Ko‘p o‘lchovli tasodifiy miqdorlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1152 KB

Ko'chirib olish

Ko‘p o‘lchovli tasodifiy miqdorlar Reja: 1. Ko‘p o‘lchovli tasodifiy miqdorlar va ularning birgalikdagi taqsimot funksiyasi 2. Ikki o‘lchovli diskret tasodifiy miqdor va uning taqsimot qonuni 3. Ikki o‘lchovli tasodifiy miqdorning taqsimot funksiyasi va uning xossalari 4. Ikki o‘lchovlik uzluksiz tasodifiy miqdor zichlik funksiyasi va uning xossalari 5. Tasodifiy miqdorlarning bog‘liqsizligi 6. Shartli taqsimot qonunlari

Bir o‘lchovli t.m.lardan tashqari, mumkin bo‘lgan qiymarlari 2 ta, 3 ta, ..., n ta son bilan aniqlanadigan miqdorlarni ham o‘rganish zarurati tug‘iladi. Bunday miqdorlar mos ravishda ikki o‘lchovli, uch o‘lchovli, … , n o‘lchovli deb ataladi. Faraz qilaylik, ( , ) P  A , ehtimollik fazosida aniqlangan 1 2, , ..., n X X X t.m.lar berilgan bo‘lsin.  1 2( , , ..., ) nX X X X  vektorga tasodifiy vektor yoki n -o‘lchovli t.m. deyiladi. Ko‘p o‘lchovli t.m. har bir elementar hodisa  ga n ta 1 2 , , ..., n X X X t.m.larning qabul qiladigan qiymatlarini mos qo‘yadi.  1 2, ,..., 1 2 1 1 2 2 ( , , ..., ) { , , ..., }n X X X n n nF x x x P X x X x X x     n o‘lchovli funksiya 1 2 ( , , ..., ) n X X X X  tasodifiy vektorning taqsimot funksiyasi yoki 1 2, , ..., n X X X t.m.larning birgalikdagi taqsimot funksiyasi deyiladi. Qulaylik uchun 1 2, ,..., 1 2 ( , , ..., )n X X X nF x x x taqsimot funksiyani 1 2, , ..., n X X X indekslarini tushirib qoldirib, 1 2( , , ..., ) nF x x x ko‘rinishida yozamiz. 1 2 ( , , ..., ) n F x x x funksiya 1 2( , , ..., ) nX X X X  tasodifiy vektorning taqsimot funksiyasi bo‘lsin. Ko‘p o‘lchovli 1 2 ( , , ..., ) n F x x x taqsimot funksiyaning asosiy xossalarini keltiramiz: 1. 1 2 : 0 ( , , ..., ) 1i nx F x x x   , ya’ni taqsimot funksiya chegaralangan. 2. 1 2( , , ..., ) nF x x x funksiya har qaysi argumenti bo‘yicha kamayuvchi emas va chapdan uzluksiz. 3. Agar biror ix   bo‘lsa, u holda 1 1 1 1 2 1 1 1 ,..., , ,..., 1 1 1 lim ( , , ..., ) ( , ..., , , , ..., ) ( , ..., , , . .., ) i i i n n i i n x X X X X i i n F x x x F x x x x F x x x x             (3.1.1) 4. Agar biror ix    bo‘lsa, u holda 1 2 lim ( , , ..., ) 0i n x F x x x     . 3-xossa yordamida keltirib chiqarilgan (3.1.1) taqsimot funksiyaga marginal(xususiy) taqsimot funksiya deyiladi. 1 2( , , ..., ) nX X X X  tasodifiy

vektorning barcha marginal taqsimot funksiyalari soni 1 2 1 ... n n n nk C C C       0 02 2n m n n n n n n C C C       ga tengdir. Masalan, 1 2 ( , )X X X  ( n =2) ikki o‘lchovlik tasodifiy vektorning marginal taqsimot funksiyalari soni 22 2 2 k    ta bo‘lib, ular quyidagilardir: 1 1 1 1 1( , ) ( ) ( );F x F x P X x     2 2 2 2 2 ( , ) ( ) ( )F x F x P X x     . Soddalik uchun n =2 bo‘lgan holda, ya’ni ( X , Y ) ikki o‘lchovlik tasodifiy vector bo‘lgan holni ko‘rish bilan cheklanamiz. 2 Ikki o‘lchovli diskret tasodifiy miqdor va uning taqsimot qonuni ( X , Y ) ikki o‘lchovli t.m. taqsimot qonunini { , }; 1, , 1, ij i j p P X x Y y i n j m      (3.2.1) formula yordamida yoki quyidagi jadval ko‘rinishida berish mumkin: (3.2.2) bu yerda barcha ijp ehtimolliklar yig‘indisi birga teng, chunki { , } 1, , 1, i j X x Y y i n j m     birgalikda bo‘lmagan hodisalar to‘la gruppani tashkil etadi 1 1 1n m ij i j p      . (3.2.1) formula ikki o‘lchovli diskret t.m.ning taqsimot qonuni, (3.2.2) jadval esa birgalikdagi taqsimot jadvali deyiladi. Y X 1 y 2 y … my 1x 11p 12p … 1 mp 2 x 21p 22p … 2 mp … … … … … n x 1np 21p … nmp

( X , Y ) ikki o‘lchovli diskret t.m.ning birgalikdagi taqsimot qonuni berilgan bo‘lsa, har bir komponentaning alohida (marginal) taqsimot qonunlarini topish mumkin. Har bir 1,i n  uchun 1 2 { , },{ , }, ...,{ , } i i i m X x Y y X x Y y X x Y y       hodisalar birgalikda bo‘lmagani sababli: 1 2 { } ... ix i i i imp P X x p p p       . Demak, 1 { } , i m x i ij j p P X x p      1,i n  , 1 { } j n y j ij ip P Y y p     1,j m  . 3.1-misol. Ichida 2 ta oq, 1 ta qora, 1 ta ko‘k shar bo‘lgan idishdan tavakkaliga ikkita shar olinadi. Olingan sharlar ichida qora sharlar soni X t.m. va ko‘k rangdagi sharlar soni Y t.m. bo‘lsin. ( X , Y ) ikki o‘lchovli t.m.ning birgalikdagi taqsimot qonunini tuzing. X va Y t.m.larning alohida taqsimot qonunlarini toping. X t.m. qabul qilishi mumkin qiymatlari: 0 va 1: Y t.m.ning qiymatlari ham 0 va 1. Mos ehtimolliklarni hisoblaymiz: 22 11 24 1 { 0, 0} 6 C p P X Y C      (yoki 2 1 1 4 3 6   ); 12 12 24 2 { 0, 1} 6 C p P X Y C      ; 21 2 { 1, 0} 6 p P X Y     ; 22 1 { 1, 1} 6 p P X Y     . ( X , Y ) vaktorning taqsimot jadvali quyidagicha ko‘rinishga ega: Bu yerdan 1 2 1 { 0} 6 6 2 P X     , 2 1 1 { 1} 6 6 2 P X     ; 1 2 1 { 0} 6 6 2 P Y     , 2 1 1 { 1} 6 6 2 P Y     kelib chiqadi. X va Y t.m.larning alohida taqsimot qonunlari quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: : 0, 1 1 1 : , 2 2X p     va : 0, 1 1 1 : , 2 2Y p     .Y X 0 1 0 1 6 2 6 1 2 6 1 6

Ikki o‘lchovli tasodifiy miqdorning taqsimot funksiyasi va uning xossalari Ikki o‘lchovli t.m. taqsimot funksiyasini F ( x , y ) orqali belgilaymiz.  Ikki o‘lcholi (X,Y) t.m.ning taqsimot funksiyasi , x va y sonlarning har bir jufti uchun { }X x  va { } Y y  hodisalarning birgalikdagi ehtimolligini aniqlaydigan F ( x , y ) funksiyasidir: ya’ni   ( . ) ( , ) ( , ) ( , ) { , } X Y x y D F x y P X x Y y P            . (3.3.1) (3.3.1.) tenglikning geometrik tasviri 21-rasmda keltirilgan. 21-rasm. ( X , Y ) ikki o‘lchovlik diskret t.m. taqsimot funksiyasi quyidagi yig‘indi orqali aniqlanadi: ( , ) ij i jF x y p x x y y     . (3.3.2) Ikki o‘lchovlik t.m. taqsimot funksiyasining xossalari:

1. ( , )F x y taqsimot funksiya chegaralangan: 0 ( , ) 1 F x y  . 2. ( , )F x y funksiya har qaysi argumenti bo‘yicha kamayuvchi emas: agar 2 1x x  bo‘lsa, 2 1 ( , ) ( , )F x y F x y  , agar 2 1y y  bo‘lsa, 2 1 ( , ) ( , )F x y F x y  . 3. ( , )F x y funksiyaning biror argumenti   bo‘lsa(limit ma’nosida), u holda ( , )F x y funksiya nolga teng, ( , ) ( , ) ( , ) 0F x F y F            . 4. Agar ( , )F x y funksiyaning bitta argumenti  bo‘lsa(limit ma’nosida), u holda 1 ( ) ( )( , ) X x F xF x F   ; 2( ) ( ) ( , ) Y y F y F y F    . (3.3.3) 4 ' . Agar ikkala argumenti  bo‘lsa(limit ma’nosida), u holda ( ) 1 ,F    . 5. ( , )F x y funksiya har qaysi argumenti bo‘yicha chapdan uzluksiz, ya’ni 0 0 0 lim ( , ) ( , )x x F x y F x y    , 0 0 0lim ( , ) ( , ) y y F x y F x y    . Isboti. 1. ( , ) { , }F x y P X x Y y    ehtimollik bo‘lgaligi uchun 0 ( , ) 1 F x y  . 2. ( , )x y argumentlarning birortasini kattalashtirsak, 21-rasmda bo‘yalgan D soha kattalashadi, demak bu sohaga ( X , Y ) tasodifiy nuqtaning tushishi ehtimolligi kamaymaydi. 3. { }, { }X Y       hodisalar va ularning ko‘paytmasi mumkin bo‘lmagan hodisalardir. Demak, bu hodisalarning ehtimolligi nolga teng. 4 . { }X   muqarrar hodisa bo‘lgani uchun { } { } { }X Y y Y y       bo‘ladi. Demak, ( , ) { ; } { } ( ) YF y P X Y y P Y y F y         . Xuddi shunday ( , ) { ; } { } ( ) X F x P X x Y P X x F x         . 4 ' . { }X   va { }Y   hodisalar muqarrar hodisalar bo‘lganligi uchun { } { } X Y      ham muqarrar hodisa bo‘ladi va bu hodisaning ehtimolligi 1 ga teng. ■

( , )F x y taqsimot funksiya yordamida ( X , Y ) t.m. biror 1 2 1 2 {( , ) : , } D x y x x x y y y      sohaga tushishi ehtimolligini topish mumkin: 1 2 1 2 2 2 1 2 2 1 1 1 {( , ) } { , } ( , ) ( , ) ( , ) ( , ). P X Y D P x X x y Y y F x y F x y F x y F x y            (3.3.4) 22-rasmda (3.3.4) tenglikning geometrik isboti keltirilgan. 22-rasm. 3.2-misol. 3.1-misoldagi ( X , Y ) ikki o‘lchovlik t.m.ning hamda X va Y t.m.larning taqsimot funksiyalarini toping. Avvalgi bobdagi (2.3.2) formuladan: 1 0, agar 0, ( ) 0.5, agar 0 1, 1, agar 1, x F x x x           2 0, agar y 0, ( ) 0.5, agar 0 1, 1, agar y 1.F y y           ( X , Y ) ikki o‘lchovlik t.m.ning ( , )F x y taqsimot funksiyasini (3.3.2) formulaga ko‘ra topamiz:

Y X0 y 0 1 y   1 y 0 x 0 0 0 0 1 x   0 1 6 1 1 2 2 6 6         1 x 0 1 1 2 2 6 6         1 2 2 1 1 6 6 6 6          Ikki o ‘ lchovlik uzluksiz tasodifiy miqdor zichlik funksiyasi va uning xossalari  Ikki o ‘ lchovlik t . m . uzluksiz deyiladi , agar uning taqsimot funksiyasi ( , )F x y : 1. uzluksiz bo ‘ lsa ; 2. har bir argumenti bo‘yicha differensiyallanuvchi; 3. '' ( , ) xyF x y ikkinchi tartibli aralash hosila mavjud bo‘lsa.  Ikki o‘lchovlik (X,Y) t.m.ning zichlik funksiyasi 2 '' ( , ) ( , ) ( , ) xy F x y f x y F x y x y      (3.4.1) Tenglik orqali aniqlanadi. ( X , Y ) t.m.ning G sohaga(23-rasm) tushishi ehtimolligi (3.3.4) formulaga ko‘ra: { , }P x X x x y Y y y          ( , ) ( , ) ( , ) ( , ) F x x y y F x y y F x x y F x y             , o'rtacha { , }P x X x x y Y y y f x y             

1 ( , ) ( , ) ( , ) ( , ) F x x y y F x y y F x x y F x y y x x                     . 0, 0 x y    da limitga o‘tamiz, ' ' o'rtacha 0 00 ( , ) ( , ) lim lim x x x yy F x y y F x y f y          , ya’ni   ' ' '' ( , ) ( , ) ( , ) x xy y f x y F x y F x y   . 23-rasm. Demak, ( X , Y ) ikki o‘lchovli tasodifiy vektorning zichlik funksiyasi deb, { , } ( , )P x X x dx y Y y dy f x y dxdy        (3.4.2)

tenglikni qanoatlantiruvchi funksiya ekan.( , )f x y zichlik funkiyasi quyidagi xossalarga ega: 1. ( , ) 0f x y  . 2. {( , ) } ( , ) D P X Y D f x y dxdy    . (3.4.3) 3. ( , ) ( , ) y x F x y f u v dudv       . (3.4.4) 4. ( , ) 1f x y dxdy         . 5. X va Y t.m.larning bir o‘lchovlik zichlik funksiyalarini quyidagi tengliklar yordamida topish mumkin: ( , ) ( ) Xf x y dy f x     ; ( , ) ( ) Y f x y dx f y      . (3.4.5) Isboti. 1. Bu xossa ( , )F x y funksiyaning har qaysi argumenti bo‘yicha kamaymaydigan funksiya ekanligidan kelib chiqadi. 2. ( , )f x y dxdy ifoda ( X , Y ) tasodifiy nuqtaning tomonlari dx va dy bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchakka tushish ehtimolligini bildiragi. D sohani to‘g‘ri to‘rtburchaklarga ajratamiz(24-rasm) va har biri uchun (3.4.2) formulani qo‘llaymiz: 1 {( , ) } ( , ) n i i i P X Y D f x y x y       bo‘ladi. Endi 0, 0 x y    da limitga o‘tib, {( , ) } ( , ) D P X Y D f x y dxdy    ni hosil qilamiz. 24-rasm.

3. (3.4.3) formuladan:( , ) { , } { , } ( , ) . y x F x y P X x Y y P X x Y y f u v dudv                   4. ( , ) 1F    va (3.4.4) formulada x y  deb olsak(limit ma’nosida), ( , ) ( , ) 1. F f x y dxdy            5. Avval X va Y t.m.larning taqsimot funksiyalarini topamiz: ( ) ( , ) ( , ) ( , ) , x x XF x F x f u v dudv f u y dy du                        (3 .4.5 ) ( ) ( , ) ( , ) ( , ) . y y YF y F y f u v dudv f x v dx dv                        Birinchi tenglikni x bo ‘ yicha , ikkinchisini y bo ‘ yicha differensiyallasak , X av Y t . m . larnin zichlik funksiyalarini hosil qilamiz : ' ( ) ( ) ( , )X Xf x F x f x y dy       va ' ( ) ( ) ( , ) .Y Yf y F y f x y dx       ■ Izoh. Agar X va Y t.m.larning alohida zichlik funksiyalari berilgan bo‘lsa, (umumiy holda) ularning birgalikdagi zichlik funksiyalarini topish mumkin emas.

3.3-misol. ( X , Y ) ikki o‘lchovli t.m.ning birgalidagi zichlik funksiyasi berilgan - - , agar 0, 0 ( , ) 0, aks holda. x y Ce x y f x y       Quyidagilarni toping: 1) O‘zgarmas son C; 2) ( , )F x y ; 3) ( )XF x va ( )YF y ; 4) ( )Xf x va ( )Yf y ; 5) { 0, 1}P X Y   . 1) ( , ) 1f x y dxdy         tenglikdan 0 0 0 0 1. x y x y C e dxdy C e dx e dy C                2) 0 0 0 0 ( , ) (1 )(1 ) y yx x u v u v x y F x y e dudv e du e dv e e                , 0, 0 x y  , ya’ni (1 )(1 ), 0, 0, ( , ) 0, aks holda. x y e e x y F x y          3) 0 0 0 ( ) ( , ) 1 1 x x u v u x XF x F x e e dv du e du e                      , 0 x , demak (1 ), 0, ( ) 0, 0. x X e x F x x        

Aynan shunday, (1 ), 0, ( ) 0, 0. y Y e y F x y         4) ' ' (1 ) , 0, , 0, ( ) ( ) 0, 0, 0, 0, x x x X X e x e x f x F x x x                 va shu kabi , 0, ( ) 0, 0. y Y e y f y y        5) 1 1 0 0 0 1 { 0, 1} ( 1) 1 0.63. x y x P X Y e dx e dy e e dx e                  Tasodifiy miqdorlarning bog‘liqsizligi  X va Y t.m.lar bog‘liqsiz deiladi, agar ,x y R  uchun { }X x  va { } Y y  hodisalar bog‘liqsiz bo‘lsa. Endi t.m.lar bog‘liqsizligining zarur va yetarli shartini keltiramiz. Teorema. X va Y t.m.lar bog‘liqsiz bo‘lishi uchun ( , ) ( ) ( ) X Y F x y F x F y   (3.5.1) tenglik bajarilishi zarur va yetarlidir.

Isboti. Zarurligi. Agar X va Y t.m.lar bog‘liqsiz bo‘lsa, { }X x  va { }Y y  hodisalar ham bog‘liqsiz bo‘ladi. U holda { , } { } { }P X x Y y P X x P Y y       , ya’ni ( , ) ( ) ( ) X Y F x y F x F y   . Yetarliligi. (3.5.1) tenglik o‘rinli bo‘lsin, u holda { , } { } { }P X x Y y P X x P Y y       bo‘ladi. Bu tenglikdan X va Y t.m.lar bog‘liqsizligi kelib chiqadi. ■ 1-natija. X va Y uzluksiz t.m.lar bog‘liqsiz bo‘lishi uchun ( , ) ( ) ( ) X Yf x y f x f y   (3.5.2) tenglik bajarilishi zarur va yetarlidir. Isboti. Zarurligi. Agar X va Y t.m.lar bog‘liqsiz bo‘lsa, u holda (3.5.1) tenglik o‘rinli bo‘ladi. Bu tenglikni x bo‘yicha, keyin esa y bo‘yicha differensiyallab, ( , ) ( ) ( ) X Y d d f x y F x F y dx dy  tengliklarni, ya’ni ( , ) ( ) ( ) X Yf x y f x f y   hosil qilamiz. Yetarliligi. (3.5.2) tenglik o‘rinli bo‘lsin. Bu tenglikni x bo‘yicha va y bo‘yicha integrallaymiz: ( , ) ( ) ( ) y y x x X Y f u v dudv f u du f v dv              . Bu esa ( , ) ( ) ( ) X Y F x y F x F y   tenglikning o‘zidir. Teoremaga ko‘ra X va Y t.m.lar bog‘liqsizligi kelib chiqadi. ■ 2-natija. X va Y diskret t.m.lar bog‘liqsiz bo‘lishi uchun ihtiyoriy 1, 2, ... , 1, 2, ... i n j m  larda { , } { } { } i j i j P X x Y y P X x P Y y       (3.5.3)

tengliklarning bajarilishi zarur va yetarlidir. 3.4-misol. a) 3.1-misoldagi X va Y t.m.lar bog‘liqmi? b) 3.3-misoldagi X va Y t.m.lar bog‘liqsizmi? a) 111 { 0, 0} 6 p P X Y     , 1 1 1 { 0} { 0} 2 2 4 P X P Y       , ya’ni { 0, 0} { 0} { 0}P X Y P X P Y       . Demak, X va Y t.m.lar bog‘liq. b) - - , agar 0, 0 ( , ) 0, aks holda, x y e x y f x y       , 0, ( ) 0, 0, x X e x f x x        , 0, ( ) 0, 0. y Y e y f y y        ( , ) ( ) ( ) X Y f x y f x f y   tenglik o‘rinli, demak, X va Y t.m.lar bog‘liqsiz. Shartli taqsimot qonunlari ( X , Y ) ikki o‘lchovlik t.m.ni tashkil etuvchi X va Y t.m.lar bog‘liq bo‘lsa, ularning bog‘liqligini xarakterlovchi shartli taqsimot qonunlari tushunchalari keltiriladi.  ( X , Y ) ikki o‘lchovli diskret t.m. birgalikdagi taqsimot qonuni { , } ij i jp P X x Y y    , 1, , 1, i n j m  bo‘lsin. U holda { , } { / } { } i j j i i P X x Y y P Y y X x P X x       , 1, 2, ... , 1, 2, ... i n j m  (3.6.1) ehtimolliklar to‘plami, ya’ni 1 2 ( / ), ( / ), ... ( / ) i i m i p y x p y x p y x lar Y t.m.ning i X x  dagi shartli taqsimot qonuni deyiladi. Bu yerda 1 1 1 1 ( / ) 1 i i i i m m m x ij j i ij j j j x x x p p p y x p p p p           .

$Xuddi shunday, { , } { / } { } i j i j i P X x Y y P X x Y y P Y y       , 1, 2, ... , 1, 2, ... i n j m  (3.6.2) ehtimolliklar to‘plami, ya’ni 1 2 ( / ), ( / ), ... ( / ) j j n jp x y p x y p x y lar X t.m.ning j Y y  dagi shartli taqsimot qonuni deyiladi. 3.5-misol. ( X , Y ) ikki o‘lchovlik t.m.ni birgalikdagi taqsimot jadvali berilgan: Quyidagilarni toping: a) X av Y t.m.larning alohida taqsimot qonunlari; b) X t.m.ning Y=2 dagi shartli taqsimot qonuni. a) 1 i m x ij j p p    va 1 j n y ij i p p    tengliklardan: , b) (3.6.2) formulaga asosan: 0.08 4 { 0.1 / 2} 0.18 9P X Y     , 0.10 5 { 0.2 / 2} 0.18 9P X Y     . X t.m.ning Y=2 dagi shartli taqsimot qonuni quyidagiga teng: Endi ( X , Y ) ikki o‘lchovli t.m. uzluksiz bo‘lgan holni ko‘ramiz. ( , )f x y ( X , Y ) t.m.ning birgalikdagi zichlik funksiyasi, ( )Xf x va ( )Yf y lar esa X va Y t.m.larning alohida zichlik funksiyalari bo‘lsin.  Y t.m.ning X = x bo‘lgandagi shartli zichlik funksiyasi X \ Y 1 2 3 0.1 0.12 0.08 0.40 0.2 0.16 0.10 0.14 Y 1 2 3 P 0.28 0.10 0.54X 0.1 0.2 P 0.60 0.40 X 0.1 0.2 2YP  4 9 5 9$

( , ) ( , ) ( / ) , ( ) 0 ( ) ( , ) X Xf x y f x y f y x f x f x f x y dy     (3.6.3) ifodaga orqali aniqlanadi. Shartli zichlik funksiyasi zichlik funksiyasining ( / ) 0, ( / ) 1f y x f y x dy       kabi xossalariga egadir.  Xuddi shunday, X t.m.ning Y = y bo‘lgandagi shartli zichlik funksiyasi ( , ) ( , ) ( / ) , ( ) 0, ( ) ( , ) y Yf x y f x y f x y f y f y f x y dx      (3.6.4) tenglik orqali aniqlanadi. (3.6.3) va (3.6.4) tengliklarni hisobga olib, ( , )f x y zichlik funksiyani quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: ( , ) ( ) ( / ) ( ) ( / ) X Yf x y f x f y x f y f x y     . (3.6.5) (3.6.5) tenglik zichlik funksiyalarning ko‘paytirish qoidasi(teoremasi) deyiladi. 3.6-misol. ( X , Y ) ikki o‘lchovli uzluksiz t.m.ning birgalikdagi zichlik funksiyasi berilgan: , agar ( , ) , ( , ) 0, agar ( , ) , Cxy x y D f x y x y D      

25-rasm. bu yerda {( , ) : , 2, 0} D x y y x y x      (25-rasm). 1) ( ) va ( / ) X f x f x y larni toping. 2) X va Y t.m.larning bog‘liqligini ko‘rsating. 1) Avval o‘zgarmas son C ni topamiz: 0 2 0 0 2 2 2 2 2 2 1 ( , ) 2 2 2 2 x xy x f x y dxdy dx Cxydy C xdx C x dx C                                  . Bundan 1 2C  . ( )Xf x ni topamiz: 0 2 2 1 1 ( ) ( , ) (4 ) 2 4X f x f x y dy xy dy x x                 , ( 2, 0) x  . ( / )f x y ni (3.6.4) formulasidan foydalanamiz, buning uchun dastlab ( ) Yf y ni hisoblash kerak:

0 31 ( ) ( , ) 2 4 Y y y f y f x y dx xy dx               , (0, 2) y , 3 2 1 ( , ) 2 2 ( / ) , ( , ) . ( ) 4 Y xy f x y x f x y x y D y f y y      2) X va Y t.m.lar bog‘liqsiz bo‘lsa, ( ) ( ) ( , ) ( / ) ( ) ( ) ( ) X Y X Y Y f x f y f x y f x y f x f y f y     tenglik o‘rinli. 2 1 ( ) (4 ) 4 X f x x x   , ( 2, 0) x  va 22 ( / ) , ( , ) x f x y x y D y  funksiyalarlar bir-biridan farqli bo‘lganligi uchun X va Y t.m.lar bog‘liq. Ikki o‘lchovli tasodifiy miqdorlarning sonli xarakteristikalari ( X , Y ) tasodifiy vektorning sonli xarakteristikalari sifatida turli tartibdagi momentlar ko‘riladi. Amaliyotda eng ko‘p I va II – tartibli momentlar bilan ifodalanuvchi matematik kutilma, dispersiya va korrelatsion momentlardan foydalaniladi.  Ikki o‘lchovli diskret ( X , Y ) t.m.ning matematik kutilmasi ( MX , MY ) bo‘lib, bu yerda 1 1 1 1 , n m n m x i ij y i ij i j i jMX m x p MY m y p            (3.7.1) va { , } ij i jp P X x Y y    . Agar ( X , Y ) t.m. uzluksiz bo‘lsa, u holda

( , ) , ( , ) x y MX m x f x y dxdy MY m y f x y dxdy                    . (3.7.2)  X va Y t.m.larning kovariatsiyasi   1,1 cov( , ) ( )( ) XY x y K X Y M X m Y m       (3.7.3) tenglik bilan aniqlanadi. Agar ( X , Y ) t.m. diskret bo‘lsa, uning kovariatsiyasi 1 1 ( )( ) n m XY i x j y ij i j K x m y m p        , (3.7.4) agar uzluksiz bo‘lsa, ( )( ) ( , ) XY x y K x m y m f x y dxdy           (3.7.5) formulalar orqali hisoblanadi. Kovariatsiyani quyidagicha hisoblash ham mumkin: cov( , ) XY K X Y MXY MX MY     . (3.7.6) Bu tenglik (3.7.3) formula va matematik kutilmaning xossalaridan kelib chiqadi:

  ( )( ) ( ) XY x y y x x y K M X m Y m M XY Xm Ym m m         . y x x y y x x y x y MXY m MX m MY m m MXY m m m m m m MXY MXMY          Kovariatsiya orqali X va Y t.m.larning dispersiyalarini aniqlash mumkin: 2 2 2 cov( , ) ( ) ( ) DX X X M X MX MX MX      , 2 2 2 cov( , ) ( ) ( ) DY Y Y M Y MY MY MY      . ( X , Y ) vektorning kovariatsiya matritsasi   ( , ) ( , ) ( , ) ( , ) x y x y C M X Y X Y m m m m       cov( , ) cov( , ) XX XY YX YYK K DX X Y K K Y X DY  - ifoda bilan aiqlanadi. Kovariatsiyaning xossalari: 1. XY YX K K  ; 2. Agar X Y  bo‘lsa, u holda 0 XYK  ; 3. Agar X va Y ixtiyoriy t.m.lar bo‘lsa, u holda ( ) 2 XYD X Y DX DY K     ; 4. , , CX Y XY X CYK CK K   yoki cov( , ) cov( , ) cov( , ) CX Y C X Y X CY   ; 5. , , , X C Y XY X Y C X C Y C K K K K        yoki cov( , ) cov( , ) cov( , ) cov( , ) X C Y X Y X Y C X C Y C        ; 6. XY X YK     . Isboti. 1. (3.7.3) dan kelib chiqadi. 2. Agar X Y  bo‘lsa, u holda x X m  va y Y m  lar ham bog‘liqsiz bo‘ladi va matematik kutilmaning xossasiga ko‘ra 0 XYK  . 3. 2 2 ( ) (( ) ( )) (( ) ( ))D X Y M X Y M X Y M X MX Y MY          

2 2 ( ) 2 ( )( ) ( ) 2 XY M X MX M X MX Y MY M Y MY DX DY K          . 4.   , ( )( ) ( )( ) CX Y XY K M CX MCX Y MY M C X MX Y MY CK        . 5. , (( ) ( ))( ) ( )( ) X C Y K M X C M X C Y MY M X C MX C Y MY             ( )( ) XY M X MX Y MY K     6. 3-xossani x x X m   va y yY m   t.m.larga qo‘llasak, y y x x x y x y Y m Y m X m X m D D D                                   2 y y x x x x y y Y m Y m X m X m M M M                                                   1 1 2 2 1 y x XY x y X Y Y m X m K M                           . Dispersiya manfiy bo‘lmasligidan 2 1 0 XY X Y K           , ya’ni XY X YK     .■ 3-xossaga ko‘ra, agar 0 XY K  bo‘lsa, X va Y t.m.lar bo‘gliq bo‘ladi. Bu holda X va Y t.m.lar korrelatsiyalangan deyiladi. Lekin 0 XYK  ekanligidan X va Y t.m.larning bog‘liqsizligi kelib chiqmaydi. Demak, X va Y t.m.larning bog‘liqsizligida ularning korrelatsiyalanmaganligi kelib chiqadi, teskarisi esa har doim ham o‘rinli emas.  X va Y t.m.larning korrelatsiya koeffitsienti cov( , ) XY XY X Y K X Y r DX DY     (3.7.7)

formula bilan aniqlanadi. Korrelyatsiya koeffisiyentining xossalari: 1. 1 XYr  , ya’ni 1 1 XYr    ; 2. Agar X Y  bo‘lsa, u holda 0 XYr  ; 3. Agar 1 XYr  bo‘lsa, u holda X va Y t.m.lar chiziqli funksional bog‘liq bo‘ladi, teskarisi ham o‘rinli. Shunday qilib, bogliqsiz t.m.lar uchun 0 XYr  , chiziqli bog‘langan t.m.lar uchun 1 XYr  , qolgan hollarda 1 1 XYr   . Agar 0 XYr  bo‘lsa, t.m.lar musbat korrelatsiyalangan va aksincha agar 0 XYr  bo‘lsa, ular manfiy korrelyatsialangan deyiladi. Ba’zi muhim ikki o‘lchovlik taqsimotlar Doiradagi tekis taqsimot . Radiusi 1 R bo‘lgan doira da  Y X, t.m. tekis taqsimotga ega bo‘lsin(26-rasm). y 1 1  O 1 x 1 

26 - rasm . Demak , (X,Y) ning birgalikdagi zichlik funksiyasi   2 2 2 2 , agar x 1, , 0, agar x 1. C y f x y y          O‘zgarmas C ni   1 ,        dxdy y x f , ya’ni 2 1 1 1 2 1 1 x x C dxdy        shartdan aniqlaymiz . Bu karrali integralni geometrik ma'nosida n kelib chiqqan holda hisoblash osonroq(2 7 - rasm ). 27 - rasm.  y x f , sirt va OXY tekislik bilan chegaralangan jismning hajmi 1 ga tengdir . Bizning holda bu asosi       2 2 1 R va balandligi C bo‘lgan silindr hajmidir 1  C V  . Dеmаk,  1  C vа izlаnаyotgаn zichlik funksiyasi

 2 2 2 2 1 , agar x 1, , 0, agar x 1. y f x y y            Ungа mоs t aqsimot f unksiya ni hisоblаymiz :     2 1 1 1 , , y y x x u F x y f u v dudv dudv              . 2 8 -rаsm . Tаbiiyki, bu intеgrаl 1 2 2  y x dоirа bilаn uchi M nuqtаdа bo‘lgаn    y b x a R b a D     , : , 2 - kvаdrаntning  1 аniqligidа kеsishishidаn hоsil bo‘lgаn sоhа 0 D yuzаsigа tеngdir(2 8 -rаsm). Tаbiiyki,     y x ,1 dа   0 ,  y x F , chunki bu hоldа 0D , endi 1x vа 1y dа   1, yxF , chunki bu hоldа 0 D - sоhа 1 2 2  y x dоirа bilаn ustmа-ust tushаdi. Endi X vа Y lаrning mаrginаl taqsimot funksuyalаri XF vа YF lаrni hisоblаymiz: 1 1    x dа

        2 1 2 1 2 2 1 1 1 1 2 1 2 2 1 1 1 1 , 2 1 1 1 1 1 arcsin 1 arcsin . 2 x x u x x u X u u x F x f u v dudv dudv v du u du x x u x x x                                                    Dеmаk,     2 0, agar -1, 1 1 1 arcsin , agar 1 1, 2 1, agar 1. X x F x x x x x x                 Аynаn shungа o‘хshаsh     2 0, agar -1, 1 1 1 arcsin , agar 1 1, 2 1, agar 1. Y y F y y y y y y                 Nihоyat, X vа Y lаrning mаrginаl zichliklаrini hisоblаymiz:     1 1 ,2 1 2 1 , 2 1 2 1                x x dy dyy x f x f x x X   , vа shu kаbi

    1 1 ,2 1 2 1 , 2 1 2 1                y y dx dxy x f y f y y Y  . Ko‘rinib turibdiki,     y f x f y xf Y X   , , dеmаk, X vа Y bоg‘liq t.m.lаr ekаn. Shuni tа’kidlаb o‘tish lоzimki, tеkis tаqsimоtgа egа bo‘lgаn hаr qаndаy  Y X, juftlik dоimо bоg‘liq bo‘lаdi dеb аytish nоto‘g‘ridir. Chunki X vа Y lаrning bоg‘liqlik хоssаlаri ulаr qаndаy sоhаdа tеkis tаqsimоtgа egа ekаnligigа bоg‘liqdir. Shu bоisdаn kеyingi tаqsimоtni ko‘rib o‘tаmiz. Kvаdrаtdаgi tеkis tаqsimоt.  Y X, juftlik    1,0 1,0  kvаdrаtdа tеkis tаqsimоtgа egа bo‘lsin. U hоldа ulаr birgаlikdаgi taqsomot funksiyasi ko‘rinishi quyidаgidеk bo‘lаdi:          . 1 , ,1 ,1 , 0, ,0 , ,0 , y x y x y x y x y x F Bundаn               .1 ,1 ,1 0, ,0 ,0 1, , x x x x x F x F x F X                .1 ,1 ,1 0, ,0 ,0 ,1 , y y y y y F y F y FY Dеmаk, bаrchа 1 , R y x  lаr uchun      y F x F y x F Y X   , , ya’ni X vа Y bоg‘liq emаs ekаn. Ikki o‘lchоvlik nоrmаl(Gаuss) tаqsimоti.  Y X, tаsоdifiy vеktоr ikki o‘lchоvli nоrmаl tаqsimоtgа egа bo‘lsin. U hоldа  Y X, ning birgаlikdаgi zichlik funksiyasi             2 2 1 1 2 2 2 2 2 2 1 1 2 2 1 2 1 1 , exp 2 . 2 1 2 1 x a x a y a y a f x y r r                                       Gеоmеtrik nuqtаyi nаzаrdаn  y x f , grаfigi cho‘qqisi  2 1,a a nuqtаdа jоylаshgаn «tоg‘» shаklini bildirаdi(29-rаsm). Аgаrdа biz bu tоg‘ni OXY tеkisligigа паrаllеl

tеkislik bilаn kеsаdigаn bo‘lsаk, u hоldа kеsilish chiziqlаri quyidаgi ellipslаrdаn ibоrаt bo‘lаdi:        2 2 1 1 2 2 2 2 1 1 2 2 2 x a x a y a y a r C              -kоnstаntа, bu yеrdа MX a 1 , MY a 2 , DX21 , DY22 , vа ,X Yr r  -kоrrеlatsiya kоeffitsiеntidir. Аgаr 0 r bo‘lsа, bu chiziqlаr аylаnаlаrdаn ibоrаt bo‘lib qоlаdi. Biz r ning аynаn kоrrеlatsiya kоeffisiеnti bo‘lishigа ishоnch hоsil qilish mаqsаdidа 21 1 1  a X Z   vа 22 2 2  a Y Z   yangi t.m.lаrni kiritаmiz. Tаbiiyki, 2,1 ,1 ,0    k DZ MZ k k . U hоldа  2 1,Z Z ning zichlik funksiyasi     2 2 1 1 2 2 1 2 2 2 2 1 , exp 2 1 2 1 z r z z z g z z r r                    . 2 9 -rаsm .

Endi kо r rеla t siya kоeffi t siеntini hisоblаymiz:          , 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 2 2 2 2 1 2 2 2 1 2 2 1 2 2 2 1 , , 2 1 1 exp 2 1 2 1X Y z r Cov Z Z MZ Z z z g z z dz dz r z rz z e z rz rz dz dz r r                                                            2 2 2 1 2 2 2 1 2 1 2 2 2 2 1 1 exp 2 1 2 2 1z z rz z e z rz d z rz dz r r                                                 2 2 2 1 2 2 2 2 1 2 2 2 21 exp 2 1 2 2 1z z rz r z e d z rz dz r r r                                        . Охirgi tеnglikni hоsil qilishdа quyidаgi intеgrаllаrdаn fоydаlаndik:   2 2 2 1 1 2 2 1 0, 2 1 u r u e du u z rz r               , -mаrkаzlаshtirilgаn nоrmаl t.m.ning mаtеmаtik kutilmаsi;   2 2 2 1 1 2 2 1 1, 2 1 u r e du u z rz r              , -zichlik funksiya intеgrаli;

1 2 1 2 2 22 22       dz e z z , -stаndаrt nоrmаl t.m. dispеrsiyasi. Dеmаk,   ,r X Y r  ekаn. Аgаr ikki nоrmаl tаqsimоtgа egа bo‘lgаn X vа Y t.m.lаr bоg‘liq bo‘lmаsа, 0 r bo‘lishi r ning хоssаsidаn kеlib chiqаdi. Endi shu t.m.lаr uchun 0 r bo‘lsin. U hоldа           2 2 1 2 2 2 1 2 1 21 1 , exp 2 2 X Yx a y a f x y f x f y                               , bu yеrdа              2 1 2 1 1 2 exp 2 1   a x x fX ,               2 2 2 2 2 2 exp 2 1   a y y fY funksiyalаr     2 2 1 1 2 2 , , ,N a N a  nоrmаl t.m.lаr zichlik funksiyalаridir. Dеmаk, t.m.lаr kоrrеlyatsiyalаnmаgаnligidаn ulаrning bоg‘liqsizligi hаm kеlib chiqаr ekаn. Bu hоl ikki o‘lchоvlik nоrmаl tаqsimоtni bоshqа tаqsimоtlаrdаn аjrаtib turаdi. Xarakteristik funksiyalar va uning xossalari Taqsimot funksiya bilan bir qatorda u haqidagi hamma ma’lumotni o‘z ichiga oluvchi xarakteristik funksiyalardan ham foydalaniladi. Xarakteristik funksiya yordamida bog‘liqsiz t.m.larning yig‘indisining taqsimotini topish, sonli xarakteristikalarni hisoblash bir muncha osonlashadi.  X t.m.ning xarakteristik funksiyasi itX e t.m.ning matematik kutilmasi bo‘lib, uni ( ) X t  yoki ( )t  orqali belgilaymiz. Shunday qilib, ta’rifga ko‘ra:

( ) itX t Me  . (3.9.1) Agar X t.m. 1 2 , , ... , ... nx x x qiymatlarni { }, 1, 2, ... k kp P X x k    ehtimolliklar bilan qabul qiluvchi diskret t.m. bo‘lsa, u holda uning xarakteristik funksiyasi 1 ( ) kitx k kt e p      (3.9.2) formula orqali, agar zichlik funksiyasi ( )f x bo‘lgan uzluksiz t.m. bo‘lsa, u holda uning xarakteristik funksiyasi ( ) ( ) itx t e f x dx      (3.9.3) formula orqali aniqlanadi. Xarakteristik funksiyaning xossalari: 1. Barcha t R uchun quyidagi tengsizlik o‘rinli: ( ) (0) 1 t     . 2. Agar Y aX b   bo‘lsa, bu yerda a va b o‘zgarmas sonlar, u holda ( ) ( ) itb Y X t e at   . 3. Agar X va Y t.m.lar bog‘liqsiz bo‘lsa, u holda X + Y yig‘indining xarakteristik funksiyasi X va Y t.m.larning xarakteristik funksiyalari ko‘paytmasiga teng: ( ) ( ) ( ) X Y X Yt t t       . 4. Agar X t.m.ning k -tartibli boshlang‘ich momenti k k MX   mavjud bo‘lsa, u holda unga mos xarakteristik funksiyaning k -tartibli hosilasi mavjud bo‘lib, uning t =0 dagi qiymati

( ) (0) ( )k k k k X k i M X i    . Isboti. 1. ( ) 1 1 itX itX t Me M e M      , chunki cos sin itXe tX i tX   2 2 cos sin 1 tX tX   . 0 (0) 1 1 Me M     . 2. ( ) ( ) ( ) ( ) itY it aX b itb iaXt itb iatX itb Y X t Me Me M e e e Me e at         . 3. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) it X Y itX itY itX itY X Y X Y t Me M e e Me Me t t            . Bu xossa n ta bog‘liqsiz tasodifiy miqdorlar yig‘indisi uchun ham o‘rinlidir. 4. Hisoblashdan ko‘rinadiki, ( ) ( ) ( ) k itX k k k itX X k d Me t i M X e dt    . Demak t =0 bo‘lsa, ( ) (0) ( )k k k kX k i M X i      . ■ 4-xossadan ( ) (0) k k k X i     . ' 1 (0) MX i     ; 2 '' 2 (0) MX     ; (3.9.4) 2 '' ' 2 2 1 (0) ( (0)) DX        . 3.7-misol. Agar ( ; ) X Bi n p  bo‘lsa, u holda X t.m.ning xarakteristik funksiyasi, matematik kutilmasi va dispersiyasini toping. X t.m. 0,1,2,…,n qiymatlarni { } 0,1, ..., k k n k k np P X k C p q k n      ehtimolliklar bilan qabul qiladi. (3.9.2) va Nyuton binomi formulalaridan foydalansak, 0 0 ( ) ( ) ( ) n n itk k k n k k it k n k it n n n k k t e C p q C e p q e p q            , ya’ni X t.m.ning xarakteristik funksiyasi ( ) ( ) it n t e p q    ifoda bilan aniqlanishiga ishonch hosil qilamiz. (3.9.4) formulaga ko‘ra: 1 0 ( ( ) ) it n it t MX i n e p q pe i np        va shu kabi DX npq  . 3.8-misol. Agar ( , ) X N a   bo‘lsa, u holda X ning xarakteristik funksiyasi, matematik kutilmasi va dispersiyasini toping.

(3.9.3) formulaga asosan: 2 2( ) 21 ( ) 2x a itx t e e dx             2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 ( ) 2 ( ) ( ) ( ) 2 2 1 1 2 2 x a it x a x x a it a it a a it e dx e dx                                  2 2 2 2 2 2 2 4 2 2 2 2 2 2 ( ( )) 2 ( ) 2 ( ( )) 2 2 2 2 1 1 2 2 x a it ait it ait t x a it e e dx e e dx                                   2 2 2 2 2 2 2 2 ( ) 2 2 2 2 2 1 ( ) 1 2 2 2 x a it t t t iat iat iat x a it e e d e e                                        2 Puasson integraliu e du            . Shunday qilib, agar ( , ) X N a   bo‘lsa, u holda 2 2 2 ( ) t iat t e     . Endi X t.m.ning matematik kutilmasi va dispersiyasini hisoblaymiz. 2 2 ' 2 2 (0) ( ) 1 t iat t o MX i ie ia t i ia a                  , 2 2 2 2 '' ' 2 2 2 2 2 2 2 (0) ( (0)) ( ) ( ) t t iat iat t o DX e ia t e ia                              2 2 2 2 2 2 i a i a       .

Foydalanilgan adabiyotlar 1. А bdushukurov А . А . Xi-kvadrat kriteriysi: nazariyasi va tatbiqi, O‘zMU, 2006. 2. А bdushukurov А . А ., Azlarov T.A., Djamirzayev A.A. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan misol va masalalar to‘plami. Toshkent «Universitet», 2003. 3. Azlarov T.A., Abdushukurov A.A. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan Inglizcha-ruscha-o‘zbekcha lug‘at. Toshkent: « Universitet » , 2005. 4. Abdushukurov A.A. Ehtimollar nazariyasi. Ma’ruzalar matni. Toshkent: « Universitet » , 2000. 5. Бочаров П. П., Печинкин А. В. Теория вероятностей. Математическая статистика. - 2-е изд. - М.: ФИЗМАТЛИТ, 2005. 6. Ватутин В.А., Ивченко Г.И., Медведев Ю.И., Чистяков В.П. Теория вероятностей и математическая статистика в задачах М.: 2003. 7. Ивченко Г.И., Медведев Ю.И. Математическая статистика. М.: Высшая школа, 1984. 8. Кибзун А. И., Горяинова Е. Р., Наумов А. В., Сиротин А. Н. Теория вероятностей и математическая статистика. Базовый курс с примерами и задачами / Учебн. пособие. - М.: ФИЗМАТЛИТ, 2002. 9. Кибзун А.И., Панков А.Р., Сиротин А.Н. Учебное пособие по теории вероятностей. — М.: Изд-во МАИ, 1993. 10. Кремер Н.Ш. Теория вероятностей и математическая статистика: Учебник для вузов. 2-е изд., перераб. и доп.- М.: ЮНИТИДАНА, 2004. 11. http://www.lib.homelinex.org/math/ ; 12. http://www.eknigu.com/lib/mathematics/ ;

O'xshashlar

Tasodifiy miqdorlar. Diskrеt tasodifiy miqdorlar

Tasodifiy miqdorlar

Uzluksiz tasodifiy miqdorlar

Ko‘p o‘lchovli statistik tahlil usullari

Uzliksiz tasodifiy miqdorlar 2