Математик таҳлилга кириш тўпламлар назарияси

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

510.5 KB

Ko'chirib olish

Математик таҳлилга кириш тўпламлар назарияси Режа: 1. Тўпламлар ва улар ҳақида асосий тушунчалар. 2. Тўпламлар устида амаллар. 3. Тартибланган тўпламлар ҳақида. 4. Тўпламларнинг эквивалентлиги. 5 . Тўпламнинг қуввати.

Таянч ибора ва тушунчалар Тўплам , чекли ва чексиз тўпламлар , қавариқ тўплам , нуқтанинг атрофи , чегараланган тўплам , тўпламнинг ички нуқтаси , чегаравий нуқта , қуюқланиш нуқтаси , ёпиқ ва очиқ тўпламлар , тўпламларнинг бирлашмаси , тўпламлар кесишмаси , тўпламларнинг фарқи , тўпламларнинг эквивалентлиги , компакт , тўпламнинг қуввати . 1. Тўпламлар ва улар ҳақида асосий тушунчалар. Тўплам тушунчаси математиканинг бошланғич ва муҳим тушунчалардан биридир. Масалан: Натурал сонлар тўплами, аудиториядаги талабалар тўплами, библеотекадаги китоблар тўплами, бир нуқтадан ўтувчи тўғри чизиқлар тўплами бирор хилдаги маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналар тўплами ва бошқалар. Тўпламни ташкил этган нарсалар тўпламнинг элементлари дейилади. Математикада тўпламлар бош ҳарфлар билан, масалан: ,...... , , , Y X B A унинг элементлари эса кичик ҳарфлар, масалан: ,..... , , , y x b a билан белгиланади. Тўплам чекли сондаги элементлардан ташкил топган бўлса, унга чекли тўплам деб аталади. Масалан, библеотекадаги китоблар сони ёки гуруҳдаги талабалар сони чекли бўлади. Чексиз элементлардан ташкил топган тўплам чексиз тўплам деб аталади. Масалан, натурал сонлар тўплами, битта нуқтадан ўтувчи тўғри чизиқлар тўплами ва бошқалар. x элемент X тўпламга тегишли бўлса, X x деб белгиланади, акс ҳолда X x ёзилади.  ) ( / x P X x белги P хоссага эга бўлган X x лар тўпламини билдиради. Бўш тўпламни  x x x     / деб ёзиш мумкин. 1-мисол. Қуйидаги хоссаларга эга бўлган тўпламлар элементларини аниқланг. 1)  5   x N x A ; 2)  0   x N x B ; 3)  2   x Z x C Ечиш. 1) Тўплам 5 дан кичик ва тенг бўлган натурал сонлардан иборатлигини билдиради, яъни  5,4,3,2,1  A .

2) манфий натурал сон йўқ шунинг учун  B ; 3) бу ҳолда 2  x тенгсизликни қаноатлантирувчи фақат бутун сонлар олинади, бу  2;2  кесмада бўлади. Шундай қилиб,  2;1;0 ;1 ;2    C . Қавариқ тўплам. 1-таъриф. Исталган икки нуқта шу тўпламга тегишли бўлганда, бу нуқталарни туташтирувчи тўғри чизиқ кесмаси ҳам шу тўпламга тегишли бўлса, бундай тўпламга қавариқ тўплам дейилади. Нуқтанинг атрофи. 2-таъриф. r бирор мусбат сон бўлсин. nR M 0 фазонинг нуқтаси учун rMMp ),( 0 тенгсизликни қаноатлантирувчи ҳамма nR M  нуқталар тўпламига 0 M нуқтанинг r - атрофи дейилади ва ) ( 0 M Sr билан белгиланади, яъни  r M M R M M S n r    ) , ( ) ( 0 0  . Масалан, )2;1 ;2;1( ,) ( )3;1 ;3;2( 0 0 2 1    M M S M нуқтанинг ) ( 0 M Sr атрофига тегишли, чунки 3 )3 2( )1 1 ( )3 2( )2 1( ) , ( 2 2 2 2 0           M M  бўлиб, 2 3 бўлади. )3;1 ;3;3(2  M нуқта ) ( 0 2 M S атрофга тегишли эмас, чунки 6 )3 2( )1 1 ( )3 2( )3 1( ) , ( 2 2 2 2 0 2           M M  бўлиб, 6 бўлиб, 2 6 бўлади. 1R (сонлар њљ и) фазода ) (0 a M нуқтанинг r атрофи ) , ( r a r a   интервалдан иборат. 2 R (текислик) фазода ) , (0 b a M нуқтанинг r атрофи, радиуси r , маркази ) , (0 b a M нуқтада бўлган доиранинг ички нуқталаридан иборат бўлади. 3 R фазода эса, ) , , (0 c b a M нуқтанинг r атрофи, радиуси, r , маркази. ) , , (0 c b a M нуқтада бўлган шарнинг ички қисмидан иборат бўлади. Тўпламнинг чегараланганлиги. 3-таъриф. n R фазонинг V тўпламнинг исталган V x x x M n ) ,...., , ( 2 1 нуқтаси учун шундай 0 A сон мавжуд бўлиб, A x A x A x n    , ......, , 2 1

муносабатлар бажарилса, V тўпламга чегараланган тўплам дейилади. Масалан, n ўлчовли фазода исталган нуқтанинг r атрофи чегараланган тўпламдир. Тўпламнинг ички ва чегаравий нуқталари. 4 -таъриф. V M 0 нуқта V тўпламга ўзининг бирор r атрофи билан кирса, унга V тўпламнинг ички нуқтаси дейилади . 5-таъриф. V M 0 нуқта ўзининг ҳар бир атрофида V тўпламга тегишли бўлган ҳамда тегишли бўлмаган нуқталар билан кирса, 0 M нуқтага V тўпламнинг чегаравий нуқтаси дейилади . Тўпламнинг қуюқланиш нуқтаси. 6-таъриф. 0 M нуқтанинг ихтиёрий атрофи V тўпламнинг 0 M нуқтадан фарқли чексиз кўп нуқталари ( 0 M нуқтадан фарқли)ни ўз ичига олса, 0 M нуқта V тўпламнинг қуюқланиш нуқтаси дейилади. Қуюқланиш нуқтаси тўпламнинг ўзига қарашли бўлиши ҳам, қарашли бўлмаслиги ҳам мумкин. Масалан,  b a V ,  ёки  b a V ,  бўлса, иккала ҳолда ҳам a нуқта V учун қуюқланиш нуқтаси бўлади, лекин биринчи ҳолда бу нуқта V тўпламда ётади, иккинчи ҳолда эса у V тўпламда ётмайди. Ёпиқ ва очиқ тўпламлар. 7-таъриф. V тўплам ўзининг ҳамма қуюқланиш нуқталарини ўзида сақласа, унга ёпиқ тўплам дейилади. Масалан,   1 , R кесма b a сонлар њљ ида,   2 2 2 2 2 ) ,( R r y x R y x M    доира текисликда ёпиқ тўпламлардир. 8-таъриф. V тўпламнинг ҳамма нуқталари ички нуқталар бўлса, бундай тўпламга очиқ тўплам дейилади. Масалан, 1 ) , ( R b a да,   2 2 2 2 2 ) ,( R r y x R y x M    да очиқ тўпламлардир. n R фазода исталган нуқтанинг r атрофи очиқ тўпламдир. nR фазода чегараланган ёпиқ тўпламга компакт деб аталади. 2. Тўпламлар устида амаллар. B тўпламнинг ҳар бир элементи A тўпламнинг ҳам элементи бўлса, B тўпламга A тўпламнинг қисм тўплами дейилади ва A B  ёки B A  билан белгиланади. B A  ва A B  бўлса, A ва B тўпламлар тенг дейилади ва B A  билан белгиланади.

1) A ва B тўпламларнинг бирлашмаси (йиғиндиси) деб учинчи бир C тўпламга айтиладики, бу тўпламнинг исталган элементи A ёки B тўпламга тегишлаи бўлади ва B A билан белгиланади, яъни  B x ёки A x x B A C      (1 -чизма). 2) A ва B тўпламларнинг кесишмаси (кўпайтмаси) деб, учунчи бир C тўпламга айтиладики, унинг ҳар бир элементи A тўпламга ҳам, B тўпламга ҳам тегишли бўлади ва B A билан белгиланади, яъни  B x ва A x x B A C      (2 -чизма). 3) A тўпламдан B тўпламнинг фарқи (айирмаси) деб шундай учинчи бир C тўпламга айтиладики, унинг ҳар бир элементи A га тегишли бўлса, B га тегишли бўлмайди, ва уни  B x ва A x x B A    / (3-чизма). 1-чизма 2-чизма 3-чизма 2-мисол.  2,1  A тўпламнинг ҳамма қисм тўпламларидан иборат бўлган B тўпламни тузинг. Ечиш. Қисм тўплам таърифига асосан,     A A A A      2,1 , 2 , 1 , , Демак,        2,1, 2 ,1,   B . 3-мисол. )8,4(  A ва  4 ,1  B бўлса, уларнинг бирлашмасини ва кесишмасини топинг. Ечиш. Бирлашманинг таърифидан )8,1(   B A б њ либ кесишманинг таърифидан   B A б њ лади. 4-мисол.   7,3A ва  6,5 B бўлса, уларнинг бирлашмаси ва кесишмасини топинг. Ечиш. Таърифга асосан    6,5 ,7,3      B A B A б њ лади.A B C A B C AC B

$5- м и с о л. Ушбу  , 6,5,4,3,2,1  A  ,8,6,4,2  B  3,1  C тўпламларни қарайлик. Бу тўпламлар учун  ,8,6,5,4,3,2,1   B A  ,6,4,2   B A A \  , 5,3,1  B ,8 \ A B  ,6,5,4,3,2,1   C A  ,3,1   C A ,   C B  .)3,8(),1,8)(3,6(),3,4(),1,4(),3,2(),1,2(  C B бўлади. Юқорида келтирилган таърифлардан ,E E E   ,E E E   , \ E E шунингдек F E  бўлганда ,F F E   E F E   бўлиши келиб чиқади. Барча 1, 2, 3, …., n , … - натурал сонлардан иборат тўплам натурал сонлар тўплами дейилади ва у N ҳарфи билан белгиланади:  . ,... ,...,3 ,2 ,1 n N  Барча …, -2, -1, 0, 1, 2, … - бутун сонлардан иборат тўплам бутун сонлар тўплами дейилади ва у Z ҳарфи билан белгиланади:  ...,2 ,1,0 ,1 ,2 ...,    Z Равшанки, Z N  бўлади. 3.Тартибланган тўпламлар ҳақида Агар бирор E тўпламнинг элементлари учун қуйидаги тасдиқлар: 1) m n m n m n    , , муносабатлардан биттаси ва фақат биттаси ўринли; 2) p m m n   , тенгсизликлардан p n тенгсизлик$

ўринли бўлса, E тўплам тартибланган тўплам дейилади. Тартибланган тўпламларга дастлабки мисол,   ,... ,...,3,2 ,1 n N  натурал сонлар тўплами бўлади. Бундан ташқари бутун, рационал, ҳақиқий сонлар тўпламлари ҳам тартибланган тўпламларга мисол бўлаолади. 4. Тўпламларнинг эквивалентлиги Ихтиёрий иккита E ва F тўпламлар берилган ҳолда, табиийки, уларнинг қайси бирининг элементи «кўп» деган савол туғилади. Натижада тўпламларни солиштириш (элементлар сони жиҳатидан солиштириш) масаласи юзага келади. Одатда бу масала икки усул билан ҳал қилинади: 1) тўпламларнинг элементларини бевосита санаш билан уларнинг элементлари сони солиштирилади ; 2) бирор қоидага кўра бир тўпламнинг элементларига иккинчи тўпламнинг элементларини мос қўйиш йўли билан уларнинг элементлари солиштирилади. Масалан,     16,9,4,1 , 3,2,1   F E тўпламларнинг элементлари сонини солиштириб, F тўпламнинг элементлари сони E тўпламнинг элементлари сонидан кўп эканлигини аниқлаймиз. Ёки, E тўпламнинг ҳар бир элементига F тўпламнинг битта элементини 9 3,4 2,1 1    тарзда мос қўйиб, F тўпламда E тўплам элементига мос қўйилмай қолган элемент борлигини (у 16) ҳисобга олиб, яна F нинг элементлари сони E нинг элементлари сонидан кўп деган хулосага келамиз. Агар тўпламлар чексиз бўлса, равшанки, уларни 1- усул билан солиштириб бўлмайди. Бундай вазиятда фақат 2 - усул билангина иш кўрилади. Масалан,  ..., ...,,2 ,1 n N  натурал сонлар тўпламининг ҳар бир n элементига ...),2 ,1 (  n жуфт сонлар тўплами  ..., 2 ...,,4 ,2 1 n N  нинг n2 элементини ...),2 ,1 (  n мос қўйиш билан ) 2 ( n n солиштириб, уларнинг элементлари сони «тенг» деган хулосага келамиз. 1 – т а ъ р и ф. Агар E тўпламнинг ҳар бир a элементига F тўпламнинг битта b элементи мос қўйилган бўлиб, бунда F тўпламнинг

ҳар бир элементи учун E тўпламда унга мос келадиган биттагина элемент бор бўлса, у ҳолда E ва F тўпламлар элементлари орасида ўзаро бир қийматли мослик ўрнатилган дейилади. 2 – т а ъ р и ф. Агар E ва F тўплам элементлари орасида ўзаро бир қийматли мослик ўрнатиш мумкин бўлса, улар бир-бирига эквивалент тўпламлар деб аталади ва E ~ F каби белгиланади. 6-м и с о л. 1. Ушбу     5 1,4 1,3 1,2 1,1 },5,4,3,2,1{ F E тўпламлар эквивалент тўпламлар бўлади. Бу тўплам элементлари орасида ўзаро бир қийматли мослик мавжуд. Уни қуйидагича ,1 1 ,2 1 2 ,3 1 3 ,4 1 4 ,5 1 5 ўрнатиш мумкин. Демак, E ~ F . 7-мисол. Ушбу  , 8,6,4,2  E  , 10,8,6,4,2  F тўпламлар эквивалент тўпламлар бўлмайди. Чунки бу тўплам элементлари орасида ўзаро бир қийматли мослик ўрнатиб бўлмайди. 8-мисол. Ушбу  , .... ,.....,3,2 ,1 n N E   , ....1 .....,3 1 ,2 1 ,1    n F тўпламлар эквивалент тўпламлар бўлади. Бу тўплам элементлари орасидаги ўзаро бир қийматли мослик ҳар бир n га n N n 1) (  ни ) 1( F n мос қўйиш билан ўрнатилади. Демак, E ~ F . 9-мисол. Ушбу  ,,,,, ,....3,2,1 n N E     ,..... 2 ,....,6,4,2 1 n N 

тўпламлар ўзаро эквивалент бўлади. Бу тўплам элементлари орасида ўзаро бир қийматили мосликни қуйидагича ўрнатиш мумкин: ҳар бир натурал n ) ( N n сонга n2 сон  1 2 N n мос қўйилади ). 2n n Демак, N E  ~ 1 N . Равшанки, . 1 N N  Бу эса тўпламнинг қисми ўзига эквивалент бўлиши мумкин эканлигини кўрсатади. Бундай ќ олат фақат чексиз тўпламларгина хосдир. Юқорида келтирилган таъриф ва мисоллардан икки чекли тўпламнинг ўзаро эквивалент бўлиши учун уларнинг элементлари сони бир-бирига тенг бўлиши зарур ва етарли эканлигини кўрамиз. Эквивалентлик муносабати қуйидаги хоссаларига эга : 1) E ~ E (рефлексивлик хоссаси) ; 2) E ~ F бўлса, F ~ E бўлади(симметрик хоссаси) ; 3) E ~ F , F ~ G бўлади (транзитивлик хоссаси). Тўпламларнинг эквивалентлик тушунчаси тўпламларни синфларга ажратиш имконини беради. Масалан,       ,...1 ,...,3 1,2 1,1 ,...},1 2 ,...5,3,1{ ,...}, 2 ,....,6,4,2{ 3 2 1 n N n N n N тўпламлар саноқли тўпламлардир, чунки 1 N ~ N ,...),3,2,1 , 2(   n n n 2 N ~ N ,...),3,2,1 , 1 2(    n n n 3 N ~ N ,....)3,2,1 , 1(   n n n . 5 . Тўпламнинг қуввати. Тўпламнинг қуввати, тўплам “элементларининг сони” тушунчасининг ихтиёрий (чекли ва чексиз) тўпламлар учун умумлаштирилганидир. Тўпламнинг қуввати берилган тўпламга эквивалент бўлган барча тўпламларга, яъни элементлари берилган тўпламнинг элементлари билан ўзаро бир қийматли мосликда бўла оладиган барча тўпламларга умумий бўлган нарса сифатида аниқланади. Тўплам қуввати тушунчасини математикага тўпламлар назариясининг асосчиси немис математиги Г.Кантор (1845-1918) киритган

(1879 йилда). Кантор чексиз тўпламлар учун ҳар хил қувватлар мавжудлигини исботлаган. 3-таъриф. Натурал сонлар қаторига эквивалент бўлган тўплам, яъни ҳамма элементларини натурал сонлар билан рақамлаб (белгилаб) чиқиш мумкин бўлган тўпламга саноқли тўплам дейилади. Масалан,       ,...1 ,...,3 1,2 1,1 ,...},1 2 ,...5,3,1{ ,...}, 2 ,....,6,4,2{ 3 2 1 n N n N n N тўпламлар саноқли тўпламлардир, чунки 1 N ~ N ,...),3,2,1 , 2(   n n n 2 N ~ N ,...),3,2,1 , 1 2(    n n n 3 N ~ N ,....)3,2,1 , 1(   n n n . Саноқли тўпламнинг қуввати чексиз тўпламлар қуввати орасида энг кичиги бўлиб ҳисобланади. Саноқли бўлмаган тўплам саноқсиз тўплам деб аталади. 1 0   x кесмадаги сонларнинг L тўпламининг қуввати номи континуум дейилади. L ни натурал сонлар тўпламига ўзаро бир қийматли акслантириш мумкин эмас. “Континуум математикаси” термини узлуксизлик тушунчаси билан боғлиқ бўлган назарияларда қўлланилиб, у дискрет математикага қарама-қарши қўйилади. Континуум қувват саноқли тўплам қувватидан катта. Бир неча ўн йил муқаддам саноқли тўплам қувватидан катта ва континуум қувватдан кичик бўлган тўплам мавжудми? деган муаммо қўйилган. М а т е м а т и к б е л г и л а р ҳ а қ и д а . Математикада тез-тез учрайдиган сўз ва сўз бирикмалари ўрнига махсус белгилар ишлатилади. Улардан энг муҳимларини келтирамиз: 1) «Агар …. бўлса, у ҳолда ….. бўлади» ибораси «  » белгиси орқали ёзилади; 2) икки иборанинг эквивалентлиги ушбу «  » белгиси орқали ёзилади;

3) «Ҳар қандай», «ихтиёрий», «барчаси учун» сўзлари ўрнига « » умумийлик белгиси ишлабитади; 4) «Мавжудки», «топиладики» сўзлари ўрнига «  » мавжудлик белгиси ишлатилади.

O'xshashlar

Тўпламлар назарияси Тупламлар назарияси

Болаларда математик тушунчаларни шакллантириш назарияси ва методикаси

Математик тасаввурларни шакллантириш назарияси ва методикасининг назарий асослари

Ўлчовли тўпламлар. Ўлчовли функциялар

Компакт тўпламлар ва фазолар