo'shdik-ko'paydi, ayirdikr- ftamaydi) arifmetik masalalarni yechadilar. Bular yig'indi va qoldiqni fopishga qaratilgan masalalardir. Bolalarni katta songa kichik sonlarni qo'shish hollari bilan tanishtiriladi: ularni awal 1 sonini qo'shish va ayirish, keyinroq 2 va 3 sonlarini qo'shish va ayirishga o'rgatib boriladi. Masalalarni yechishga o'rgatish bosqichlari. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni hisoblash faoliyatiga o'rgatish va masalalar bilan tanishtirish ularga kichik-kichik hajmda bosqichma- bosqich bilimlar berish bilan amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda bolalarga masalalar tuzishni o'rgatish hamda ularga masalalar mazmunida tevarak-atrofdagi hayotda o'z aksini tonishini anglab olishJarida yordam berish zarur. Ular masala tuzilishini o'rganib, masalaning shart va savollarini aniqlaydilar, berilgan sonlarning muhim ahamiyatga ega ekanligini anglab oladilar. Bundan tashqari, ular masalalar yechishni, qo'shish va ayirish amallarini ongli tanlash hamda ifodalashni, masalada aytilgan narsalar bilan bajarilgan amallar qanday miqdoriy o'zgarishlarga olib kelishini tushunib oladilar. Bolalar masala savoliga to'liq va to'g'ri javob berishga o'rganib boradilar. Bu davrda sonli material yo tjjtfnchi beshlik bilan chegaralanadi, yoki ikkinchi beshlik ichidln mi qo'shadilar yoki ayiradilar. '**'•• Vl

Ikkinchi bosqichda bolalar qo'shish va ayirish amallarini asosan tanlashgagina o'rgatilib qolmay, balki 1 talab qo'shish va ayirish usullaridan to'g'ri foydalanishga yoki oldin 2 sonini, keyin 3 ni ayirishni o'rgatib boriladi. Bolalarning masalada berilgan sonlarni ajratib olishni o'rganishlari hamda kelib chiqadigan miqdor o'zgarishlarning ma'nosini tushunib olishlari uchun ko'rsatmali ko'rgazmalar zarur. Bolalarni masalalar tuzishga o'rgatish. Tarbiyachi birinchi mashg'ulotda bolalarga masala haqida umumiy tushuncha berib, £malda shartlar tuzish va unga savollar qo'yishni o'rgatadi. .f Dastlab bir-ikkita masalani tarbiyachining o'zi tuzadi, bunda u o'zining ko'rsatmasiga binoan bolalar bajargan harakatlarni tavsiflaydi: , Akbar stolga 3 ta qalam qo'ydi. Nilufar yana 1 ta qalam olib kelibdi. Nilufar va Akbar hammasi bo'lib nechta qalam olib kelishdi?" ^iisN|j 0 ] a i ar Nilufari ta qalam olib kelganini, hammasi bo'lib esa ilam bo'lganini, 4 sonining 1 dan ko'pligini tushuntiradilar. /achi: ,,Men masala tuzdim, sizlar esa uni yechdinglar. Endi biz masala tuzish va uni yechishni o'rganamiz", — deydi. Bolalar hozirgina yechgan masalani eslaydilar. Tarbiyachi bolalarga masalani qanday qilib tuzganini tushuntiradi. ,Awal stol ustiga Akbar nechta qalam qo'yganini, Nilufar nechta qalam olib kelganini, so'ngra esa Nilufar bilan Akbar nechta qalam olib kelishganini so'zlab berdim. Siz Nilufar bilan Akbar 4 ta qalam olib kelishganini aytdingiz. Masalani yechib, siz savolga to'g'ri javob berdingiz". Yana bitta xuddi shunday masala tuzadilar. Masala savoliga to'liq va aniq javob berish kerakligini ta'kidlash muhimdir. Agar bola biror narsani o'tkazib yuborsa, masalan, faqatgina narsaning miqdori haqida gapirsa (,,4 ta qalam"), u holda tarbiyachi undan qanday qalamlar haqida so'z borayotganini so'raydi. 1. Quyidagi shakllarni qog'ozni buklash yo'li bilan hosil qiling. Chinni gullar va lolalar hammasi bo'lib nechtwrTTWIIwrij Lolalar chinni gullardan nechta kam? Chinni gullar lolalardan nechta ko'p? : Masala tuzilishi bilan tanishish. Masala tuza bilish P>'nilq|pi uning tuzilishini o'zlashtirib olish uchun zamin yaratadi. Bolalar masala tuzilishi bilan ikkinchi yoki uchinchi mashg'ulotda tanishadilar: ular masalada shart va savol borligini bilib oladilar, masala shartida kamida 2 ta son bo'lishligi alohida ta'kidlanadi. Tarbiyachi bolalarga murojaat qilib: ,,Men hozir sizlarga masalada nima haqida gapirilishini so'zlab beraman, siz bo'lsangiz men aytgan

narsalarning hammasini ko'rsatasiz". Bolalar stolning chap to^pniga 2 ta ayiqcha, o'ng tomoniga 2 ta ayiqcha qo'ydilar. Stolga hHUfmasi bo'lib nechta ayiqcha qo'yishdi? Biz masala tuzdik. Keling, uni takrorlaymiz va bilganlarimizni bilmaganlarimizdan ajratamiz. Biz nimani bilamiz? Bolalar: ,,Chap tomonda ikkita, o'ng tomonda csa 2 ta ayiqcha bor", — deb javob beradilar. ,,Buni biz bilamiz. Bu masalaning sharti",—deb tushuntiradi tarbiyachi. — Masalada nima So'ralyapti? Bolalar: ,,Stolda hammasi bo'lib nechta ayiqcha borligi?"—deb javob beradilar. ,,Biz buni bilmaymiz. Biz mana shuni aniqlashimiz kerak. Har bir masalaning o'z sharti va savoli bor. iBizning masalamizda qanday sonlar haqida gapirilyapti? Siz qanday isavol qo'ydingiz? Masalamizni takrorlaymiz". Tarbiyachi bolalardan biriga masala shartini takrorlashni, boshqasiga savol qo'yishni taklif etadi. Masala qanday ikki qismdan tuzilganligi aniqlanadi. Ular shu usulda 2—3 ta masala tuzadilar. Bolalar ko'rsatma materialsiz masalalar tuzishni o'rganib Dlganlaridan keyin, masala tuzilishi haqidagi bilimlarini |nustahkamlash uchun uni hikoya va topishmoq bUan ongli ravishda |aqqoslash foydalidir. Masalani topishmoqlar bilan taqqoslash yaxshidir. Sonlar, ko'rsatilgantopishmoqlartanlab olinadi. ,,Bittasigapiradi, ikkitasi tomosha qiladi, yana ikkitasi esa eshitadi" (og'iz, ko'z, quloqlar). ,,Bir torn ostida to'rt og'ayni yashaydi" (stol) va hokazo. Tarbiyachi bolalar bilan birgalikda bu yerda qanday savollar berish mumkinligini muhokama qiladi: ,,Bu nima? Stolning nechta oyog'i bor?" va hokazo. Topishmoqda qanday narsa haqida gap borishini topish kerak. Masalada esa miqdorni, necha soni hosil bo'lishini yoki nechta narsa qolishini bilish kerak. Masalani topishmoq bilan solishtirish masala savolining arifmetik mazmunini ta'kidlash imkonini beradi. Bolalarni masalani hikoya, topishmoqdan farq qilishga yordam beruvchi umumiy usullardan foydalanishga o'rgatish foydalidir. Matnni quyidagi reja asosida tahlil qilish mumkin. ,,Bu yerda sonlar bormi? Bu yerda nechta son bor? Mashg'ulot oxirida bolalarga topishmoq, hikoya va masalani qaytadan tuzish uchun nima qilish kerakligini o'ylash taklif etiladi. O'rgatishning bu bosqichida birinchi mashg'ulotda bolalar qo'shishga, keyinroq esa qo'shish hamda ayirishga oid masalalarni yechadilar, qo'shish va ayirishga oid masalalar ketma-ket tuziladi. Javobni sonlar o'rtasidagi bog'lanishdan va munosabatlarni tushunchaga asoslanib topadilar. javob berish emas, balki bu berilgan sonlar ko'rgazmali asosda ko'rinib turishi muhimdir. Birinchi sinf bolalari ko'pincha masalani yechishni bilmaydilar, chunk! ular u yoki bu harakatni ifodalovchi (sarf qildi, bo'lishib v-

oldi, sovg'a qildi va hokazo) so'zlarning ma'nosini tushunmaydilar. Shuning uchun maktabda, tayyorlov guruhida u yoki bu harakatni ifoda etuvchi so'zlarning mazmunini ochib berishga alohida e'tibor berish kerak. Shu maqsadda masala asosiga qanday amaliy harakatlarni kiritish zarurligini hisobga olish kerak.Bunda qarama-qarshi harakatni: keldik-ketdi, yaqin kelishdi-uzoqlashdilar, oldi, berdi, ko'tarishdi- tushirishdi, olib kelishdi-olib ketishdi, uchib kelishdi-uchib ketishdi nazarda tutuvchi yig'indi va qoldiqni topishga oid masala- larni taqqoslash maqsadga muvofiqdir. Ko'rgazmali masalalar. Dastlab bolalarga mavzu mazmuni to'g'risida gapiriladi hamda berilgan sonlar tasvirlangan rasmlar ko'rsatiladi. Rasm bo'yicha birinchi masalani tarbiyachining o'zi tuzadi. U bolalarni rasmlarni ko'rib chiqishga, berilgan sonlarni hamda miqdoriy munosabatlarning o'zgarishiga olib kelgan hayotiy harakatlarni ajratib olishga o'rgatadi. Masalan, rasmda 5 ta shar ushlagan bola tasvirlangan, u 1 ta sharini qizchaga bermoqda. Rasmni ko'rsatayotib, tarbiyachi: ,,Bii yerda nima tasvirlangan? Bola nima ushlab turibdi? Unda nechta shar bor? U nima qilmoqda? Biz nimani bilamiz? Masalaning shartini tuzing. Nima haqda so'rash mumkin?"— deb so'raydi. jfDastlab, tarbiyachi bolalarga yo'llanma savollar berib |amlashadi, keyin esa faqat masalaning rejasini beradi: ,,Nima cM&lgan? Nechta? Nima o'zgardi? Ko'payadimi yoki kamaya- dimi?" Keyinchalik bolalar o'zlari mustaqil ravishda rasmlarni kuzatib, masala tuzadilar. ( Masala tuzishda umumiy fon (o'rmon, daiyo)jjiabi vaza, savatcha, archa, olmalar tasvirlangan rasmlardan hamlPydalanish mumkin. Rasmlarda qirqib olingan joylar bo'lib, bu yerlarga narsalarning yassi tasvirlari: olma, shar, nok, bodring, qayiq, uy, daraxt va hokazolar qo'yiladi. Tarbiyachi bu teshikchalarga narsalarning berilgan sonlarini aniq ko'rinib turadigan qilib joy- lashtiradi. Shunday qilib, bu holda masalaning mavzusi va berilgan sonlari oldindanfcrigilangan, uning mazmunini esa bolalar o'zlari o'zgartira oladilar.&Ufa Tarbiyachi berilgan sonlarni o'zgartirib, bolalarni ayni bir mavzuda har xil mazmundagi yig'indi va qoldiqni topishga oid masalalarni o'ylab topishga, hikoya qilishga o'rgatishda foydala- niladigan xohlagan mazmundagi rasm asosida masala tuzishga undaydi. Og'zaki masalalar. Oldingi jqilingan ishlar ko'rsatma mate- rialisiz masala (og'zaki masalajCjJuzishga o'tish uchun imkoniyat yaratadi. ^

Og'zaki masala tuzishga shoshilmaslik kerak. Bolalar, odatda, masala sxemasini oson o'zlashtirib oladilar, unga ergashib, darhol hayotdagi haqiqatni noto'g'ri ifodalaydilar, bunda masalaning asosi hisoblangan miqdoriy munosabatlar mantiqini tushunmaydilar. Bajarilishi lozim bo'lgan harakatlarning mazmuni yaxshi o'zlash- tirib olingandan keyin, bolalar o'z tajribalari asosida tuzilgan masalalarni ham yecha oladilar. Xilma-xil mazmundagi masalalar tevarak-atrof haqidagi bilimlarni aniqlash va mustahkamlashga yordam beradi, ularni bog'lanishi va munosabatlarni aniq o'tashga, ya'ni hodisalarni o'zaro bog'lanish va o'zaro bog'liqlari bilan idrok etishga o'rgatadi. Dastlabki og'zaki masalalarni bolalarga tarbiyachi beradi: ,,Grafmda 5 stakan suv bor edi, Sobir 1 stakan suv ichdi. Grafmda necha stakan suv qoldi?", ,,Quruvchilar ko'chaning bir tomo- nidagi 5 ta uyni, ikkinchi tomonidagi 1 ta uyni topshirdilar. Quaiv- chilar nechta uy topshirishdi?" ,,O'quvchilar maktab oldiga 6 ta olma va 1 ta nok ko'chati o'tqazishdi. Ular hammasi bo'lib nechta meva daraxti o'tqazishdi". Tarbiyachi bolalarni masalalar tuzishga o'rgata borib, songa oid material hajmini belgilaydi. Bolalar masalalarning hayotiy munosabatlarini to'g'ri aks ettirishlarini kuzatib borish kerak. Har safar biror bola o'ylab topgan narsa haqiqatan shunday bo'lish- bo'lmasligi muhokama qilinadi. Bolalarni arifmetik amallarni ifodalashga o'rgatish. Bolalar masala tuzilishini, masalalarni mustaqil tuzishni, savollarga to'g'ri javob berishni o'rganib olganlaridan keyin ularni arifmetik amallarni (qo'shish va ayirishni) ifoda etishga o'rgatish mumkin. Bolalar: ,,MasaIani yechish uchun nima qilish kerak?" ,,Siz masalani qanday yechdingiz?"—kabi savollarga javob beradilar. Bunda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda muhokama qilish, harakatlarni asosli. tanlab olish hamda olingan natijani tushuntira olish ko'nikmasinl o'stirish muhimdir. '^ Ishni shunday tashkil etish kerakki, bunda bolalar birincSfc sinfda masala yechishda foydalanadigan usullarni egallab olsinlar. Masala muayyan sxema asosida tahlil qilinadi. Namunaviy savollar: ,,Masalada nima haqida gapiriladi? Nima deyilgan? Nechta?.. (Masalada berilgan sonlar ajratib olinadi, ular o'rtasidagi munosabatlar aniqlanadi). Biz nimani bilamiz? (Nima ma'lum?) Biz nimani bilmaymiz? (Nima noma'lum?) Masalani yechish uchun nima qilish kerak? Narsalar soni ko'paydimi yoki kamaydimi? Shunday qilib masalani yechish uchun nima qilish , kerak?" Bolalar arifmetik amallarni ifoda etib, masala savoliga to'liq javob beradilar hamda yechimning to'g'riligini tekshiradilar. 145

$5>\ Mashg'ulot oxirida muayyan harakat qanday miqdoriy o'zga- Krishlarga olib kelganini, natijada miqdor ko'payganini ta'kidlash tzarur. Har bir bola masalani takrorlash, uning elementini ajratib lolish, tanlangan harakatni tushuntirish ko'nikmasini egallab olishi kerak. Yig'indini topishga 1 ta mashg'ulot bag'ishlanadi, so'ngra bolalar qoldiqni topishga, ya'ni hisoblash harakatlarini ifoda etishni o'rganadilar. Masalani tahlil qilish ham qo'shish amalini ifoda etishdek o'tiladi. Tarbiyachi oxirida: ,,6 dan 1 ni ayirsak 5 qoladi",— deydi. Bolalar hisoblash ifodasini takrorlaydilar. Tarbiyachi ularga endi hamma vaqt qaysi sondan qaysi sonni ayirish kerakligini so'zlab berishlarini aytadi. Bolalarning nima uchun ayirish kerakligini va harakat qanday miqdoriy o'zgarishlarga (soni kamaydi) olib |^|anini tushunib olishlari muhimdir. iBolalar maktabda qnffllfeniladigan arifmetikaga doir atamalarni q|i|fonib olishlari kerafcW Bolalarga dastlabldltt-qadamdanoq ,,qo'shish", ,,ayirish", ,,hosil bo'ladi", ,,teng liPladi" so'zlarini o'rgatib borish kerak. Bolalarning har bir harakatning mazmunini, shuningdek, harakatlar o'rtasidagi bog'liqlikni anglab olishlari uchun qo'shish va ayirishga oid masalalarni muntazam ravishda taqqoslash zarur. Bu ularning farqini yaxshiroq tushunish va tegishli harakatlarni farq qiladigan, keyinroq esa bid ikkinchisiga o'xshash masalalarni taqqoslash uchun kerak bo'ladi. Masalan, bolalar bir konvertdagi itlar sonini aniqlaydilar, so'ngra konvertlardan 1 ta kvadrat ar, ayrim hollarda esa konvertga 1 ta kvadrat qo'shadilar, shunday alar qo'shish va ayirishga oid masala tuzadilar. Masalalar nimasi Cttlan bir-biriga o'xshash va bir-biridan nimasi bilan farq qilishini iniqlaydilar. Tarbiyachi savollar beradi: ,,Birinchi va ikkinchi jpasalalarda nimalar to'g'risida gapirilyapti? Nima ma'lim^, Nimani bjlish kerak? Birinchi masalani yechish uchun nima ' *' ' ' ° Ikkinchi masalanichi? Nima uchun? Qaysi masalada" Aatlja (yig'indi) ko'proq chiqadi? Qaysi birida kamayadi? Nima uchun?" ,,Birinchi masalada biz 1 ta kvadrat qo'shdik, kvadratlar ko'paydi — biz qo'shdik, ikkinchi masalada biz 1 ta kvadratni oldik, konvertdagi kvadratlar kamaydi",— deb javoblarni umumlashtiradi. Keyinchalik bolalar mustaqil ravishda bir sonni ikkinchi songa qo'shish yoki bir sondan ikkinchi sonni ayirishga oid masalalarni tuza oladilar. Bolalar e'tibori masala savolining u yoki bu amaliy harakat bilan aloqasini aniqlashga qaratiladi. Qoldiqni topishga oid masalalar hamma vaqt bir xil savolga (Qancha qoldi?) ega bo'lishi bilan farq qiladi. Chunki ayirishga oid oddiy masalalarni yechish bolalarda qiyinchilik tug'dirmaydi. kerak?$

Qo'shishga oid masala savolida masala shartida bayon etilgan yoki undan kelib chiqadigan harakat aniq aks ettirilishi shart. Odatda, bolalar masala rejasini tezda o'zlashtirib olib, savolni bir qofiyada ifoda etadilar: ,,Qancha bo'ldi?" Ularni tasvirlangan harakatlarni aks ettirib, yanada aniqroq ifodalar qidirishga undash kerak: ,,Nechta sovg'a qilishdi?" ,,Nechta qo'yishdi?", ,,Nechta o'tiribdi", ,,Nechtasi sayr qilyapti?", ,,Nechta bola hovlida o'ynamoqda?" va hokazo. Masalalarni tasvirlash usuli. Masaladagi berilgan sonlar- ning nechtaligini ta'kidlashga va ular o'rtasidagi munosabatlarni aniqlaybilish ko'nikmasini rivojlantirishga imkon beruvchi eng muhim matn usuli-masalani tasvirlashdir Bolalarni masalaning javobini emas, balki masala shartini chizish kerakligi haqida ogohlantirish kerak. Tarbiyachi tq| chiziladigan narsalarni tanlash haqida maslahat beradi. U b|r nech yaxshi chiqqan va 1-2 ta yaxshi chiqmagan rasmlarnil Bolalar kim qanday masala tuzganini topadilar. Ular qaysi rasm bo'yicha masala tuzish mumki bo'yicha masala tuzib bo'lmasligini, nima uchun, x ekanligini aniqlaydilar. Rasmda masalada berilgan son! kerakligi haqida ishonch hosil qilinadi. O'zaro tekshirish olib borilsa yaxshi bo'ladi: stol atrofida o'tirganlar o'zaro rasmlarini almashtirib o'rtog'ining rasmi bo'yicha masala tuzadilar. Ayirishga old masala tuzishda ko'pincha 2 ta rasm chizishga to'g'ri keladi: birida kamayuvflto, ikkinchisida qoldiq va ayritaphi chiziJadi. Masalan, birinchisida ftm archa, ikkinchisida 5 ta archSwsi 1 ta to'nka chiziladi. Bolalarga hisoblash usulini o'rgatish. Bolalar arifmetik amallarni ifoda etishga va uni asoslab berishga o'rganib olganlaridan keyin ularni hisoblash usullari bilan tanishtirish mumkin. Ular qo'shish va ayirishni 1 ni qo'shib va ayirib o'rganib olishlari kerak. Bolalar ushbu usullarni egallab borishda qo'shni sonlar o'rtasidagi bog'lanish va munosabatlarni tushunishga hamda sonlarning birliklardan iborat tartibini bilishga tayanishlari lozim. Arifmetik amallarni o'rgatish jarayonidagi mashg'ulotlarning bir qismi sonlarni solishtirish va sonlarning birliklardan iborat tarkibi haqidagi bilimlarni mustahkamlashga o'rgatadi. Bolalarga hisoblash usullarini qanday o'rgatish mumkin? Rasm bo'yicha quyidagi masalani tuzishni taklif etish mumkin: ,,Yuqoridagi simga 5 ta chumchuq, pastdagisiga 2 ta chumchuq qo'nib turibdi. Simlarga nechta chumchuq qo'nib turibdi?" Masalani muhokama qilayotib, bolalar masalani yechish uchun 5 ga 2 ni qo'shish kerakligini aniqlaydilar. Ularning barcha chumchuqlarni bir yo'la sanab chiqishlarining oldini olib tarbiyachi: ,,Biz qanday qilib qo'sha- miz?"— deb so'raydi. Bolalar odatda: ,,Sanash kerak" — deb javob beradilar. Tarbiyachi: ,,Yuqoridagi simga nechta chumchuq qo'nib

turibdi? deb so'raydi.—,,5 ta chumchuq". — ,,Agar biz yuqoridagi simda 5 ta chumchuq qo'nib turganini bilsak, sanashning nima keragi bor? 5 ga 2 ta 2 ni qo'shish kerak: 5 ga 1 ni qo'shsak 6, 6 ga 1 ni qo'shsak 7. 5 ga 2 ni qo'shsak 7 bo'ladi. Simlarda nechta chumchuq qo'nib turibdi?" Bolalar javob beradilar. Tarbiyachi bittalab qo'shishni o'rganishlarini aytadi va 5 ga 2 ni qanday qo'shish kerakligini esga olishni taklif qiladi. Dastlab bolalar ko'rsatma material asosida, keyinroq miyada sonlarning to'g'ri va teskari keUW-ketligi haqidagi biMplar huMfcda ular o'rtasidagi bog'lanish va njMosabatlarni tushuniJEa asojlHnib hisoblaydilar. "* s • Yil oxirida bolalar masala tuzishni, undagi shailfva savolni farq qila bilishni, berilgan sonlarni ajratib olishni, ular o'rtasidagi miqdoriy munosabatlarni aniqlashni, arifmetik amallarni to'g'ri to'plashni va ifoda etishni, hisoblash usullaridan foydalanib, harakat natijasini topishni va masala savoliga to'liq javob berishni bilishlari kerak. Arifmetik masalalar yechish. Masala yechishda ,,qo'shish", ,,ayirish", ,,barobar" matematik atamalaridan foydalanish zarur. Keyin masalani ,,yoziladi". — Lolada 3 ta shar bor edi, u yana 1 ta shar oldi. Sharlar ko'paydimi? Ko'paysa qaysi belgidan foydalanamiz? Qo'shuv belgisidan. 3 qo'shuv 1 barobar 4 (shar). Doskada 3 rasmi. Lola nechta shar oldi? 1 ta. 3 qo'shuvl barobar? Masalada bizga nima noma'lum? Sharlarning nechta bo'lgani va 3 qo'shuv 1 barobar? Keyin masala bir necha marta qaytariladi va yechiladi. Doskaga 3 qo'shuv 1 barobar 4 deb ,,yoziladi". Bolalar ,,yozishni" mashq qiladilar. 1—2 bola mustaqil ,,yozganlarini" o'qib beradilar. ,,3 ta sharga 1 ta shar qo'shilsa, 4 ta shar bo'ladi". Kim masalani yechadi? 3 ga 1 ni qo'shish kerak. Lolada nechta shar bo'ldi? 4 ta. Doskada 3 qo'shuv 1 barobar 4. Bolalar ko'pincha masalani hikoya, topishmoq bilan aralashtirib yuboradilar. Masalan: Akvariumda 6 ta baliq bor edi: yana bir necha baliq solib qo'yishdi. Bu masalani yechish mumkinmi? Yoki to'rtta og'ayni bitta torn tagida yashaydi. Bular masala emas, balki hikoya va doim uqtiriladi. Geometrik figuralar. Bolalarni geometrik figuraldV bilan tanishtirishning asosiy vazifasi ko'pburchaklar bilan tanishtirishdir. Uchburchak, kvadrat, to'g'ri to'rtburchaklar ko'pburchaklarning turlari sifatida qaraladi. Dastur mazmuni shunday tuzilganki, uni o'zlashtirish natijasida bolalarning ko'pburchaklar turlari haqidagi umumiy bilimlari kengayadi. Bu bolalarda elementar matematik tafakkurni o'stirishga imkon beradi.

Figuralarning modellari bilan shug'ullanish jarayonida bolalarning ko'pburchaklarning ba'zi bir xususiyatlari haqidagi tasawurlari shakllanadi. Ko'pburchaklar tomonlari, burchaklari tengligi bilan aniqlanadi. Birinchi tanishishda ko'rish, siljitish, paypaslash usullaridan keyin son va o'lchashdan foydalanadilar. Awal umumiy belgilari: tomonlari, burchaklari, burchak uchlari ko'rsatilishi lozim. Bularni bolalar birinchi mashg'ulotlardayoq o'zlashtirib oladilar. Faqat nuqtalar qo'yib, ularni birlashtirib, ko'pburchaklar chizganda qiynaladilar. tyi||burchaklarning xususiyatlarini o'rgana borish {MRromida uninglingi xususiyatlari ochila boradi: ularning 4 ta tomoni, 4 ta burchagi, 4 ta burchak uchi bor. O'lchash asosida bolalar o'zlari uchun yangi xususiyatlar (teng va notenglik)ni aniqlaydilar. O'lchov birligi qilib qog'oz tasmasi olinadi: kvadratga 1 ta tasma, to'g'ri to'rtburchak uchun 2 ta tasma. Bolalar ixtiyorida doimo xilma-xil ko'pburchaklar bo'lishi kerak. Buklash orqali bolalar bir figuradan boshqa figuralar hosil qiladilar. Ko'pburchaklarning xossalarini aniqlaydilar, bunda, ayniqsa, ko'pburchaklardan uchburchak hosil qilish va uchburchaklardan boshqa figuralar hosil qilishga ko'p e'tibor berish kerak. Ko'pburchaklarni o'rganish bolalar maktabda geometriyani o'zlashtirishlarida katta yordam beradi. Uchburchaklarning turli ko'rinishlaridan foydalanib ko'pburchak hosil qilishni va yana uchburchaklar hosil qilishni mashq qilish kerak. Figuralarni klassifikatsiya qilish. Hamma to'rtburchaklarni ajrating. Nima uchun ularni to'rtburchaklar deb o'ylaysiz? Siz ularning to'rtburchak ekanligini qanday bildingiz? Ko'pburchak, to'rtburchaklar haqidagi tasavvurlarini maxsus mashg'ulotlarda shakllantirish kerak. Tevarak-atrof 0«y)ni bilish. Bolalarning maktabdagi ko'pgina faoliyatlari tevarak-atrofdagi o'rnini aniqlash (mo'ljal ola bilish) bilan bog'liqdir. Shuning uchun bolalar maktabga chiqqunga qadar harakat yo'nalishlari (o'ngda, chapda, to'g'ri, burchakdan burchakka va hokazo) ni bilishlari, tevarak-atrofdagi narsalarning o'zlariga nisbatan (o'ng tomonda, chap tomonda, yuqorida, pastda, orqada, oldinda) joylashishini bilishlari; bir-biriga nisbatan joylashishini (stolning oldida stul) xonada, uchastkada, mo'ljal ola Ifcihshm, bog'chadan uyga qaytishiijj-ko'chadan o'tish qoidasini bihshlari lozim. Bolalarni qog'oz sathini aniqlay bilishga o'rgatish muhimdir. Chunki bu bilimlar kitobning kerakli betini topishda, 1 varaq qog'ozning yuqorigi chap burchagi, yuqorigi o'ng burchagi, daftarning yuqori, past tomonlari burchaklarini topishi, kerakli yo'nalishda daftarda chiziqlar chizishga o'rgatadi. Bolalaiga quyidagi topshiriqni berish mumkin: pastki chap burchagiga 4 ta kvadrat,

yuqorigi o'ng burchagiga 1 ta ortiq uchburchak chizing. Bolalarni bajargan ishlarini to'laroq so'zlab berishga o'rgatish zarur. Tevarak- atrofni bilish vazifasi matematika mashg'ulotida kam vaqtni oladi, uni ko'proq boshqa bilimlar bilan birgalikda olib borish kerak (kundalik turmush faoliyatida, o'yinda, mehnatda, jismoniy tarbiya mashg'ulotlarida, gimnastika vaqtida). Didaktik o'yinlar bolalarning tevarak-atrofni aniqlash ko'nik- malarinitakomillashtiradi. (Masalan: ,,Narsani top!", ,,Xonabo'ylab sayohat" va hokazo o'yinlari.) Barcha asosiy harakat yo'nalishiga ko'rsatma berib turiladi: ,,To'g'riga borasan, keym chapga burilib, shkaf oldidan o'tasan" va hokazo. Bunda bolalaJlparak-atrofda o'z o'rinlarini aniqlay biladilar. Topqirlikka old masalalar. ,,Tdp7kim qayerda turibdi?" ,Agar Salimaning oldida Alisher, Nodiraning orqasida Akmal turgan bo'lsa, Nodira qayerda turgan bo'ladi?" ,,Xonaning har burchagida bittadan mushuk o'tirgan bo'lsa, har bir mushukning qarshisida nechtadan mushuk o'tiribdi?" Asta-sekin vazifa murakkablashtirilib, ular o'rtasidagi munosabatlar, narsalar soni ko'paytirib boriladi. Awal tevarak-atrofni aniqlash ko'rgazmali materiallar asosida olib borilsa, keyinroq xayoliy dastur asosida olib boriladi. Vaqtni bilish. Bu bo'lim eng awal bolalarni mo'ljallangan vaqtda hamma ishni bajara olishga odatlantirish, vaqtdan unumli foydalanish, vaqtni seza bilish hissini tarbiyalaydi. Masalan, 5 minutda, 10 minutda nima ish qilish mumkin? Bolalar soatdan foydalana bilishlari, vaqtni soat modeli yordamida aniqlay olishlari kerak. Tayyorlov guruhida bolalar kunning qismlari — erta, kech. kun, tun, hafta, oy, fasllarni bilishlari lozim. Bu bo'lim ham matematika mashg'ulotlarining anchagina qismini egallaydi. Mashg'ulotlarda bolalar hafta kunlari, oy va fasllarning birin-ketin kelishi bilan tanishadilar. Bundan tashqari bolalar hafta kunlarini aytib, raqamlar bilan yozishni o'rganadilar. Kalendardan foydalanish oylar birin-ketin kelishi haqidagi tasawurlarini o'stiradi. Bolalar kalendari oddiy bo'ladi — oq va qora rangli tasmalar va raqamlar yopishtiriladi. Har bir kun ma'lum rang bilan belgilanadi. Masalan, dushanba—sariq, seshanba—ko'k rang, yakshanba — qizil rang va hokazo. Kunda bolalar kalendami yirtib 1 ta qutichaga solib qo'yadilar. Har oyning oxirida tarbiyachi qaysi oy o'tganligi, qaysi oy kelishi haqida suhbatlashadi. Kalendami o'rganish 1 yilda 12 oy, har bir oy birin-ketin kelishi, har bir oyning o'z nomi borligi haqidagi tushunchani kengaytiradi. Fasllar bilan tanishm rishda topishmoqlar, hikoya, ertaklardan foydalanish mumkin. ' j O'z soatlarida tarbiyachining topshiriqlarini bajaradi. Bolalar aniq soat 12 bo'lganini aniqlay olganini yuqorida aytilgan metodika asosida tanishtiriladi. Bolalar o'z nutqlarida so'zlardan to'g'ri foydalana bilish: ,,Nechta soat emas", ,,Soat necha bo'ldi?", ,,Kimniki 5 ni ko'rsatayapti?"

ADABIYOTLAR: 1. I.A.Karimova 2 . Bikba е va N.U. Ibragimova Z.I. Kosimova 3. Bikba е va N.U Ali е va U.S 4. Haydarov M., Hasanbo е va O. 5. Juma е v E.E 6. Juma е v M.E, Tadjiyeva Z.G`. 7 . Tadjiyeva Z.G`. 8 . www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Korrеlyatsion va rеgrеssion masalalar

Matematikadan murakkab masalalar yechish

Tеkislik tеnglamalariga doir masalalar

Fazodagi tugri chiziqlarga doir masalalar

Hosila tushunchasiga olib keladigan masalalar