Дифференциал ҳисобнинг татбиқлари - Algebra - Referatlar

Дифференциал ҳисобнинг татбиқлари

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

698 KB

Ko'chirib olish

Дифференциал ҳисобнинг татбиқлари Режа: 1. Дифференциал ҳисоб ёрдамида функция динамикасини текшириш. 2. Ҳосила ёрдамида аниқмасликларни очиш. Лопитал қоидаси. 3. Дифференциал ҳисобнинг иқтисодда қўлланилиши ҳақида.

Таянч иборалар ва тушунчалар Функция динамикаси, функция графигининг қавариқлик ва ботиқлик қисмлари, эгилиш нуқтаси, функцияни текшириш, асиптота, Лопитал қоидаси, ишлаб чиқариш харажатлари, маҳсулот ишлаб чиқариш орттирмаси, ишлаб чиқариш харажатлари орттирмаси, ишлаб чиқариш харажати ўртача орттирмаси, ишлаб чиқариш лимитик харажати, савдо лимитик пул маблағи, функция эгилувчанлиги, аргумент ва функциянинг нисбий орттирмалари, нисбий ҳосила, нисбий эгилувчанлик, иккита функция кўпайтмаси ва нисбати эгилувчанликлари, талабнинг нархга нисбтан эгилувчанлиги, талабнинг даромадга нисбатан эгилувчанлиги, таклифнинг нархга нисбатан эгилувчанлиги, тўла ва ўртача харажатлар эгилувчанликлари. 1. Дифференциал ҳисоб ёрдамида функция динамикасини текшириш Маълумки, табиат ва иқтисоднинг кўп қонунлари функция ёрдамида моделлаштирилади. Бундай функциялрни билиш уларнинг қайси оралиқда ўсувчи ёки камаювчи ҳамда улар қандай нуқталарда энг катта ва энг кичик қийматларга эришишини аниқлаш имконини яратади. Бунга ўхшаш текширишлар функция динамикасини англашга олиб келади. 1). Функциянинг монотонлиги мезонлари (критерияси). 1-таъриф. ) , ( b a оралиқнинг 1 2 x x  тенгсизликни қаноатлантирувчи ихтиёрий иккита нуқталари учун, ) ( ) ( 1 2 x f x f  тенгсизлик бажарилса, ) (x f функция ) , ( b a оралиқда ўсувчи дейилади. 2-таъриф. ) , ( b a оралиқнинг 1 2 x x  тенгсизликни қаноатлантирувчи ихтиёрий иккита нуқталарси учун ) ( ) ( 1 2 x f x f  тенгсизлик бажарилса, ) (x f функция ) , ( b a оралиқда камаювчи дейилади. Оралиқда ўсувчи ёки камаювчи функциялар монотон функциялар дейилади. Монотонликнинг зарурий ва етарли шартлари:

1) ) , ( b a оралиқда дифференциалланувчи ) (x f y функция мусбат ҳосилага эга, яъни ,0 ) (  x f бўлса, функция шу оралиқда ўсувчи бўлади; 2) ) , ( b a оралиқда дифференциалланувчи ) (x f y функция манфий ҳосилага эга, яъни ,0 ) (  x f бўлса, функция шу оралиқда камаювчи бўлади. 1-мисол. 4 6 2 3 ) ( 2 3       x x x x f y функциянинг монотонлик оралиқларини топинг. Ечиш. Биринчи тартибли ҳосилани топамиз: ,0 2 ,)2 (3 6 3 3 ) ( 2 2 2            x x x x x x x f y бундан 2 ,1 2 1    x x критик нуқталар бўлиб, улар функциянинг аниқланиш соҳасини ) ;2(,)2;1 (,)1 ; (     оралиқларга ажратади. Бу оралиқларнинг ҳар бирида ҳосиланинг ишорасини текширамиз. )1 ; (   оралиқдан ихтиёрий нуқта олиб, масалан, 2 x бўлса, 0 4 2 2 4 2 )2 ( ) 2 ( )2 ( 2           f б њ лади. Бундай тенгсизлик оралиқнинг исталган нуқтаси учун бажарилади (буни текшириб кўринг). Демак, )1 ; (   оралиқда функция ўсувчи (ўсувчи функциянинг етарли шартига асосан). )2;1 ( оралиқнинг 0x нуқтасида ,0 2 )0(   f б њ либ, бу оралиқнинг исталган нуқтаси учун, 0 ) (  x f тенгсизлик бажарилади. Камаювчи функциянинг етарли шартига асосан, )2;1 ( оралиқда функция камаювчи бўлади. ) ;2(  оралиқнинг 3 х ну љ таси учун, ,0 4 5 9 2 3 3 )3( 2        f б њ либ, бу тенгсизлик ҳам оралиқнинг исталган нуқтаси учун бажарилади, демак, функция ) ;2(  оралиқда ўсувчи. 2). Функциянинг экстремуми. Функциянинг биринчи тартибли ҳосиласи нўлга тенг ёки узилишга эга бўладиган нуқталари критик нуқталар дейилади. 3-таъриф. 0x нуқтанинг шундай атрофи мавжуд бўлсаки, бу атрофнинг ҳар қандай 0x x нуқтаси учун ) ( ) ( 0xf xf  тенгсизлик бажарилса, ) (x f y функция 0x нуқтада максимумга эга дейилади.

4-таъриф. 0x нуқтанинг шундай атрофи мавжуд бўлсаки, бу атрофнинг ҳар қандай 0x x нуқтаси учун ) ( ) ( 0xf xf  тенгсизлик бажарилса, ) (x f y функция 0x нуқтада минимумга эга дейилади. Функциянинг максимум ёки минимум нуқталарига экстремум нуқталари дейилади. Экстремумга эга бўлшишиниг зарурий шарти. ) (x f y функция 0x нуқтада экстремумга эга бўлса, ) ( 0x f y   нўлга тенг ёки у мавжуд бўлмайди. Эслатма. Ҳар қандай критик нуқта ҳам экстремум нуқтаси бўлавермайди. Экстремумнинг етарли шартлари. Биринчи қоида. 0x нуқта ) (x f y функциянинг критик нуқтаси бўлиб, функция ҳосиласи ишораси бу нуқтадан ўтишда ишорасини ўзгартирса, 0x ну љ та, функциянинг экстремум нуқтаси, ва: 1) 0x нуқтадан чапдан ўнгга ўтишда ) (x f ўз ишорасини мусбатдан манфийга ўзгартирса, 0x нуқтада функция максимумга ; 2) 0x нуқтадан чапдан ўнгга ўтишда ) (x f ўз ишорасини манфийдан мусбатга ўзгартирса, 0x нуқтада функция минимумга эга бўлади. Иккинчи қоида. 0x нуқтада биринчи ҳосила нолга тенг, иккинчи ҳосила нўлдан фарқли бўлса, 0x нуқта функциянинг экстремум нуқтаси ва : 1) 0 ) ( 0  x f бўлса, максимум нуқтаси; 2) 0 ) ( 0  x f бўлса, минимум нуқтаси бўлади. Шундай қилиб, монотонлик оралиқларини, функция экстремумини топиш учун, олдин функциянинг аниқланиш соҳасини критик нуқталар ёрдамида монотонлик оралиқларига бўлиш ва уларда ҳосила ишорасини текшириш керак. Кейин монотонлик ва экстремумнинг етарлилик шартларидан фойдаланиб, ўсиш ва камайиш оралиқларини, максимум ва минимум нуқталарини аниқлаймиз. 2-мисол. 3 22 6 2 1 3 1 )( 23       x x x x f функцияниншг экстремумини биринчи қоида билан текширинг.

Ечиш. Критик нуқталарни топамиз:,0 6 ,6 ) ( 2 2        x x x x x f бунда ; 2 5 1 2 6 4 1 1 2,1       x бўлиб, 3 ,2 2 1    x x бўлади. Энди аргументнинг критик нуқталаридан ўтишда функция ҳосиласининг ишораларини текширамиз: 2 ),3 )(2 ( 6 ) ( 2         x x x x x x f бўлса, 0 3 ,0 2     x x б њ либ, ,0 )3 )(2 (    x x б њ лади, яъни ишора мусбат 2 .) (    x бўлса, ;0 2 x ,0 )3 )(2 (,0 3      x x x яъни ишора манфий(-). Демак, 2 1   x нуқтадан ўтишда функция ҳосиласининг ишораси мусбатдан манфийга ўзгаради. Биринчи қоидага асосан 2 1   x нуқтада берилган функция максимумга эга бўлади. . 10 3 8 )2 (6 )2 (2 1 )2 (3 1 2 3 max         у Энди -2< х <3 бўлса, ;0 )2 (  x 0 )3 (  x бўлиб, ,0 )3 )(2 (    x x ҳосиланинг ишораси манфий 3 ,) (   x бўлса, ;0 )2 (  x 0 )3 (  x бўлиб, ,0 )3 )(2 (    x x мусбат (+) бўлади. Демак, 3 2 x нуқтадан ўтишда функция ҳосиласи ишорасини манфийдан мусбатга ўзгартиради, биринчи қоидага асосан функция 3 2 x нуқтада минимумга эга бўлади. .6 65 38 3 6 3 21 3 31 2 3 min         y 3-мисол. 49 6 2 11 2 41 ) ( 2 3 4        x x x x x f функция экстремумини иккинчи қоида билан текширинг. Ечиш. Биринчи ва иккинчи тартибли ҳосилаларни топамиз: . 11 12 3 ) ( ,6 11 6 ) ( 2 2 3          x x x f x x x x f энди критик нуқталарни топайлик: 0 1 ,0 6 5 ,)6 5 )(1 ( )1 (6 )1 ( 5 )1 ( 6 6 5 5 6 11 6 2 2 2 2 2 3 2 3                           x x x x x x x x x x x x x x x x x x x бундан, 1х ва 3 ,2 ; 2 1 5 2 6 4 25 5 3 2 3,2         x x x

б њ лади. Демак, критик нуқталар: 3 ,2 ,1 3 2 1    x x x бўлади. Энди иккинчи тартибли ҳосиланинг критик нуқталардаги қийматларини ҳисоблаймиз: .0 2 11 3 12 3 3 )3( ,0 1 11 2 12 2 3 )2( ,0 2 11 1 12 1 3 )1( 3 2 2                         f f f Шундай қилиб, экстремумга эга бўлишнинг иккинчи қоидасига асосан, 3 ,1 3 1   x x нуқталарда минимум, 2 2 x нуқтада функция максимумга эга бўлади. .0 )3( min ; 25.0 )2( max ;0 )1( min    f f f 3 ) . Функциянинг энг кичик ва энг катта қийматлари. ) (x f y функциянинг  b a, кесмадаги энг кичик ва энг катта қийматларини топиш учун: 1) критик нуқталарни топамиз; 2) функциянинг бу критик нуқталардаги ва кесманинг четларидаги қийматларини ҳисоблаймиз; 3) бу топилган қийматлардан энг кичиги функциянинг берилган кесмадаги энг кичик қиймати, энг каттаси бу кесмадаги энг катта қиймати бўлади. 4-мисол. 5 2 )( 2 4     x x x f y функциянинг  3;2  кесмадаги энг кичик ва энг катта қийматларини топинг. Ечиш. Берилган функциянинг критик нуқталарини топамиз. ,0 )1 ( 4 ,0 4 4 , 4 4 2 3 3       x x x x x x y бундан , 1 ,0 ,1 3 2 1     x x x критик нуқталар бўлади. Функциянинг берилган кесманинг четки нуқталаридаги ҳамда критик нуқталардаги қийматларини ҳисоблаймиз: . 68 5 18 81 5 3 2 3 )3( 4 )1( ;5 )0( ;4 )1 ( , 13 5 8 16 5 )2 (2 )2 ( )2 ( 2 4 2 4                        f ва f f f f Бу топилганларни солиштириб, функциянинг  3;2  кесмадаги энг кичик ва энг катта қийматлари, мос равишда 68 ,4   катэ кичэ y y бўлади.

Шуни эслатамизки, функциянинг энг кичик ва энг катта қийматини топиш катта амалий аҳамиятга эга. 5-мисол. Периметри )0 ( 2 p p бўлган тўғри тўртбурчаклар орасида энг катта юзага эга бўлган тўғри тўртбурчак топилсин. Ечиш: Бундай тўғри тўртбурчакнинг асоси x бўлсин. Бу ҳолда тўғри тўртбурчакнинг баландлиги x p га, юзи эса, ) 0(,) ( ) ( p x x p x x S S      бўлади. ) (x S функциянинг критик нуқталарини топамиз: 2 ,0 2 , 2 ) ( p x x p x p x S       критик нуқта бўлади. .0 2 )2 ( ;2 ) (      p S x S Демак, ) (x S функция, 2 p x нуқтада максимумга эга бўлади. 4 )2 (2 2 max p p p p S    . Шундай қилиб, энг катта юзага эга бўлган тўғри тўртбурчак томони 2 p тенг бўлган квадратдан иборат экан. 4). Функция графигининг қавариқлик, ботиқлик оралиқларини ва эгилиш нуқталарини ҳосила ёрдамида текшириш. Функция графигининг асимптоталари. 1-таъриф. ) (x f y функциянинг графиги ) , ( b a оралиқнинг исталган нуқтасидан унга ўтказилган уринмадан пастда ётса, функция графиги шу оралиқда қавариқ дейилади. 2-таъриф. ) (x f y функциянинг графиги ) , ( b a оралиқнинг исталган нуқтасидан унга ўтказилган уринмадан юқорида ётса, функция графиги шу оралиқда ботиқ дейилади. 3-таъриф. Функция графигининг қавариқ қисмини, ботиқ қисмидан ажратувчи )) ( , ( 0 0 0 x f x M нуқта эгилиш нуқтаси дейилади. Функция графигининг қавариқ ёки ботиқ бўлишининг етарли шартлари :

1) ) , ( b a оралиқда дифференциалланувчи ) (x f y функциянинг иккинчи тартибли ҳосиласи манфий, яъни 0 ) (  x f бўлса, бу оралиқда функция графиги қавариқ бўлади; 2) ) , ( b a оралиқда дифференциалланувчи ) (x f y функциянинг иккинчи тартибли ҳосиласи мусбат, яъни 0 ) (  x f бўлса, бу оралиқда функция графиги ботиқ бўлади. 0 ) (  x f ва ) (x f мавжуд бўлмаган нуқталарга 2-тур критик нуқталар дейилади. Эгилиш нуқталари мавжуд бўлишининг етарли шарти. 0х нуқта ) (x f y функция учун иккинчи тур критик нуқта бўлса ва ) (x f иккинчи тартибли ҳосила бу нуқтадан ўтишда ишорасни ўзгартирса, 0x абсциссали нуқта эгилиш нуқтаси бўлади. Шундай қилиб, функция графигининг қавариқлик ва ботиқлик оралиқларини, эгилиш нуқталарини топиш учун, олдин функция аниқланиш соҳасини иккинчи тур критик нуқталар билан оралиқларга бўлиш ва бу оралиқларда иккинчи тартибли ҳосила ишорасини текшириш керак. Кейин етарли шартлардан фойдаланиб, қавариқлик, ботиқлик оралиқлари ва эгилиш нуқталари аниқланади. 5). Функция графигининг асимптоталари. 4-таъриф. ) (x f y функция графигидаги нуқта шу график бўйлаб чексиз узоқлашганда, ундан бирор тўғри чизиққача масофа нўлга интилса, бу тўғри чизиқ ) (x f y функция графигининг асимптотаси дейилади.   ) ( lim x fa x бўлса, a x тўғри чизиқ ) (x f y функция графигининг вертикал асимптотаси бўлади.   kxxfbва x xf k x x    )(lim)( lim ёки   kx x f b ва x x f k x x      ) ( lim ) ( lim

лимитлар мавжуд бўлса, b kx y   тўғри чизиқ ) (x f y функция графигининг оғма асимптотаси бўлади. 0 k бўлса, b y горизантал асимптота бўлади. 6-мисол. Гаусс эгри чизиғи деб аталувчи 2x e y   функция графигининг қавариқлик, ботиқлик оралиқларини ва эгилиш нуқталарини аниқланг. Ечиш. Биринчи ва иккинчи тартибли ҳосилаларни топамиз:   2 2 2 2 2 )2 4( ) 2 ( 2 , 2 ) 2 ( 2 x x x x x e x x xe ex y xe x e y               Иккинчи тартибли ҳосилани нолга тенглаштириб, иккинчи тур критик нуқталарни топамиз: .2 1 ;2 1 ;2 1 ,0 2 4,0 ,0 )2 4( 2 1 2 2 2 2 2           x x x x e e x x x Булар иккинчи тур критик нуқталар бўлиб, сонлар ўқини ) ,2 1 ( )2 1 ,2 1 (,)2 1 , (      ва оралиқларга ажратади. ) , 2 1 ( ,)2 1 , (     оралиқларда 0y бўлиб, )2 1 ,2 1 ( оралиқда 0y бўлади. Демак, ) ,2 1 ( )2 1 , (     ва оралиқларда функция графиги ботиқ, )2 1 ,2 1 ( оралиқда функция графиги қавариқ бўлиб, 2 1 1  x нуқтадан ўтишда ) (x f ўз ишорасини мусбатдан манфийга, 2 1 2 x нуқтадан ўтишда манфийдан мусбатга ўзгартиради. Бу иккала ҳолда ҳам эгилиш бўлади: ) 1,2 1( 1 )2 1( ). 1 ;2 1 ( ; 1 )2 1 ( 2 21 1 21 e M e e f e M e е f эгл эгл          . Юқоридагиларга асосан функция графигини ясаймиз. y x1 O 1 М 2 М

1-чизма 6). Функцияни текширишнинг умумий режаси. Функцияни ҳосила ёрдамида текширишни ҳисобга олиб, функцияни текширишнинг қуйидаги умумий режасини тавсия этамиз: 1) функциянинг аниқланиш соҳасини топиш ҳамда аргументнинг аниқланиш соҳаси четларига интилганда функция ўзгаришини текшириш; 2) функциянинг жуфт-тоқлигини текшириш; 3) функциянинг даврийлигини аниқлаш; 4) функциянинг узлуксизлиги, узилишини текшириш; 5) функциянинг критик нуқталарини аниқлаш; 6) функциянинг монотонлик оралиқларини ва экстремумини текшириш; 7) иккинчи тур критик нуқталарни топиш; 8) функция графигининг қавариқлик, ботиқлик оралиқларини ва эгилиш нуқталарини аниқлаш; 9) функция графигининг асимтоталарини текшириш; 10) имконияти бўлса функция графигининг координат ўқлари билан кесишиш нуқталарини аниқлаш; 11) юқоридаги аниқланган хусусиятларни ҳисобга олиб, функция графигини ясаш. 7-мисол. 4 ) ( 2 3   x x x f функцияни текширинг. Ечиш. Функцияни текширишнинг умумий режасидан фойдаланамиз: 1) функция махражи нўлга айланадиган нуқталардан бошқа ҳамма нуқталарда аниқланган. Махраж 2 ,2 2 1    x x нуқталарда нўлга тенг, демак, функциянинг аниқланиш соҳаси ) ,2( ),2 ;2 ( ),2 , (       оралиқлардан

иборат. Аниқланиш оралиқларининг четларида функциянинг ўзгаришини текширамиз:, 4 lim lim , lim 2 3 2 3 lim 4 lim 2 3 02 2 2 3           x x x x x x x x x x x               4 lim , 4 lim , 4 lim , 4 lim lim 2 3 2 3 02 2 3 02 2 3 02 x x x x x x x x x x x x ; 2) ) ( 4 4 ) ( ) ( ) ( 2 3 2 3 x f x x x x x f         бўлганлиги учун тоқ функция; 3) функция ) ( ) ( x f T x f   тенгликни қаноатлантирмайди, демак, даврий эмас; 4) функция 2 x нуқталарда узилишга эга; 5) критик нуқталарни топамиз: .3 2 ,0 ,0 ) ( , )4 ( 12 )4 ( 2 )4 ( 3 ) ( 2 2 2 4 2 2 3 2 2             x x x f x x x x x x x x x f . Бундан ташқари 2 ), (   x x f нуқталарда мавжуд эмас. Демак, критик нуқталар: 3 2 ,2 ,0 ,2 ,3 2 5 4 3 2 1      x x x x x бўлади; 6) ,)3 2 , (   ) ,3 2(,)3 2,2(),2,0(,)0,2 (,)2 ,3 2 (     оралиқларнинг ҳар бирида ) (x f нинг ишорасини текширамиз; ) ,3 2 ( )3 2 , (     ва оралиқларда ) (x f функция ҳосиласи мусбат, яъни функция бу оралиқларда ўсувчи; )3 2,2(),2,0(,)0,2 (,)2 ,3 2 (    оралиқларда ,0 ) (  x f яъни камаювчи 3 2 1   x нуқтада функция максимумга, 3 2 5 x нуқтада минимумга эга бўлади. 0x критик нуқтадан ўтишда ) (x f ишораси ўзгармайди, демак бу нуқтада экстремум йўқ. 3 3 )3 2( ) ( min;3 3 )3 2 ( ) ( max      f x f f x f ; 7) иккинчи тур критик нуқталарни топамиз: . )4 ( ) 12 ( 8 )4 ( ) 12 ( 4 )4 )( 24 4( )4 ( 2 )4 ( 2 ) 12 ( )4 )( 24 4( )4 ( ) 12 ( ) ( 3 2 2 3 2 2 3 2 3 4 2 2 2 2 2 2 3 2 2 2 2                         x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x f

2 ,0 ,0 ) 12 ( 8 ,0 ) ( 2       x x x x x fнуқталарда иккинчи тартибли ҳосила мавжуд эмас. Демак иккинчи тур критик нуқталар 2 ;0 ;2 3 2 1    x x x бўлади ; 8) ) ,2(,)2,0( ,)0,2 (,)2 , (      оралиқларда ) (x f нинг ишорасини текширамиз: 3 x бўлсин.     ,0 125 504 5 21 24 4 )3 ( 12 )3 ()3 (8 )3 ( 3 2 2             f худди шундай 0 )3( ,0 )1( ,0 )1 (       f f f бўлиб, )2,0( )2 , ( ва   оралиқларда функция графиги қавариқ, ) ,2( )0,2 (    ва оралиқларда функция графиги ботиқ бўлади. Иккинчи тартибли ҳосила ҳар бир иккинчи тур критик нуқтада ишорасини ўзгартиради, лекин 2 x да функция узилишга эга. Шунинг учун фақат 0x нуқтада функция графиги эгилишга эга бўлади ;0 )0(  эгл f 9) функция графигининг асимптоталарини топамиз:        4 lim 4 lim 2 3 02 2 3 02 x x ва x x x x . Демак, 2 ,2    x x функция графигининг вертикал асимгтоталари бўлади.   .0 1 0 4 1 4 lim 4 4 lim 4 4 lim 4 lim ) ( lim ,1 )4 ( lim ) ( lim 2 2 3 3 2 3 2 3                                x x x x x x x x x x x kx x f b x x x x x f k x x x x x x x Шундай қилиб, x y оғма асимптота бўлади; 10) 0x бўлганда 0 y бўлиб, функция графиги координаталар бошидан ўтади; 11) юқоридаги текширишга асосан, функция графигини ясаймиз. (2- чизма)

2-чизма 2. Ҳосила ёрдамида аниқмасликларни очиш. Лопитал қоидаси . ) (x f ва ) (x g функциялар ) , ( b a оралиқда берилган бўлсин. 1. 0 ) ( lim ,0 ) ( lim     x g x f a x a x бўлса, a x да ) ( ) ( x g x f нисбат 0 0 кўринишдаги аниқмаслик бўлади. 2.     ) ( lim , ) ( lim x g x f a x a x бўлса, a x да ) ( ) ( x g x f нисбат  кўринишдаги аниқмаслик бўлади. Берилган функциялар ҳосилаларга эга бўлса, улардан фойдаланиб, аниқмасликни очиш мумкин. Лопитал қоидаси 0)(lim)(lim    xgxf a x a x ёки     ) ( lim ) ( lim x g x f a x a x бўлиб, y x-2 +2 O y=x

lim a x ) ( ) ( x g x f   мавжуд бўлса, ) ( ) ( ) ( ) ( lim lim x g x f x g x f a x a x      тенглик ўринли бўлади.  x да ҳам Лопитал қоидаси ўринли. ) ,0(  ёки ) , (   кўринишдаги аниқмасликлар алгебраик алмаштиришлар орқали 0 0 ёки  кўринишдаги аниқмасликларга келтирилиб, кейин Лопитал қоидасидан фойдаланилади. 1-мисол. 2 0 sin lim x x x x   ни ҳисобланг. Ечиш. Бу лимит 0 x да 0 0 кўринишдаги аниқмаслик бўлиб, Лопитал қоидасини қўллаб, x x x x x x x x x x x 2 cos 1 lim ) ( ) sin ( lim sin lim 0 2 0 2 0           натижага эга бўламиз. Охирги лимит 0 x да яна 0 0 кўринишдаги аниқмаслик , демак, Лопитал қоидасини яна қўллаш мумкин: 0 0 2 1 1 sin 0 lim 2 1 ) cos 1( lim 2 1 2 cos 1 lim 0 0 0              x x x x x x x x . Шундай қилиб, кетма-кет Лопитал қоидасини қўллаш билан берилган лимитнинг 0 га тенглигини кўрсатдик. 3. Дифференциал ҳисобнинг иқтисодда қўлланилиши 1. Ҳосиланинг иқтисодий маъноси ҳақида. Ҳосиланинг иқтисодий маъносини қуйидаги мисолда қараймиз. Бирор хил маҳсулот ишлаб чиқарилганда ишлабчиқариш харажатлари ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг миқдорига боғлиқ. Маҳсулот миқдорини x билан, ишлаб чиқариш харажатларини у билан белгиласак ) (x f y функционал боғланиш келиб чиқади. Маҳсулот ишлаб чиқаришни x га кўпайтирилса x x  маҳсулотга мос келувчи харажат ) ( x x f 

бўлади. Демак, маҳсулот миқдорининг x орттирмасига, маҳсулот ишлаб чиқариш харажатининг орттирмаси ) ( ) ( x f x x f y     мос келади. 1-таъриф. x y   нисбатга маҳсулот ишлаб чиқариш харажатининг ўртача орттирмаси дейилади. ) ( lim 0 x f y x y x       га ишлаб чиқариш лимитиk харажати деб аталади. Юқоридагига ўхшаш ) (x  билан x маҳсулотни сотишдан олинган жами савдо пул маблағи бўлса, қуйидаги лимит ) ( ) ( lim 0 x x x x        га савдо лимитик пул маблағи дейилади. 1-мисол. Маҳсулот ишлаб чиқариш харажати ва маҳсулот ҳажми x орасида 3 30 1 100 x x y   боғланиш бўлсин. Ишлаб чиқариш ҳажми, 5 бирлик ва 10 бирлик бўлганда лимитик харажатни топинг. Ечиш. масала шартига асосан, . 10 ,5   x x Функционал боғланиш ҳосиласи 2 10 1 100 x y   бўлиб, 90 ) 10( ,5. 97 5 10 1 100 )5( 2       f f бўлади. Буларнинг иқтисодий маъноси, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми 5 бирлик бўлганда, маҳсулот ишлаб чиқариш харажати келгуси маҳсулотни ишлаб чиқаришга ўтишда 97,5 ни ташкил этади; ишлаб чиқариш ҳажми 10 бирлик бўлганда, эса у 90 ни ташкил этади.

2. Айрим иқтисодий тушунчаларнинг таърифлари . 3-таъриф. Товар ва хизматларнинг маълум турига, истеъмолчининг маълум вақтда, нархларнинг мавжуд даражасида, сотиб олишга қодир бўлган эҳтиёжи талаб дейилади. Талаб миқдорининг ўзгаришига бир қанча омиллар таъсир қилади. Уларнинг ичида энг кўп таъсир қиладиган омил нарх омилидир. 2-мисол. Бирор маҳсулотга талаб ва маҳсулот нархи орасида боғланиш x p 3 20   формула билан ифодалансин, бунда x маҳсулотга талаб, p маҳсулотнинг нархи. Маҳсулотни сотишдан олинган савдо пули 2 3 20 ) 3 20( x x x x U ёки xp U      бўлади. Бундан ҳосила x U 6 20   бўлади. 2 x бўлса, 8 )2(   U . Бунинг маъноси, талаб 2 дан 3 бирликка ортса, савдо пули 8 бирликка ошишини билдиради. 3. Функциянинг эгилувчанлиги (эластиклиги) . Ҳосила ёрдамида эркли ўзгарувчи (аргумент) орттирмасига мос эрксиз ўзгарувчи (функция) орттирмасини ҳисоблаш мумкин. Кўп иқтисодий масалаларни ҳал этишда нисбий орттирма , яъни аргументнинг ўсиш фоизига мос, функциянинг ўсиш фоизини ҳисоблашга тўғри келади. Бу функциянинг эгилувчанлиги ёки нисбий ҳосила тушунчасига олиб келади. 4-таъриф. y y x x   , нисбатларга, мос равишда, аргумент ва функция нисбий орттирмалари дейилади. Функция нисбий орттирмасининг аргумент нисбий орттирмасига нисбати x x y y   : ни қараймиз. Бу нисбатни қуйидагича ёзамиз:

y x x y x x y y       : (1) ) (x f y функциянинг ҳосиласи мавжуд бўлса, )2( lim lim : lim 0 0 0 dx dy y x y x x y x y y x x x y y x x x              келиб чиқади. 5-таъриф. (2) муносабатга ) (x f y функциянинг x га нисбатан эгилувчанлиги дейилади , ва ) (y Ex билан белгиланади. Таърифга асосан: dx dy y x y Eх  ) ( бўлади. x га нисбатан эгилувчанлик аргументнинг орттирмаси 1% га ошганда унга мос функция орттирмасининг фоизларда ҳисобланган ўсиши (ёки камайиши)ни тақрибан ифодалайди. Функция эгилувчанлигини топишга бир неча мисоллар қараймиз. 3-мисол. 6 3   x y функция эгилувчанлигини ҳисобланг. Ечиш Эгилувчанлик таърифига асосан: .2 6 3 3 3 6 3 ) (          x x x x x x dx dy y x y Eх Масалан, 10x бўлса, функция эгилувчанлиги 4 5 2 10 10   бўлади, яъни %1 x ошганда, %4 5 y га ошади. 4-мисол. 3 2 4 6 1 x x y    функция эгилувчанлигини ҳисобланг. Ечиш. Таърифга асосан: 3 2 3 2 2 3 2 4 6 1 12 12 ) 12 12( 4 6 1 ) ( x x x x x x x x x y Ex         Масалан, 1x бўлганда, .0 7 ) 12 12(   Бу аргумент 1% га яъни 1 дан 1,01 га ошганда, функция қиймати тақрибан ўзгармайди. Энди функция эгилувчанлигини ҳисоблашда қўлланиладиган айрим қоидаларни эслатамиз.

1-теорема. Иккита функция кўпатмасининг эгилувчанлиги шу функциялар эгилувчанликлари йиғиндисига тенг. Исбот. Иккита функция кўпайтмасининг ҳосиласи формуласига асосан. )3( ).( ) ( ) ( ),( ) ( ) ( ) ( ) ( v E u E v u E яъни v E u E vv x uu x vu vu uv x v u uv x v u E x x x x x x              Бу теореманинг исботидир. 5-мисол. x e x y 2 2  функция эгилувчанлигини ҳисобланг. Ечиш. x e v x u 2 2,   ни олиш мумкин. Демак, (3) формулага асосан: ) 1(2 ) ( , 2 2 ) ( ) ( ) ( 2 2 2 2 x y E x e e x x x x y E x x x x        бўлади. 2-теорема. Иккита функция нисбатининг эгилувчанлиги бўлинувчи ва бўлувчи эгилувчанликларининг айирмасига тенг, яъни )4( )( )( v E u E v u E x x x      бўлади (бу тасдиқнинг исботини ўқувчига ҳавола этамиз). 6-мисол. x e x y 3 3 5  функция эгилувчанлигини ҳисобланг. Ечиш. x e v x u 3 3 ,5    эканлигини ҳисобга олиб (4) формулага асосан: x x x y E яъни x x x e e x x x x e E x E y E x x x x x x x 3 5 3 ) ( , 3 5 3 3 3 5 ) ( )5 ( ) ( 3 3 3 3 3 3 2 3 3 3               бўлади. 4. Талаб ва таклиф эгилувчанлиги. Аниқ бир маҳсулотга талаб ва унинг нархи орасидаги функционал боғлиқликни (бошқа товар нархи, инстеъмолчининг даромади ва эҳтиёжи ўзгармас бўлган шартларда) талабга

мос нархни аниқлаш мумкин. Лекин кўп иқтисодий текширишларда талабнинг миқдори эмас, маҳсулот нархининг ўзгариши билан унга талабнинг қандай ўзгариши муҳимдир. Бошқача айтганда, талабнинг нархга нисбатан эгилувчанлигини ҳисоблаш катта аҳамиятга эга. Талаб у , нарх х нинг функцияси бўлсин, яъни ) (x f y . x нарх орттирмаси, y унга мос талаб орттирмаси бўлса, нархнинг нисбий ўзгариши , /x x талабнинг нисбий ўзгариши y y/  бўлиб, x x y y   : нисбат нарх 1% ошганда унга мос талабни нисбий ўзгариши , яъни талабнинг нархга нисбатан эгилувчанлиги қўйидаги лимитга тенг : )5( lim : lim )( 0 0                   x y y x x x y y E y E x x T x Демак , . dx dy y x ET   Шундай қилиб , талабнинг нархга нисбатан эгилувчанлиги , нарх 1% га ошганда , бирор товарга бўлган талабнинг қандай ўзгаришини тақрибан ифодалайди . Маълумки , талаб функцияси нархга нисбатан камаювчи функциядир , яъни 0 dx dy бўлади . Шунинг учун амалда манфий сонларни ишлатмаслик учун . dx dy y x ET   (6) қилиб олинади . 1 TE бўлса , нархнинг 1% га ўсиши , талабнинг тахминан 1% дан кўп пасайишини ифодалайди ва талаб эгилувчан дейилади . 1 TE бўлса , нархнинг 1% га ўсиши , талабнинг тахминан 1% га пасайишини билдириб , талаб нейтрал дейилади . 1 0   TE бўлса , нархнинг 1% ортиши унга мос талабнинг 1% дан кам бўлишини ифодалаб , талаб эгилувчан эмас дейилади .

7-мисол. Талаб функцияси xy  10 бўлса унинг эгилувчанлигини топинг. Ечиш. (6) формулага асосан: 4 1 8 2 , 2 10 )1 ( 10          T T E бўлса x x x x x yy x E бўлади. Бунинг маъноси нарх 2 бўлганда уни 1% орттириш, талабнинг % 4 1    га камайишини кўрсатади. Талабнинг даромад (кирим, унум, тушум)га нисбатан эластиклигини қараймиз. x истеъмолчининг даромади бўлсин. Талаб функцияси y десак, ) (x f y боғланиш келиб чиқади. Бунда даромадга нисбатан эгилувчанлик yy x y Ed  ) ( бўлади . 8- мисол . Тадбиркор бирор маҳсулотга талабнинг даромадга нисбатан эгилувчанлиги 0,2 эканлигини билган ҳолда , унинг нархини 10% оширмоқчи бўлса унинг оладиган даромадини ҳисобланг ? Ечиш . Талабнинг эгилувчанлиги 0,2 бўлганлиги учун унга талаб 2% га камаяди . Натижада тадбиркорнинг даромади 8% ташкил этади . Таклиф деганда бирор маҳсулотнинг вақт бирлигида сотишга чиқарилган ҳажмини тушунилади . Маълумки , бирор маҳсулотнинг таклифи бирор даврда , нархнинг ўсувчи функциясидир . Таклиф функциясининг ҳам эгилувчанлигини талаб эгилувчанлигига ўхшаш топиш мумкин . ) (x f y таклиф функцияси бўлсин бунда x нарх, y таклиф функцияси, демак yy x y Ex  ) ( бўлади . Таклиф функциясининг эгилувчанлиги нарх 1% га ошганда таклиф функциясининг фоизларда ўсишини тахминан ифодалайди .

5. Тўла ва ўртача харажатлар эгилувчанлиги . Корхона бирор маҳсулотдан х бирлик миқдорда ишлаб чиқарса ва  x k тўла харажат функцияси аниқланган бўлса, тўла харажат эгилувчанлиги )7( , : ) ( x K dx dK dx dK K x E K E k x     бўлади , демак , тўла харажат эгилувчанлиги лимитик харажатнинг ўртача харажатга нисбатини ифодалайди .. Ўртача харажат x K П  б њ лса, унинг эгилувчанлиги, )8( ,1 ) ( 1 ) ( ) ( 2 2 2               K E dx dK K x x K dx xdK K x x K dx dKx x K x dx dП П x П E x x б њ лади, демак, ўртача харажат эгилувчанлиги тўла харажат эгилувчанлигидан 1 га кам экан. 1 TE бўлса, ўртача харажат эгилувчанлиги 0 га тенг, яъни 0 ) (  П Ex бўлиб, ўртача харажат ўзгармаслигини билдиради. Бундан )9( . 0 x K dx dK ёки K dx dkx    Шундай қилиб, тўла харажат эгилувчанлиги 1 га тенг бўлса, тўла лимитик харажат ўртача харажатга тенг бўлади.

O'xshashlar

Аниқ интегралнинг татбиқлари

Дифференциал тенгламалар

Грин формуласи ва унинг татбиқлари

Функциянинг дифференциали ва унинг тақрибий ҳисоблашдаги тадбиқлари

Икки каррали интегралнинг баъзи бир татбиқлари