Issiqlik oqimi vektori

Issiqlik oqimi vektori

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

182 KB

Ko'chirib olish

Issiqlik oqimi vektori  Tutash muhit harakati  Universal tenglamalari sistemasi  Ideal siqilmas suyuqlik modeli  Ideal siqiluvchan  Suyuqlik (gaz) modeli  Yopishqoq suyuqlik modeli

Issiqlik oqimi vektori moduli bo’yicha issiqlik energiyasi oqimining miqdorini ifodalasa, uning yo’nalishi esa bu oqimning fazodagi yo’nalishini ifodalaydi. Tutash muhitlarga issiqlik energiyasi tashqaridan turli usullarda o’tishi mumkin. Issiqlik oqimi jismlar umumiy sirtga ega bo’lishganda yuqori temperaturali jismdan past temperaturali jismga issiqlik o’tkazuvchanlik хossalari tufayli, boshqa hollarda esa nurlanish tufayli (masalan, quyosh energiyasining tarqalishi), elektr toki va kimyoviy reaksiyalar mavjudligi tufayli ham o’tishi mumkin. Issiqlik o’tkazuvchanlikni ko’raylik. Jismlarning turli bo’laklari ko’rilayotgan onda turli temperaturalarga ega bo’lishlari mumkin. Termodinamikaning ikkinchi qonuniga ko’ra bunday holat uchun tashqi sabablar o’zgarmasa, past temperaturali jism bo’laklariga yuqori temperaturali jism bo’laklaridan issiqlik energiyasi o’tadi, ya’ni issiqlik oqimi paydo bo’ladi. Issiqlik oqimi sirtlar bo’yicha o’tadi. Tutash muhit cheksiz kichik zarralari sirtlari bo’yicha biror yo’nalishda issiqlik oqimi o’ta olishini va хususan chekli hajmda tutash muhitning chegarasi  da uni cheksiz kichik yuzachalarga ajratganda ham bu yuzachalar bo’ylab uning fazodagi turli holatlari va ko’rilayotgan on uchun issiqlik oqimi vektorining mavjud bo’la olishini tasavvur etish mumkin. Fazoda birlik n � vektor bilan aniqlangan holatga ega cheksiz kichik  yuzacha bo’ylab bir tomondan ikkinchi tomonga t  onda o’tadigan issiqlik energiyasi oqimini chekli q  vektor bilan berilgan deylik. U holda issiqlik miqdori oqimi t d n q       ga teng bo’lib,  hajmga ega  sirt bo’ylab issiqlik oqimi quyidagicha ifodalanishi mumkin:         dt d n q dQ)e(   Gauss-Ostogradskiy formulasiga ko’ra yuqoridagi integral ostidagi funksiya  sirtda uzluksiz va uzluksiz hosilalarga ega bo’lsa, yoza olamiz:     dtdqdivdQ )e( 

Cheksiz kichik d hajmga td vaqt oralig’ida o’tadigan issiqlik miqdorini hisoblab, uning birlik massaga nisbatini ushbu formula bilan hisoblash mumkin: dtqdivdq )e(  1  q  vektorini aniqlovchi qonuniyatlar turlicha bo’lishi mumkin. Bu vektorning ko’pgina tajribalar asosida o’z tasdiqlarini topgan ifodasi uchun ushbu munosabat-Furyening issiqlik o’tkazuvchanlik qonunini qabul qilish mumkin: gradT q    Issiqlik oqimi temperatura kamayishi yo’nalishida bo’lishi termodinamikaning ikkinchi qonunidan kelib chiqishi sababli 0   miqdor bo’lishi ko’rinadi.  -issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsienti bo’lib, turli jismlar uchun turli o’zgarmaslardan iborat bo’lishi bilan birga, uni o’zgaruvchi miqdor sifatida ham qarash mumkin. Agar const   deb qaralsa, issiqlik oqish tenglamasini ushbu ko’rinishda yozish mumkin:   T gradT div q div dt dq )e(           1 1  Dekart koordinatalari sistemasi bu tenglama ushbu ko’rinishga ega bo’ladi:           2 32 2 22 2 12 x T x T x T dtdq )e(   Masalalar. 1. Agar   T   bo’lsa, issiqlikning oqish tenglamasi ushbu ko’rinishda bo’lishligini isbotlansin:   2 1 gradT dT d T dt dq)e(        2. Elastik jism uchun termodinamikaning birinchi va ikkinchi qonunlari asosida Gibbs ayniyati deb ataluvchi ushbu ayniyat to’g’riligi isbotlansin: Tdsdp dU ijij    .

TUTASH MUHIT HARAKATI UNIVERSAL TENGLAMALARI SISTEMASI Tutash muhit harakatini ifodalovchi kinematik va kinematik bo’lmagan o’zgaruvchilarning har bir tutash muhit zarrasi uchun Yevklid fazosida o’zgarishini uzluksiz jarayonlar uchun ko’rdik. Uzluksiz jarayonlar esa ko’rilayotgan zarra nuqtalarida yetarli tartibdagi differensiallash amaliyoti va ulardan foydalanish imkoniyatini beradi. Tutash muhitlar harakati fizik qonunlarga asoslanadi va bu qonunlar esa o’z ifodalarini matematik ifodalanishlarda turli ko’rinishlarga ega bo’lishlari mumkin. Masalan, tutash muhit zarrasi massasi ning saqlanish qonuni Eyler va Lagranj koordinatalarida turlicha ko’rinishlarga ega ekanligini yuqorida ko’rgan edik. Mazmuni yagona ma’noga ega bu munosabatlar uzluksiz jarayonlar doirasida ham bir-biridan farq qiladi. Tutash muhit harakati jarayonida tezliklar, zichliklar yoki boshqa parametrlar nuqtalarda, sirtlarda uzilishga ega, deb faraz qilinganda ham, tutash muhit harakati qonunlari o’z kuchini saqlash kerakligi fizik nuqtayi nazardan shubhaga olib kelmasligi ravshandir. Uzilish sirtlari mavjud bo’lgan tutash muhitlar harakati tenglamalari parametrlar uzilishi mavjudligini e’tiborga olgan holda alohida tarzda tahlil etilishi keyingi boblarda beriladi. Uzluksiz differensiallanuvchi funksiyalar bilan ish ko’rilganda tutash muhit harakati universal tenglamalari o’z navbatida yuqorida ko’rilgan quyidagi tenglamalar sistemasidan iborat bo’ladi: 1. 0    div dtd -massaning saqlanish qonuni (uzluksizlik tenglamasi deb ham ataladi). 2. iij ji F p w        -harakat miqdori o’zgarishi tenglamalari (impulslar tenglamalari deb ham ataladi).

3. jiij pp  -klassik hollar uchun harakat miqdori momenti o’zgarishi tenglamalari asosida olingan munosabatlar. 4. ** dq dq d p du )e( ijij      -issiqlikning oqishi tenglamasi (termodinamikaning birinchi qonuni asosida olingan) 5. qddqTds )e(   , 0 qd -termodinamikaning ikkinchi qonuni. Bu tenglamalar sistemasi asosida muayyan хususiy holga tegishli tutash muhitlar meхanikasi masalalarini yechish uchun xususiy hollardagi modellarni aniqlovchi munosabatlar berilishi va bu munosabatlar tenglamalar sistemasini to’ldirishini e’tiborga olish kerak bo’ladi. Biz yuqorida tutash muhitlarning klassik modellari deb ataluvchi modellarini-ideal suyuqlik (gaz), elastik jism va yopishqoq suyuqlik modellarini termodinamik jarayonlar o’zgarishlarini e’tiborga olinmaydigan hollarda ko’rgan edik. Ushbu modellar uchun to’rtinchi va beshinchi tenglamalar sistemasini e’tiborga olinishi tutash muhit meхanikasining nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo’lgan yangi masalalarining qo’yilishi va yechilishiga olib keladi. Bu masalalarni to’g’ri burchakli Dekart koordinatalarida ko’raylik. IDEAL SIQILMAS SUYUQLIK MODELI Ideal suyuqliklar uchun ijij p p    bo’lib, suyuqlik har bir zarrasi siqilmasligi uchun const 0   bo’lishi kerak. Yuqoridagi tenglamalar asosida ushbu tenglamalarga ega bo’lamiz: 0   div (5.42) iii x p Fw     1 (5.43)

0 dtd (5.44) Agar zichlik barcha zarralar uchun yagona o’zgarmas miqdorga teng bo’lsa, (5.42) va (5.43) tenglamalar yopiq tenglamalar sistemasini beradi va Eyler koordinatalaridan tezlik vektori ),,( 321     va bosimni ifodalovchi p larni topish mumkin (bu tenglamalar uchun boshlang’ich va chegaraviy shartlar aniq berilgandagina ularga mos keluvchi yagona yechimlarni tuza olamiz). Agar siqilmas suyuqlik birjinsli bo’lmasa, ya’ni har bir individual suyuqlik zarrasi zichligi Lagranj koordinatalarida o’zgarmas bo’lib, unga qo’shni zarralarda bu o’zgarmaslar bir-biridan farq qilsa, (5.44) tenglama asosida Eyler koordinatalarida   t,x,x,x 321  larni topish mumkin bo’ladi. Agar 0  ** dq desak, 0       dt div p dt e p dt e p d p ij ij ij ij ij ij         bo’lib, issiqlikning oqish tenglamasi quyidagicha yoziladi:  e dqdu  (5.45) Ideal siqilmas suyuqliklarda termodinamik jarayonlar 0 qd deb olinsa, ushbu formula o’rinli bo’ladi: Tdsdq )e(  (5.46) Bundan Tds du  va entropiya o’zgarmas bo’lsa, ichki energiya o’zgarmasligi va demak, ichki energiya faqat entropiyaga bog’liqligi kelib chiqadi:

Tdsds su dU )s(UU    dan esa su T   bo’ladi. Shunday qilib, T(s) T  va ushbu funktsional munosabatlarga ega bo’lamiz: )T(ss )t(UU   Solishtirma issiqlik sig’imini topa olamiz: )T(c dTdU dTdq c )e(  Bundan  dT)T(cU va   T dT)T(c Tdq s )e( Agar   const T с  bo’lsa, ushbu ifodalarga ega bo’lamiz: const CT u   va const T ln C s   Ideal siqilmas suyuqlikda temperaturani aniqlash uchun issiqlikning oqish tenglamasidan foydalanish mumkin: dtdq x T tT )T(C )e( ii           (5.47) Issiqlik oqimi )e( dq , massaviy kuchlar zichligi F i lar berilgan bo’lib, soha chegaralarida berilgan chegaraviy shartlar va boshlang’ich shartlar asosida tenglamalar sistemasini yechish orqali ideal siqilmas suyuqlik harakati aniqlanadi.

Bu tenglamalar sistemasini yechishda dastlab (5.42)-(5.44) larni yechish va so’ngra olingan natijalarga qarab (5.47) asosida )x,x,x,t(T 321 ni topish mumkin. IDEAL SIQILUVCHAN SUYUQLIK (GAZ) MODELI Ideal siqiluvchan suyuqlik (gaz) deb ushbu shartlar asosida olinadigan tutash muhitlar modeli olinadi: 1. Kuchlanish tenzori, ideal siqilmas suyuqliklar modellaridagidek, shar tenzoridan iborat: ijijp p    (5.48) 2. Ko’rilayotgan muhit ikki parametrli tutash muhitdan iborat bo’lib, uning birlik massasidagi ichki energiyasi bu parametrlarga, masalan,  va s larga bog’liq bo’ladi:   s,uu   3. Meхanik jarayonlar o’z holiga qaytuvchi jarayonlardan iboratdir, ya’ni 0 qd . Bunday muhit modeli uchun oldingi paragraflardagi chiqarilgan munosabatlar asosida quyidagi birgalikda qaralishi kerak bo’lgan tenglamalarga ega bo’lamiz:        sU T , sU          2 (5.49) )e( dqTds 

)e( dqddu        1 (5.50) 0     div dtd iii x p Fw     1 (5.49) va (5.50) tenglamalar sistemasi dq (e) va F  lar berilgan holda s,p,, i   va T larni topish uchun yopiq tenglamalar sistemasini tashkil etadi. Ideal siqiluvchan suyuqlik (gaz) ning adiabatik jarayondagi tenglamalarini ko’raylik. Har bir individual zarra uchun 0  qddq )e( bo’lgani uchun uning entropiyasi jarayon davomida o’zgarmasdan saqlanadi. Bu yerda ikki holni kuzatish mumkin: agar chekli hajmdagi gaz zarralari uchun entropiyani aniqlovchi miqdorlar barcha gaz zarralari uchun umumiy bo’lgan o’zgarmas miqdor bo’lsa, ya’ni const s bo’lsa, u holda (5.49) tengliklardan T va p lar faqat  ga bog’liq bo’lishi kelib chiqadi, ya’ni jarayon barotrop jarayondan iborat bo’ladi. Agar individual gaz zarralari uchun entropiya o’zgarmas bo’lib, unga qo’shni zarralarda bu o’zgarmaslar boshqa qiymatlarga ega bo’lsa, ularni qo’shimcha shartlardan topish kerak bo’ladi. Endi ideal siqiluvchan suyuqlik (gaz) ning izotermik jarayonda bo’lganidagi tenglamalarini ko’raylik. Izotermik jarayonlar uchun parametrlar sifatida  va T ni, termodinamik potensial sifatida TS u ) T, ( F    -erkin energiyani olish maqsadga muvofiqdir. Haqiqatan ham, bu holda        TF S va TF p         2

formulalarni (5.49) o’rniga ishlatish mumkin. Izotermik jarayon o’rnatilishi uchun       TF TTdsdq )e( ifoda asosidagi tashqi issiqlik oqimi individual zarra tomonidan qabul qilinishi (yoki yo’qotilishi) kerakligi kelib chiqadi. YOPISHQOQ SUYUQLIK MODELI Chiziqli izotrop yopishqoq suyuqlik modeli bilan ish ko’raylik: ij ij ij ij e div p p 1 1 2          (5.51) Kuchlanish tenzori elementlari p ij bilan deformatsiya tezliklari tenzori e ij lar o’rtasidagi bu munosabatlar termodinamik jarayonlarni hisobga olinmaydigan hollardagi munosabatlardan o’z ko’rinishlari bo’yicha farq qilmaydi. 11   , lar o’zgarmaslar yoki ko’rilayotgan muhit termodinamik parametrlariga bog’liq bo’lgan holda berilgan, deb faraz qilish mumkin. 11   , larni turli yopishqoq suyuqliklar uchun turli o’zgarmaslardan iborat va ular tajribalar asosida aniqlanadi, deylik. Agar bunday muhit uchun ichki energiya )s, (u u   berilgan va 0 qd ning o’zgarishi ham ma’lum bo’lsa, asosiy tenglamalar sistemasi ko’rish qiyin emaski, quyidagi ko’rinishdagi tenglamalar sistemasini hosil qiladi:   i i i i i div x x p F w        1 1 1           (5.52) qdTdsdtep du ijij    (5.53) Ma’lumki, (5.51) ni ushbu ko’rinishda ham yozish mumkin: ijijij p p      (5.54) Suyuqlikning yopishqoqlik xossasi uning harakati davomidagina ro’yobga chiqa oladi deyish mumkin. Uning qiymati temperaturaga ham bog’liq bo’lishidan tashqari deformatsiya tezligi tenzori o’zgarishi bilan o’zgaradi. Tutash muhit

zarralari yuzachalari o’rtasidagi o’zaro meхanik kuchlanishlarning urunma yo’nalishlardagi ta’sirlari ij lar bilan aniqlanadi va ularni yopishqoqlikdagi urunma kuchlanishlar deyiladi. Ular suyuqlik (gaz) muvozanati holatlarida nolga teng bo’lib, ideal suyuqlik modeli kuchlanishi tenzori kabi ifodalanadi. Muvozanatdagi bunday muhitlar harakatga kelishlari bilan (5.54) ning ikkinchi hadi paydo bo’ladi va ularning qiymatlari (5.52) va (5.53) tenglamalarda o’z ifodalarini topadi. Endi (5.51) munosabatning Dekart koordinatalar sistemasida yozilganligini e’tiborga olib, kuchlanish tenzori ijij p p   ning birinchi invariantini 3 332211    p p p bilan belgilaylik: ijijp  3 (5.52) (5.51) ni ij  bilan svyortkasini olaylik: ij ij ij ij ij ij ij ij e div p p          1 1 2        33 22 11 1 1 33 22 11 2 3 3 e e e div p p p p              ya’ni        divp 11 3233      divp 1  ,    32 1  (5.55) Kuchlanish tenzori va deformatsiya tezligi tenzori diviatrlarini kiritaylik: ijijij pp~  31  (5.56) ijijij divee~     31 (5.57) U holda (5.51) asosida yoza olamiz: ijij e~ p~  12  (5.58) (5.51) munosabat o’rniga unga to’la ravishda ekvivalent bo’lgan (5.54) va (5.58) larni olish mumkin. (5.51) munosabatni bu munosabatlar bilan almashtirib qarash yopishqoq suyuqlikning vaqt bo’yicha deformatsiyasini zarra hajmiy va

siljishi o’zgarishlariga ajratib qarash imkonini beradi. (5.55) dagi    32 1  koeffitsienti hajmiy yopishqoqlik koeffitsienti deb ataladi, (5.58) dagi  1 esa siljish yopishqoqligi koeffitsienti deyiladi.  1 ning haqiqatan ham siljishdagi yopishqoqlik koeffitsienti ekanligini xususiy holdagi masalada ko’rsataylik. (5.58) ni bosh o’qlarda yozaylik: 111 2 e~~    , 212 2 e~~    , 313 2 e~~    (5.59) Bu yerda 0 321     ~~~ Suyuqlikning ox 1 o’qi bo’ylab tekis parallel harakati ushbu tezlik maydoni bilan berilgan deylik: 21 BxA   , 00 32    , ( A, B -o’zgarmaslar). U holda,         i j j i ij xxe   21 dan 0 1 1 11    xe  , 0 3322  ee B xxe          21 21 2 1 1 2 12   , 0 2313  ee , 0   div Bee~ 112112 2    bo’lib, qolgan ij e~ lar nolga tengdir. 2 1 xB    va Bp 112   lar asosida (5.58) munosabatlar urunma kuchlanishlar va muhit zarrasining o’zgarmas hajmi saqlangan holda uning formasi siljish tufayli o’zgarishi mumkinligini va uning miqdori  koeffitsientiga bog’liqligi kelib chiqadi. Shunday qilib, chiziqli izotrop yopishqoq suyuqlik modeli tenglamalari- (5.35) tenglamalar o’rniga unga ekvivalent bo’lgan (5.39) va (5.42) tenglamalarni ham olish mumkin va bu so’nggi tenglamalar muhit zarrasi deformatsiyasi va

kuchlanishlarini hajm va siljish bilan bog’liq o’zgarishlarga ajratib qarash imkonini beradi (5.37) tenglamaning o’ng tomoni birinchi hadi, ma’lumki, ichki massaviy kuchlar bajaradigan ish zichligini ifodalaydi va uning uchun ushbu tenglikni olish mumkin:      dt e div p dt e dt e p dt e p ijij ijijijijijij           1 dt e pd dt e dt dp p ij ij ij ij                       1 1 U holda (5.53) tenglama ushbu ko’rinishga ega bo’ladi: )e(ijij ijij dqdte d qdTdsdte pdd                     1 1 (5.60) (5.50) va (5.60) tenglamalarni taqqoslaylik: dte qd ijij    bo’lib, bu ifoda kompensirlanmagan issiqlik miqdorini beradi. Endi yopishqoq suyuqlik (gaz) birlik massasi uchun kinetik energiyaning o’zgarishi teoremasini yozaylik: dte pd ddA d ijij )e(                 1 2 2 (5.61) Bundan meхanik energiya bir qismi ishqalanish bilan yo’qotilishi va uning qiymati birlik massadagi muhit uchun (5.61) tenglama so’nggi hadi bilan aniqlanishi ravshan bo’ladi. Yuqorida keltirilgan siqiluvchan yopishqoq suyuqlik modelining хususiy holi sifatida ko’rilishi mumkin bo’lgan siqilmas yopishqoq suyuqlik modelini alohida ko’rish mumkin. Yopishqoq suyuqlik dinamik harakati jarayonida uning zarralari hajmlari o’zgarishlari ko’rilayotgan modelni ifodalovchi munosabatlarda

boshqa hadlarga qaraganda yetarli darajada kichik bo’lsa, bu hadni e’tiborga olmaslik uchun asos bo’la oladi. Siqilmas yopishqoq suyuqlik meхanik harakatini aniqlash, ya’ni uning bosimi   t,x,x,xp 321 , zichligi   t,x,x,x 321  va tezlik maydoni vektori   t,x,x,x 321  larini aniqlash uchun siqilmaslik tenglamasi sharti, uzluksizlik tenglamasi va yopishqoqlik koeffitsienti  1 o’zgarmas bo’lganda Navye-Stoks tenglamalari bilan beriladi. Issiqlikning oqish tenglamasi esa harakatdagi yopishqoq suyuqlik maydoni nuqtalarida temperaturani alohida aniqlash maqsadida ishlatilishi mumkin. Bir jinsli siqilmas chiziqli yopishqoq suyuqliklar modelida massaviy kuchlar zichligi nolga teng deb olinsa, tenglamalar sistemasida T t t  , L x x    , *      , 2 *p p   ismsiz almashtirishlar kiritsak (bu yerda T, *  va L –biror хarakterli vaqt va uzunlikdir), tenglamalar ushbu ko’rinishga keladi: 0   div                 Δ1 Repgrad tSt Bu yerda *T L St   ,   L Re *  ,    1  lar mos ravishda Struхal, Reynolds sonlari va kinematik yopishqoqlik koeffitsientlari deb ataluvchi o’zgarmaslardir. Agar 1  Re va 1  Re st bo’lsa, inersion hadlarni tashlab yuborish mumkin bo’ladi Tenglamada 1  Re bo’lsa, suyuqlikdagi yopishqoqlikni ifodalovchi so’nggi hadni tashlab yuborib harakat tenglamasini ancha soddalashtirishga olib kelish mumkin, ya’ni Eyler tenglamalari bilan ish ko’rishga to’g’ri keladi. Bu holda masalani to’la yechish uchun yopishqoqlik xossalari chegaraviy shartlarda o’z ta’sirini saqlab qolishini unutmaslik kerak. Shuning uchun ham yopishqoq suyuqliklarning bunday harakatlarida chegaradan yetarlicha uzoq sohalarda Eyler

tenglamalari, chegaraga yetarlicha yaqin sohalarda Navye-Stoks tenglamalari asosida olinadigan tenglamalar - Prandtl tenglamalari deb ataluvchi tenglamalar bilan ish ko’rish, amaliy masalalarni tahlil etish mumkin bo’ladi. Umuman aytganda, tenglamaning tahlili, jumladan yechimlarning yagonaligi va ustivorli masalalari suyuqlik meхanikasining maхsus dolzarb masalalari qatoriga kiradi. 1-Masala. Yopishqoq suyuqliklar koeffitsientlari 11  , lar musbat sonlar ekanligi isbotlansin. Isbot. Kompensirlanmagan issiqlik miqdori 0 qd bo’lishidan foydalanaylik. dte qd ijij    ifodani Dekart koordinatalarida yozaylik:       ijijijijij eeeeedt eedivdt qd  12 332211111 22         ijij ee  -deformatsiya tezligi tenzori ikkinchi invarianti va uning qiymati ko’rilayotgan on uchun olingan bosh o’qlardagi qiymati 2 32 22 1 eee  ga teng deyish mumkin va bu ifoda musbat son bo’lib, koordinatalar sistemasi almashganda o’zgarmaydi. Shuning uchun 0 qd dan 0 1   va 0 1   ekanligi kelib chiqadi. 2-Masala. Silindrik koordinatalar sistemasida,   z,,r  da yopishqoq suyuqlik modeli tenglamalari-Nyuton tenglamalari ushbu tenglamalardan iboratligi isbotlansin: rpp r rr     2 ,             rrpp r 1 2

zpp z zz    2 ,          rrrp zr r        1               z z rzp 1 ,         zrp rz zr    .

O'xshashlar

Tezlik vektori sirkulatsiyasi. Potensialli maydon. Tok chiziqlari. Uyurmalarning kinematik xossalari

Yopishqоq suyuqlik mоdeli. Tutash muhit klassik masalalarining qo’yilishi haqida

Chiziqli algebra usullarining ba`zi chiziqli iqtisodiy modellarning tahlilida qo`llanilishi

Sirt tenglamasi. Fazoda tekislik va to’гri chiziq tenglamalari

Stоks fоrmulasi