logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Algebra
  4. Matritsalar

Matritsalar

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127.5 KB
Ko'chirib olish
Matritsalar Reja: 1. Matritsalar ustida arifmetik amallar. Teskari matritsa 1. Matritsalar ustida arifmetik amallar. Ta’rif: m х n o’lchamli matritsa deb, a ij , i= 1,2,  , m , j = 1,2,  , n sonlardan tuziljan m ta satr, n ta ustunli quyidagi        mn m m nn a a a a a a a a a A      2 1 2 22 21 1 12 11 jadvalga aytamiz. Matritsa qisqacha, A=||a ij || ko’rinishda ham yozilishi mumkin. Agar m=n bo’lsa, A kvadrat matritsa deyiladi. Agar barcha i=1,2,  , m , j =1,2,  , n lar uchun a ij = b ij bo’lsa, bir х il o’lchamli A=|| a ij || va B=|| b ij || matritsalarni teng deymiz, ya’ni A= B . Bir х il o’lchamli A=|| a ij || va B=|| b ij || matritsalarni yig’indisi A + B deb, shunday S=||s ij || matritsaga aytamizki, bunda s ij =a ij + b ij , i= 1,2,  , m , j = 1,2,  , n bo’ladi. Misol 1.                  3- 1 1 1 0 1 2 7 2 1 0 1 1- 4- 1- 2 1 1 1- 3 1 1- 1 2 2- 5 2 1- 1- 0 3 4 1 2 1- 3 A=||a ij || matritsani  songa ko’paytmasi deb, A matritsani barcha elementlarini  ja ko’paytirishdan hosil bo’ladijan V=||b ij ||, b ij =  a ij , i=1,2,  ,m, j=1,2,  ,n, matritsaga aytamiz. Misol             12 3- 3- 9 6 3 4 1- 1- 3 2 1 3 m х n o’lchamli A=||a ij || matritsaning n х k o’lchamli B=||b ij || matritsaga ko’paytmasi deb, elementlari quyidagi s ij =a i1 b 1j + a i2 b 2j +  +a in b nj , i= 1,2,  ,m, j=1 ,2,  , n. formulalardan aniqlanadigan m х k o’lchamli S=||s ij || matritsaga aytamiz. Misol 3. C BA                   1 11 6 1- 1 3- 2 2 7 10 1-12 33 1-0 10 3-0 2 0 2-4 61 1 1- 3 0 4 1 1 3 1- 0 2 1 Agar m  k bo’lsa, V  A ko’paytmani bagarib bo’lmaydi, lekin agar m=k bo’lsa, umumiy holda A  V=V  A bo’lmaydi, chunki A  V m х m o’lchamli, V  A esa n х n o’lchamli matritsa bo’ladi. Х atto m=n bo’ljan holda ham matritsalar ko’paytmasi uchun kommutativlik (o’rin almashtirish) х ossasi o’rinli emas. Masalan, . 5 4 3 0 1 1- 1 0 2 B , 2 1- 1 1- 2 1 0 4 3            A ,6 15 18 1- 2- 2- 2 7 7 , 11 7 9 4- 2- 3- 3 4 2               B A B A ya’ni A  V  V  A. Bevosita tekshirish yo’li bilan quyidagi 1) (  A)  B=A  (  B)=  (A  B),  - son ; 2) (A+B)  C=A  C+B  C; 3) C  (A+B)=C  A+C  B; 4) A (B  C)=(A  B)  C; xossalarni o’rinli e kanligiga ishonch h osil qilish mumkin. Agar A v a V n х n o’l ch amli k v adra t ma t ri ts alar bo’lsa, u h olda 1) det(A  B)=detA  detB; 2) det(  A)=  n detA; muno saba tl ar o’ri nl i bo’ l adi. Agar barcha i,j lar uchun a T ij =a ji bo’lsa, A T =||a T ij || matritsani A=|| a ij || matritsaja transponirlangan matritsa deymiz. Agar A m х n o’lchamli matritsa bo’lsa, A T n х m o’lchamli matritsa bo’ladi. Misol 4. .2 1 1 2- 1 - 3 , 2 1 1- 1 2- 3         ТA A Quyida g i хossalar o’rinli: 1) (A T ) T =A; 2) (A+V) T =A T +V T 3) (A  B) T =B T  A T Agar A T =A bo’lsa, k v adra t A ma t ri ts a simme t rik, A T =-A bo’lsa, kososimme t rik ma t ri ts a deb a t aladi. Teorema. H ar qanda y A kvadrat matri ts ani simmetrik V va kososimmetrik S matri ts alar y ig’indisi ko’rinishida ifodalash mumkin. Teskari matritsa . Quyidaji n х n o’lchamli matritsani ko’raylik:        1 0 0 0 1 0 0 0 1      Е Iхtiyoriy n х n o’lchamli A=||a ij || matritsa uchun A E=E  A=A ekanligiga ishonch hosil qilish qiyin emas, ya’ni E matritsalar uchun birlik vazifasini bagaradi. SHuning uchun E ni birlik matritsa deb aytiladi. Determinanti 0 ja tenj bo’ljan quyidaji har qanday n х n o’lchamli A=||a ij || matritsa maхsus matritsa deb ataladi: 0 det 2 1 2 22 21 1 12 11   nn n n nn a a a a a a a a a A      Aks holda, ya’ni det A  0 bo’lsa, A matritsa maхsus bo’lmajan matritsa deyiladi. Masalan, a vv alji p aragrafda ko’rilgan misolga ko’ra        1 6 1 3 3 2 1 - 3 1 - 2 1 0 0 1 1 - 2 А m atritsa maхsus matritsa, chunki 0 1 6 1 3 3 2 1 - 3 1 - 2 1 0 0 1 1 - 2 detА   Ta’rif. Agar A  V=V  A=E munosabat o’rinli bo’lsa, nх n o’lchamli kvadrat B=||b ij || matritsani maхsus bo’lmagan n х n o’lchamli A=||a ij || matritsaga teskari matritsa deb ataladi.Teskari matritsa V=A -1 ko’rinishda belgilanadi. E ndi teskari matri ts ani bevosita h isoblash usullarini ko’ramiz. Faraz qilaylik, A=||a ij || maхsus bo’lmagan kvadrat matritsa bo’lsin. Agar A ij – a ij elementning det A daji aljebraik to’ldiruvchisi bo’lsa, u holda        nn 2n 1n n2 22 12 n1 21 12 A . . . A A ... ... ... A . . . A A A . . . A A v A A ja biri kt iri lg a n m a t ri ts a deb a t a l adi. De t erminan t ning (3), (4) х ossalariga asosan q uy idaji kelib ch iqadi: A v A=AA v = det A  E , bundan vA A А det 1 1  Teskari matritsani hisoblashning bu usuli biriktiriljan matritsalar usuli deb ataladi. Misol 4. Biriktiril g an matritsalar usuli bilan        5 2 - 4 2 0 3 1 - 2 1 А matritsaja teskari matiritsani topinj. Echish: det A = -4. Demak, A ma х sus bo’lmajan matritsa ekan. Uning barcha algebraik to’ldiruvchilarini topamiz: 4 2 0 1 2 ,8 5 2 1 2 ,4 5 2 2 0 31 21 11         A A A 5 2 3 1 1 ,9 5 4 1 1 ,7 5 4 2 3 32 22 12       A A A .6 0 3 2 1 ,10 2 4 2 1 ,6 2 4 0 3 3 3 23 13      A A A SHuning uchun,       6 - 10 6 - 5 - 9 7 - 4 8 - 4 v A v a           3/2 5/2 - 3/2 5/4 - 9/4 7/4 - 1- 2 - 1- 41 1 v A A . Q uy ida ko’riladijan u s u limi z e lemen t ar alma sht iri sh lar u s u li deb a t aladi. Agar A n х n o’lchamli ma х sus bo’lmagan kvadrat matritsa bo’lsa, uning uchun o’lchami n х 2 n bo’ljan J A =( A |E) matritsa tuzib olamiz, ya’ni A matritsaga birlik E matritsani birlashtirib tuzamiz. Hosil bo’ljan J A matritsani satrlari ustida e lementar almashtirishlar bagarib, uni (E|V) ko’rinishja keltiramiz. U h olda V=A -1 bo’ladi. Misol 5. E lementar almashtirishlar usuli yo rdamida qu y idagi matri ts aga teskari matri ts ani toping:        4 1 2 2 5 4 1 2 3 А Echish: J A matritsani tuzib olamiz:            1 0 0 0 1 0 0 0 1 4 1 2 2 5 4 1 2 3 AГ . J A matritsaning satrlarini mos ravishda  1 ,  2 ,  3 deb belgilab olib, ular ustida quyidagi almashtirishlarni bagaramiz://3 //1 ///1 /2 /1 //1 1 /1 24 1 , 7 2 , 3 1              //3 //2 ///2 /2 //2 1 2 /2 12 1 , 7 3 , 3 4 -             //3 ///3 /2 /3 //3 1 3 /3 24 7 , 7 1 , 3 2              . Natijada ketma-ket quyidagini hosil qilamiz:                                     1 7/1 7/6 0 3/7 4/7- 0 2/7- 7/5 24/7 0 0 2/7 1 0 1/7 0 1 1 0 3/2 0 1 4/5- 0 0 3/1 10/4 1/3- 0 2/3 7/3 0 1/3 2/3 1 1 0 0 0 1 0 0 0 1 4 1 2 2 5 4 1 2 3 EMBED Equation.3              7/24 24/1 4/1 1/12- 5/12 1/2- 24/1 7/24- 4/3 1 0 0 0 1 0 0 0 1 . Demak,           7/24 24/1 4/1 1/12- 5/12 1/2- 24/1 7/24- 4/3 1 А . Teskari matritsa quyidagi х ossalarga ega: 1 0 . ( A) -1 =A -1 /  (  0 ) 2 0 . (AV) -1 = V -1 A -1 3 0 . ( A -1 ) T =(A T ) -1 1 0 - х ossaning isboti. Agar   0 bo’lsa, det (  A )=  n det A  0 bo’ladi, shuning uchun  A=||  a ij || matritsa ma х sus emas, demak, (  A) -1 mavjud. Agar A ij deb  A matritsaning  a ij elementining aljebraik to’ldiruvchisi, A i j deb esa A matritsaning a ij elementini algebraik to’ldiruvchisini belgilasak, u holda A ij =  n-1 A ij ekanligiga ishonch hosil qilish qiyin emas. SHu sababli, 1 1 1 1 det 1 1 det 1 1 det 1 det 1 ) (           A A A A A A A A A A v ji ji n n ji n        . 2 0 х ossaning isboti. Agar V -1 A -1 ni A  V ga o’ng tomonidan ko’paytirilsa AV  V -1 A -1 =A( BB -1 ) A -1 = AEA -1 = AA -1 = E . Agar chap tomonidan ko’paytirsak: B -1 A -1 AB=B -1 (A -1 A)B=B -1 EB=B -1 B=E bo’ladi. Demak, haqiqatdan (AV) -1 =V -1 A -1 ekan. 3 0 х ossani isboti. A T ni (A -1 ) T ja chap tomonidan ko’paytiraylik, u holda 1§ daji transponirlangan matritsalarning 3- х ossasiga ko’ra A T (A -1 ) T =(A -1 A) T =E T =E va A T ni (A -1 ) T ja o’nj tomondan ko’paytirsak quyidagi hosil bo’ladi: ( A -1 ) T A T =( AA -1 ) T = E T = E .

O'xshashlar

Matritsalar
Matritsalar va ular ustida amallar
Tеskari matritsa. Tеnglamalar sistеmasini matritsalar usulida еchish
Matritsalar va ular ustida amallarning xossalarini isbotlash
Матрицалар ва улар устида амаллар ( matritsalar ustida amallar )