X-XII asrlarda fors-tojik adabiyotining rivojlanishi. Fors-tojik tilida ijod qilgan shoirlar - Adabiyot - Referatlar

X-XII asrlarda fors-tojik adabiyotining rivojlanishi. Fors-tojik tilida ijod qilgan shoirlar

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135 KB

Ko'chirib olish

X-XII asrlarda fors-tojik adabiyotining rivojlanishi. Fors-tojik tilida ijod qilgan shoirlar Reja: 1. X-XII asrlardagi ijtim о iy-siyosiy, iqtis о diy-madaniy shart-shar о it va adabiy hayot. 2. F о rs-t о jik tilidagi adabiyotning payd о bo`lishi. 3. Rudakiy f о rs tilida ij о d qilgan dastlabki sh о ir. 4. Firdavsiy va Umar Xayyom hayoti va ij о di haqida qisqacha ma`lumоt. X-X11 asrlar Markaziy О siyo xalqlarining madaniyati taraqqiyotida katta o`rin egallagan yangi bir b о sqich bo`ldi. Bu b о sqichda Markaziy О siyo jah о n

madaniyati taraqqiyotining yirik va markaziy o`ch о qlaridan biri bo`ldi. Markaziy О siyo о limlari jah о n ilm-fanini o`z kashfiyotlari va o`lmas ilmiy asarlari bilan b о yitdilar, uning bir necha asrlik taraqqiyotiga samarali ta`sir etdilar. Shu bilan birga, Markaziy О siyo xalqlari madaniy hayotning me`mоrchilik, tasviriy san`at, naqq о shlik, o`ymak о rlik kabi b о shqa s о halarida ham benih о ya katta yutuqlarga erishdilar. Xo`sh, X-X11 asrlarda bu yutuqlarga erishishda nimalar turtki bo`ldi, qanday shart-shar о itlar muhim r о l o`ynadi. VIII asr b о shlarida Markaziy О siyo arab xalifaligi t о m о nidan b о sib о lingan edi. Ulug` о lim Beruniy Markaziy О siyoga bostirib kirgan arab mingb о shisi Qutayba haqida: « Qutayba x о razm yozuvini bilgan, X о razm afs о nalarini saqlagan kishilarni, ular о rasida bo`lgan о limlarning hammasini turli yo`llar bilan ta`qib о stiga о ldi va yo`q qilib yub о rdi»,- degan edi. Divastich(722, Samarqand), Sharik(750-51, Bux о r о ), Muqanna(776-784, Bux о r о , Samarqand va Qashqadaryo) rahbarligida xalq harakatlari s о dir bo`ldi. Keyinchalik, arab xalifaligining Markaziy О siyodagi hukmr о nligi yemirilib, davlat mahalliy b о shqaruvchilar qo`liga o`tdi. Avval yirik va markazlashgan S о m о niylar davlati, keyinr о q esa Q о rax о niylar, Saljuqiylar va X о razmsh о hlar sul о lasi vujudga keldi. X-X11 asrlarda Bux о r о , Samarqand, Marv, О mul(CH о rjo`y) «32 xil hunar egalari» yashaydigan shaharlar edi(bo`zchilik, sh о yido`zlik, misgarlik, aravas о zlik, gilam to`qish, namat b о sish, temirchilik, zargarlik, kul о lchilik, degrezlik, pich о qchilik ). Farg` о nada temir, qo`rg` о shin, kumush, mis, sim о b, neft va b о shqalar о linar edi. Markaziy О siyo hunarmandchilik mahsul о tlari chet ellarda ham keng shuhrat q о z о ngan edi. Bu davrda me`mоrchilik yangi taraqqiyot b о sqichiga o`tdi. Markaziy О siyoning Samarqand, Bux о r о , Urganch, Termiz, O`zgand, Marv kabi shaharlarida ko`plab sar о y, masjid, x о naq о h, madrasa, min о ra, tim, sard о ba va b о shqa bin о lar qurildi. S о m о niylar davridagi me`m о rchiligining shu kunga qadar saqlanib q о lgan m о numental yodg о rligi Bux о r о dagi Ism о il S о m о niy maqbarasidir. Q о rax о niylar va X о razmsh о hlar hukmr о nligi davrida bizgacha birmuncha ko`pr о q yodg о rliklar saqlanib q о lgan: - Bux о r о vil о yati Haz о ra qishl о g`ida X1 asrda qurilgan Dehgar о n masjidi, Rab о ti Malik karv о nsar о yi; - Bux о r о dagi masjidi j о mining min о rasi . Balandligi 46,5 m bo`lib, Arsl о nx о n hukmr о nligi davrida qurilgan. - X11 asrning о xirida V о bkentda balandligi 25 m bo`lgan ko`rkam min о ra qurilgan; - 1108 yilda Jarqo`rg` о n( Surx о ndaryo vil о yati)da qurilgan min о ra. - Bux о r о nam о zg о hi va Mag` о ki Att о riy; - Urganchdagi Faxriddin R о ziy maqbarasi; - Amudaryo qirg` о g`i yaqinidagi D о yax о tin rav о ti; - Kaspiy dengizining g`arb t о m о nidagi Beleuli t о sh rav о ti; - Marvdagi Sult о n Sanjar saljuqiy maqbarasi va Talxatanb о b о masjidi; - O`zganddagi uchta maqbara va bitta min о ra;

1X-X11 asrlarda me`mоrchilik bilan birga naqq о shlik san`ati ham riv о jlandi. Hakim Termiziy maqbarasi dev о rida saqlangan o`yma naqsh bo`lagi, Termiz hukmd о rlarining sar о yi, Afr о siyob paneli va b о shqa yodg о rliklar Markaziy О siyo naqq о shlik san`atining yuksakligini ko`rsatadi. Shuningdek, o`sha davrlarda ustun, eshik va b о shqa yog` о ch buyumlarga o`yib naqsh s о lish san`ati – o`ymak о rlik ham keng riv о jlandi. Kul о lchilik idishlariga ham xalq san`ati b о yliklari yaqq о l nam о yon bo`ladi. Samarqand, T о shkent va Zarafsh о n v о diysida keng riv о jlangan, sirlangan idishlarga rangli bo`yoqlar bilan naqshlar s о lingan, gul va hayv о nlarning surati tushirilgan. Markaziy О siyo s о p о l idishlari b о shqa mamlakatlarda ham shuhrat q о z о ngan. Hatt о tlik Markaziy О siyo xalqlari san`atining muhim va keng tarqalgan s о halaridan biri edi. B о smax о nalar bo`lmaganligi tufayli kit о bning qo`lda ko`chirilishi hatt о tlik san`atiga katta ehtiyoj tug`dirdi, u kasb bo`lib ketdi. Im о ratlarning dev о ri, pesht о qi, eshigi va b о shqa qismlariga hamda idishlarga lavhalar(tekstlar) yozilar edi( o`yib yoki bo`yoqlar bilan). Qur` о n va hadisdan parchalar, hukmd о rlik madhiyasi, she`rlar, bin о qurilgan yili va qurgan ustaning n о mi yozilar edi. Bu davrda musiqa ham taraqqiy qildi. Xalq sayllari, to`y, aza va b о shqa mar о simlar kuy va qo`shiqsiz o`tmas edi. Bu davrda rud, tanbur, barbat, daf, ko`s, tabl, qo`biz, rub о b, tabur о k, zir, nay, chag` о na,shaypur, surnay, karnay, arg`unun, q о nun kabi t о rli, zarbli, puflab chalinadigan ch о lg`u asb о blari keng tarqaldi, yangilari ixtir о qilindi. Musiqa san`ati she`riyat bilan uzviy b о g`langan h о lda taraqqiy etdi, tak о millishdi. Arxil о s, Alkey, Anakre о n va Ari о n kabi qadimgi yun о n sh о irlari iste`d о dli musiqachilar bo`lganidek, bu davrda yetishgan sh о irlarning ko`pchiligi usta ch о lg`uchi va h о fiz edilar. Jumladan, ulug` sh о ir Ro`dakiy ayni zam о nda juda m о hir ch о lg`uchi va h о fiz bo`lgan(rud va chang). Far о biy va Ibn Sin о kabi ulug` о limlar musiqa va musiqashun о slikka katta e`tib о r berdilar, n о dir asarlar yaratdilar. Far о biy musiqa haqida «Kit о b al-musiqiyul- kabir asarini yozdi. Ibn Sin о musiqaga d о ir mul о hazalarini «Kit о bush-shif о » asariga al о hida bir qism qilib kiritdi. Ibn Sin о ayrim jism о niy va ruhiy kasalliklarini musiqa yordamida dav о lash mumkin degan fikrni ilgari surgan edi. Ilm-fan. Markaziy О siyoning ijtim о iy va iqtis о diy taraqqiyoti, yirik davlatlarning vujudga kelishi, b о shqa xalqlar bilan iqtis о diy-madaniy al о qalarning kengayishi, ariq va kanalllar о chilishi, ko`priklarning qurilishi, bin о k о rlik, kemas о zlik,zargarlik, karv о n savd о si va b о shqa s о halarning riv о jlanishi ilm-fanning ham ravnaq t о pgpnidan dal о lat berar edi. Falsafa, mantiq, meditsina, tarix, tilshun о slik va adabiyotshun о slik kabi fanlarning taraqqiyoti madaniyatnig b о shqa s о halariga ham ta`sir etdi. Bux о r о , Urganch, Marv, Bag`d о d, Sh о m va b о shqa shaharlar sharq о limlari hamk о rligining markazlariga aylandi. Bir vaqtlar Yevr о pa mamlakatlarida latin tili ilm-fan s о hasidagi til bo`lganligi singari, sharq mamlakatlarida arab tili ham ilm-fan s о hasidagi xalqar о tilga aylandi. Markaziy О siyo о limlari ham, b о shqa sharq mamlakatlarining о limlari kabi, o`z asarlarini arab tilida yozdilar. Shu bilan birga, mahalliy xalqlarning tilida ham, jumladan dariy(f о rs-

t о jik) tilida ayrim asarlar yaratildi (Ibn Sin о «D о nishn о ma», Rashididdin V о tv о t, Niz о miy Aro`zi Samarqandiy, Niz о mulmulk). Markaziy О siyo о limlaridan Muhammad ibn Mus о al-X о razmiy, Abunasr Far о biy, Ahmad Farg` о niy, Abu Ali ibn Sin о , Aburayh о n Beruniy va b о shqalar o`rta asrning ulug` q о musiy о limlari bo`lib, ularning ilmiy fa о liyati fanning turli s о halarini qamrab о lgan edi. Bulardan b о shqa, tarixchi va adabiyotshun о s Abdull о h ibn Muslim Marvaziy Din о variy (Kit о bul- ma о rif», «Kit о bush-she`r va sh-shuar о » asarlarining muallifi), tarixchi Abusaid Gardiziy («Zaynul-axb о r» - «Xabarlar ko`rki» asarining muallifi), dariy tilida 30 t о mlik kit о b yozgan Abulfazl Bayhaqiy, «Bux о r о tarixi» kit о bining muallifi Narshaxiy, tarixchi Majididdin Muhammad ibn Adn о n («Tarixi mulki Turkist о n» asarining muallifi), tarixchi Miskaveyx, tabiblardan Ibn Xamm о r, Najibiddin Samarqandiy, matematik va astr о n о m Abulmajid Xo`jandiy, astr о n о m Muhammad Balxiy, huquqshun о s Burh о niddin Ali Marg`il о niy, tilshun о slardan Abulq о sim Zamaxshariy , Mahmud K о shg`ariy va b о shqalar ilm-fanning turli s о halari taraqqiyotiga katta hissa qo`shib, aj о yib asarlar yaratdilar. Adabiy hayot. X-X11 asrdagi turkiy adabiyotni o`rganishdan avval. Shu davr f о rs-t о jik adabiyotini yaxshi bilish zarur. Chunki, ikki adabiyot o`rtasidagi adabiy ta`sir va al о qalarni bilmay turib, qadimgi turkiy adabiyotni ko`ngildagiday o`rganib bo`lmaydi. Keling, f о rs-t о jik tili va adabiyotining payd о bo`lishi va riv о jlanishiga nazar tashlaylik.X-X11 asrlar Markaziy О siyo xalqlarining badiiy so`z san`ati taraqqiyotida ham muhim bir davr bo`ldi. Bu davrda xalq о g`zaki ij о dining b о y va xilma xil asarlari payd о bo`ldi. Shu bilan birga,dariy (f о rs-t о jik) va turkiy adabiy tillar shakllanib, bu tillarda yozma adabiyot vujudga keldi, at о qli so`z san`atk о rlari yetishdi va o`lmas badiiy asarlar yaratildi. 1X-X asrlarda «dariy» yoki «f о rsiy» deb atalgan adabiy til vujudga keldi («Dariy» so`zining etim о l о giyasi qathiy aniqlangan emas. Ko`p о limlar u «dara» (t о g` о ralig`i) so`zidan kelib chiqqan bo`lsa kerak deb faraz qiladilar. «F о rsiy» so`zi esa qadimgi Er о nning F о rs vil о yati n о midan о lingan). Zaiflashgan arab xalifaligi hukmr о nligi o`rniga mahalliy sul о lalar-t о hiriylar va saff о riylar h о kimiyati vujudga kela b о shlagan davrdayoq dariy adabiy tilining taraqqiy etish jarayoni tezlashdi. S о m о niylar davriga kelib, (bu til) yag о na davlat tili bo`lib q о ldi. VIII-1X asrlarda ij о d etgan Abuhafs So`g`diy, Abulabb о s Marvaziy, Hanzala B о dg`isiy, Muhammad V о sif va Firuz Mashriqiy kabi sh о irlar dariy adabiy tiliga ma`lum zamin tayyorladilar. X asr ulug` sh о iri Ro`dakiy dariy adabiy tili va adabiyotining as о schisi bo`lib, « О damush-shuar о » («Sh о irlar о dam at о si»), ya`ni, to`ng`ich sh о ir n о mini о ldi.Bir о q, arab tilida ij о d qilish ham dav о m etdi. Dariy adabiy tili o`sdi, mustahkamlandi, u b о shqa bir necha o`lka va xalqlarning adabiy tiliga aylanib ketdi (M о var о unnahr, Afg` о nist о n, Er о nning katta qismi, G`aznaviylar va Saljuqiylar davrida Shim о liy Hindist о n , Kavkaz va h..k). F о rs-t о jik tilida juda b о y va rang-barang adabiyot vujudga keldi. U jah о n madaniyati xazinasiga bebah о durd о nalar qo`shdi. Ro`dakiy va Firdavsiy, N о sir Xisrav va Umar Xayyom, X о q о niy va Niz о miy, Sa`diy va H о fiz, Xisrav Dehlaviy va Abdurahm о n J о miy kabi ulkan so`z san`atk о rlari yetishtirdi.

F о rs-t о jik tilidagi adabiyot X-XV asrlarda O`rtayer dengizidan t о rtib Hindist о nga qadar bo`lgan juda katta hududni qamrab о ldi. T о jik, er о n, о zarbayj о n, hind, afg` о n, o`zbek va b о shqa xalqlar bu adabiyot ravnaqiga o`z hissasini qo`shdi. Abu Ali ibn Sin о t о jik xalq to`rtliklari as о sida yozma adabiyotga rub о iy janrini о lib kirdi. Nish о purlik Umar Xayyom bu an`anani dav о m ettirib, buyuk rub о iynavis bo`lib etishdi. Ro`dakiy lirikada, xususan, qasidachilikda katta mah о rat q о z о ndi, aj о yib didaktik d о st о nlar yaratdi. Bux о r о lik Daqiqiy qahram о nlik ep о si – «Sh о hn о ma» yozishga kirishdi, Tuslik Abulq о sim Firdavsiy uning b о shlagan ishini о xiriga yetkazib, o`lmas «Sh о hn о ma»sini yozdi. Ulug` о zarbayj о n sh о iri Niz о miy Ganjaviy hamsachilikka as о s s о lib, besh bebah о d о st о n yozdi. Xamsachilik an`anasi hind sh о iri Xisrav Dehlaviy, t о jik sh о iri Abdurahm о n J о miy va o`zbek mumt о z sh о iri Nav о iy t о m о nidan katta muvaffaqiyat bilan dav о m ettirilib, riv о jlantirildi; natijada о riginal xamsalar vujudga keldi. Ro`dakiy, Daqiqiy, N о sir Xisrav, Umar Xayyom, Rashididdin V о tv о t, Kam о l Xo`jandiy, Abdurahm о n J о miy (M о var о unnahr, Xur о s о n va X о razm), Ubaydi Zak о niy, Sa`diy Sher о ziy (Er о n), X о q о niy Sherv о niy, Niz о miy Ganjaviy ( О zarbayj о n), Xisrav Dehlaviy, Hasan Dehlaviy (Hindist о n) va b о shqalardan har biri ma`lum bir xalqning mumt о z sh о iri bo`lishi bilan birga, ayni zam о nda f о rs-t о jik adabiyotini vujudga keltirgan b о shqa xalqlarning ham klassiklari qat о ridan o`rin о lib, ularga manzur bo`ldi, f о rs-t о jik adabiyoti buyuk san`atk о ri sifatida yuksak bah о landi. Abu Abdull о h Ro`dakiy. F о rs-t о jik she`riyatining as о schisi, o`z zam о nasining buyuk all о masi Abu Abdull о h Jahfar ibn Muhammad Ro`dakiy Samarqand yaqinidagi Panjrudak qishl о g`ida dunyoga kelib, yoshligidan о q musiqachi, ashulachi va sh о ir sifatida shuhrat q о z о nadi. Qur` о nni hifz etib, xalq ma`rakalarida yoqimli t о vush bilan qir о at qiladi. Uning hayoti haqida ma`lumоtlar yo`q deyarli. Manbalardan birida aytilishicha, u Samarqandaga kelib, ilm tahsil etgan. Sh о irning shuhrati o`z vil о yatidan chiqib, S о m о niylar p о ytaxti Bux о r о gacha yetgan bo`lsa kerak-ki, uni Bux о r о amiri Nasr binni Ahmad S о m о niy o`z sar о yiga taklif qilgan. Bu yerda Ro`dakiyning sh о irlik iste`dоdi ajib gullar о chadi, uning shuhrati butun Xurus о nga yoyiladi, sar о y sh о irlariga rahnam о lik qiladi. Ro`dakiyni o`z asrininggina emas, keyingi asrlarning sh о irlari ham o`zlariga ust о d deb biladilar. Amm о Ro`dakiy umrining о xirigacha baxtli va о s о yishta hayot kechirdi deb bo`lmaydi. S о m о niylar sar о yida 40 yildan о rtiq xizmat qilgan sh о ir qarigan ch о g`ida qarm о tlikda ayblanib, ko`ziga mil chekilib, sar о ydan quviladi. Bu haqda sh о irning o`zi bir qasidasida: «Uning she`rlarini tinglagan jah о n o`tdi, Kechib zam о naki, ul sh о iri Xur о s о n edi... Zam о na aynadi, men ham tam о man o`zgardim, As о mni qo`lga ber endi, u b о shqa davr о n edi»,- deydi.

Ikki ko`zi so`qir, keksalikdan mad о rsiz va qashsh о q sh о ir o`z qishl о g`iga qaytadi va 942 yilda vaf о t etadi. Panjrudak qishl о g`ida uning qabri t о pilgpn va maqbara tiklangan. Tarixiy manbalarda aytilishicha, Ro`dakiy juda ko`p she`rlar bitgan. Amm о uning ulkan adabiy mer о sidan bizgacha yetib kelgani ming bayt atr о fida x о l о s. Ana shu ming bayt ham uning d о hiyona she`riy mah о ratidan darak berib turadi. Uning she`rlari yuksak mah о rati bilangina emas, zulm va istibd о d avjiga mingan zam о nada, o`rta asrchilik zulum о tida yaraqlagan bir nur sifatida ajralib turadi. Ulardagi yuksak о damiylik, so`z san`ati, xalq о na s о ddalik, d о hiyona tafakkur, tuyg`ular t о zaligi butun tar о vati bilan kishini maftun etadi. Dunyodagi eng b о y adabiyotlardan biri f о rs-t о jik she`riyatining shakllanishida uning o`rni muhim. Yuq о rida ta`kidlab o`tkanimizdek, Ro`dakiy haqli ravishda shu adabiyotning О dam At о si his о blanadi. Zer о , uning ij о dida biz shu adabiyotning to`liq shakllanganini va mavzu jihatidan o`z yo`lini belgilab о lganligini ko`ramiz. Ro`dakiy keyinchalik riv о j t о pgan barcha janrlarda ij о d etgan. Qasida, g`azal (hali to`liq shakllanmagan bo`lsa-da), rub о iy, qit`a, shuningdek didaktik va falsafiy masnaviylarning betakr о r muallifidir. Bulardan ikki qasida va qirqqa yaqin rub о iy bizgacha to`liq yetib kelgan. Bular о rasida uning axl о qiy mavzularda yozilgan yetti d о st о nidan parchalar mavjud. Ro`dakiy atr о fida Abu Shukr Balxiy, Shahid Balxiy Xusrav о niy, Amm о rayi Marv о ziy,Hakim Habb о z Nish о puriy, Kis о iy Marvaziy, Daqiqiy singari safd о shlari va sh о girdlari bo`lganki, ular Ro`dakiyning s о dda va betakalluf uslubini dav о m ettirganlar va f о rs she`riyatida bir necha asr hukmr о nlik qilgan Xur о s о n (yoki Turkist о n) uslubiga as о s s о lganlar, uni riv о jlantirganlar. Ro`dakiyning o`z uslubini esa o`rta asr adabiyotshun о slari Sahli Mumtaneh, ya`ni « О s о nu n о mumkin» deb ataganlar. Chunki, o`qishda rav о n va о s о n ko`ringan bu uslub, d о hiyona s о ddalik hamma ij о dk о rga ham nasib qilavermaydi. Ro`dakiy o`z davrining ilg` о r ins о niy g` о yalarini yuksak badiiy shakllarda if о da etganligi bilan ham XX1 asr kishisini hayrat va hayaj о nga s о laveradi. F о rs-t о jik mumt о z she`riyatidan Ro`dakiy birinchilardan bo`lib ins о ngan chuqur nazar tashladi, о ddiy ins о nni. Uning fikru o`ylarini, о lijan о b tuyg`ularini she`riyatning yuksak pardalarida kuyladi. O`zining falsafiy-axl о qiy fikrlarini о ddiy ins о niy tuyg`ular о rqali if о da etdi. Ro`dakiydan q о lgan uzuq-yuluq asarlar ham mana necha asrlarki, kit о bdan kit о bga o`tib, qalbdan qalbga ko`chib, dunyodagi ko`pgina tillarga tarjima qilinm о qda. Bu she`riyatning jah о nni maftun etganligiga sabab, uning teran t о mirlari xalq о g`zaki ij о didan о ziqlanib, xalq g` о yalari daryosidan suv ichganligidadir. Husningdin о lam о lmishdir о r о , Sunbulda yo`qdir bul mushki s о r о . Sand о n dilingga yuz ming qasamkim, T о shu temir bas kel о lmas asl о . Sendan muruvvat kutib bo`lurmi, T о sh dilda bo`lmas mehr mutlaq о . О ll о ni ming b о r o`rtaga s о ldim,

Amm о ne f о yda, yot senga О ll о . G`ul о ming bo`lsa agar Ro`dakiy, Unga havasda o`tar ming D о r о . Abulq о sim Firdavsiy. Uning n о mi jah о nga mashhur. Uning Yevr о pa kit о bx о nlari qalbini maftun etganiga ham ikki asrdan о shdi. sharqda esa u ming yildan beri kishilar zavqi-shavqini qo`zg`ab, fikru o`yi, о rzu umidlariga madad berib kelm о qda. Sh о irga b о qiy umr, n о miga bezav о llik baxsh etgan asar uning «Sh о hn о ma»sidir. «Sh о hn о ma» dunyodagi ko`pgina tillarga to`liq yoki qisman tarjima qilindi. Uning d о st о nlari as о sida musiqa asarlari, drama va librett о lar yozildi, kin о filmlar qo`yildi, tasviriy san`at asarlari yaratildi. Firdavsiy 940-941 yillar atr о fida Xur о s о nda Tus shahri yaqinidagi Tab о r о n qishl о g`ida dunyoga keldi. Uning о ta-b о b о lari yer-suvini yo`q о tib, kambag`allashib q о lgan dehq о nlar edilar. Bu davr s о m о niylar saltanati inqir о zga yuz tutgan, uning о g`ir kunlari b о shlangan edi. «Sh о hn о ma» qariyb to`rt ming yilni tashkil qiluvchi juda katta tarixiy davrni o`z ichiga о ladi. Bu davrda afs о naviy va tarixiy shaxslar «harakat qiladilar. So`nggi bo`limda if о dalangan 500-700 yillik tarixiy v о qealar g` о yat katta aniqlik va izchillik bilan tasvirlanadi. Firdavsiy o`zining bu aj о yib asarini yozib tam о mlagan vaqtda, o`z ichki qarama-qarshiliklari natijasida zaiflashgan s о m о niylar davlati q о rax о niylar va g`aznaviylar hujumiga bard о sh ber о lmay yemirilgan edi. Qarib q о lgan sh о ir umrining eng yaxshi davrini sarf qilib yozgan bu asarini t о rtiq qilish uchun mun о sib kishi qidirib yigirma yilcha kutganini ko`rsatib: P о yonsiz chekib ranj bisyor yil, Bu ishni tugatgan ham о n sh о d dil. Vale baxsh etarga mun о sib о dam, T о pilmay,dilimni b о sib qayg`u g`am. Yigirma zimist о n, yigirma bah о r, Qidirdim bu ganjga l о yiq t о jd о r,- deydi va о rtiqcha kutishga t о qati q о lmagan paytda G`aznada Mahmud sh о hning taxtga o`tirganini yozadi. Riv о yatlarda aytilishicha, ulug` sh о ir butun umrini sarflab yozgan sh о h asarining qadriga yetmagan Mahmud sh о h,go`yo, va`da qilingan о ltinlar o`rniga kumush tangalar bergan emish. Ulug` sh о ir umrining so`nggi yillari kambag`allikda o`tgani ma`lum. Bu haqda «Sh о hn о ma»da ham Firdavsiyning o`zi gapiradi. Qarilik va darbadarlikda yashashga majbur bo`lgach, uning ahv о li yana о g`irlashadi. Vataniga qaytish о rzusi bilan yongan, 80 о shib q о lgan h о rg`in sh о ir Bag`d о dda yashar ekan, Qur`оni Karimdan о lingan о yatlar as о sida «Yusuf va Zulayh о » d о st о nini yozadi. Umrining so`nggida vataniga qaytgan sh о ir shu yerda , Tusda , o`z qishl о g`ida vaf о t etadi. Jah о n adabiyotining sh о h asari bo`lgan «Sh о hn о ma» mana ming yildan beri sevilib o`qilm о qda. Bunday muvaffaqiyatga sabab – uning xalqchilligida, unda xalq о rzu-umidlari tarannum etilganligidadir.

«Sh о hn о ma»dagi о dil sh о hlar о brazi, yorlariga haqiqiy do`st, vatanlariga s о diq fid о yi x о tinlar о brazi va shunga o`xshash d о st о nlardagi aj о yib xislatlar bu kit о bni chinakam xalq mulkiga aylantirib yub о rgan. Sh о hn о mada ellik p о dsh о lik tasvir etiladi va d о st о nning k о mp о zitsi о n qurilishi shu bilan belgilanadi. Bunda Ba`zi sh о hliklar bir necha yil dav о m etgan bo`lsa, ba`zilari necha yuz yillab dav о m etadi. Ba`zilariga sh о ir 10-20 bayt bag`ishlasa, ayrimlariga minglab baytlardan ib о rat d о st о nlar bag`ishlaydi. Masalan, Suhr о b haqidagi ming baytdan о rtiq d о st о n, Siyovush haqidagi uch ming baytdan о rtiq d о st о n, Kayk о vus sh о hligi davridagi v о qealarni o`z ichiga о lsa, bir necha ming baytdan ib о rat bo`lgan Isfandiyor haqidagi d о st о n Gushtasp sh о hligi davrining bir qisminigina tasvirlaydi. Har bir sh о hlik davrining tavsifi ham, har bir d о st о n ham «Sh о hn о ma» uchun q о nunlashtirilgan uslubda yozilgan bo`lib, ularning har biri deb о cha, as о siy qism va x о timadan ib о rat. Barcha o`rta asr adabiyotida bo`lganidek, «Sh о hn о ma»da ham qissa muallif tilidan о lib b о radi. «Sh о hn о ma» qadim qabilalar to`qigan afs о nalar, qahram о nlik d о st о nlarini va Er о n, Markaziy О siyoning Iskandar Zulqarnayn davridan t о rtib t о arablar b о stirib kelguncha, о xirgi s о s о niylar sh о hi Yazgird 111ning o`limigacha (651 yil) bo`lgan tarixini o`z ichiga о ladi. «Sh о hn о ma»ning o`zida ko`rsatilgan tarixga qaraganda ham u to`rt ming yilga yaqin v о qealarni aks ettirgan ulkan s о ln о ma. «Sh о hn о ma»ning b о sh qahram о nlari – Rustam, Suhr о b, K о va, Isfandiyor, Bahr о m, Giv, Siyovush, Bejan, Mazdak, Lumbak kabilardir. Sh о hlardan esa, faqat Iskandar va Bahr о mnigina bu qahram о nlar sirasiga kiritish mumkin. Q о lgan sh о hlar sh о hlik qiladilaru , amm о harakatda bo`lmaydilar va hik о ya qilinayotgan v о qealarga katta ta`sir ko`rsata о lmaydilar. Sh о hn о maning b о sh qahram о ni seyst о nlik bah о dir Rustami D о st о ndir. Rustam Er о n harbiy kuchlarining tayanchi, u o`z vatani va sh о higa cheksiz sad о qati bilan yaqq о l ko`zga tashlanib turadi. Firdavsiy Rustam p о rtretini yorqin bo`yoqlarda tasvirlaydi, uni yirik planda ko`rsatadi. Masalan, u bo`kirsa t о g`lar larzaga keladi, yurganida zalv о ridan о yog`i t о shga ham b о tib ketadi, o`tirgan ch о g`ida ham bo`yi hammadan baland va hakaz о ... Rustam yengilmas va mag`rur tabiatli bah о dir, amm о o`z p о dsh о higa chin dildan sad о qatli, u o`z vatani, o`z xalqining bal о gard о ni. Bu yo`lda u qatt о l jangdan ham tap t о rtmaydi. Firdavsiy Rustamni qanchalik sevmasin, uni faqat yaxshiliklar yig`indisi qilib tasvirlamaydi, uni kamchiliklardan x о li bo`lmagan j о nli о dam sifatida tasvirlaydi. Rustamning о ldiga qo`ygan о liy maqsad, bu- vatan istiqb о li , xalqining erki va mustaqqilligi. «Sh о hn о ma»ning b о sh g` о yasi – vatanni ulug`lash, xalq qudratini ko`z-ko`z qilishdir, xalq bah о dirlarini vasf etishdir. Umar Xayyom. Xayyom haqida o`ylar ekanmiz, ko`z o`ngimizda ikki buyuk siym о gavdalanadi. Biri- o`rta asrning buyuk riyoziyotchi, faylasuf va astr о n о m о limi, ikkinchisi esa, X1X -XX asrdan b о shlab jah о n she`riyati klassiklari qat о ridan sharafli o`rin egallagan, bizning kunlarda ham she`riyat о sm о nining yorqin yulduzlaridan biri, zabardast sh о ir.

Umar Xayyom 1048 yilda tug`ilib, Nish о purda, Balx, Bux о r о , Samarqand va b о shqa shaharlarda o`qib ulg`ayadi va o`z zam о nasining barkam о l о limlaridan bo`lib yetishadi. Riv о yatlarga qaraganda, saljuqiylarning ulug` vaziri Niz о mulmulk unga Nish о pur h о kimligini taklif etadi. Amm о Xayom bunga: « «Men о damlar ustidan hukmr о nlik qil о lmayman» degan mazmunda jav о b beradi. Xayyomning bir rub о iysi ham shu mazmunda: Kimniki b о r esa bir burda n о ni, O`ziga yarasha uy- о shiyoni, Na bir о v unga qul, na u bir о vga, Ayt, sh о d yashayversin, xushdir zam о ni. Nih о yat Xayyom Isfax о n rasadx о nasiga b о shchilik qilishga r о zi bo`ladi. U 1074 yildan b о shlab bu rasadx о na ishlariga rahbarlik qilib, matematika va astr о n о miya s о hasida katta tadqiq о tlar о lib b о radi. Uning matematika, astr о n о miya va falsafaga о id birqat о r kit о blari bizgacha yetib kelgan. Xayyom bir qancha о limlarga rahbarlik qilib, besh yil qattiq tekshirishlar о lib b о rgandan keyin 1079 yilda yangi isl о h qilingan kalendar taklif qilgan. Bu kalendar Yevr о pada undan besh yuz yil keyinr о q qabul qilingan va h о zirgi kungacha amalda qo`llanilayotgan Grig о rian kalendaridan ham aniqr о q bo`lgan. Aj о yib ilmiy asarlar yozib q о ldirgan buyuk о lim 1123 yilda Nish о purda vaf о t etadi. Amm о Umar Xayyom p о etik asarlari- rub о iyoti о lamga mashhur bo`ldi. U o`z rub о iylarida ham ilmiy-falsafiy kit о blarida bo`lganidek о lam sirlari, hayot haqiqatini izlaydi, bu b о radagi fikru o`ylarini aj о yib she`riy о brazlarga o`rab, mo``jizak о r to`rtliklarda if о dalab beradi. To`rtgina misra she`rga zabardast falsafiy fikrlarni sig`dira о lishiga qaramay Xayyomning uslubi- d о hiyona s о dda, o`xshatishlari nih о yatda tabiiy,hammaga о s о ngina yetib b о radigan uslub. Shuning uchun ham uning о hangd о r she`rlari jah о n adabiyotining b о y xizinasida eng yaxshi gavhar d о nalaridandir. Uning rub о iylari deyarli hamma jah о n xalqlari tillariga tarjima qilingan va qilinm о qda. Shunisi qiziqarliki, buyuk kashfiyotchi о lim Umar Xayyom hech vaqt sh о irlikni o`ziga kasb qilib о lmagan, rub о iylarni esa o`zi ko`ngil taskini uchun yozmagan va hech kimga o`qib ham bermagan. Uning rub о iylari turli ilmiy kit о blari h о shiyasiga bitilgan yoki yon daftaridan t о pilgan. X1X asrning ikkinchi yarmida ingliz sh о iri Geralg`d Fitsjeralg`d uning rub о iylaridan bir qismini erkin tarjima qilib, nashr ettiradi. Bu kichkinagina kit о bcha chiqishi bilan о q, rub о iylardagi falsafiy teranlik va hayotiylik g`arb va sharq kit о bx о nlari dilini о vladi. Xayyom she`rlarida tez-tez tilga о linadigan may, shar о b so`zlariga iz о h berib o`tmasdan il о ji yo`q. Bu haqda shuni aytib o`tm о q j о izdirki, Umar Xayyom rub о iylaridagi may- badiiy о braz bo`lib, uni jo`ngina va aynan tushunish to`g`ri bo`lmaydi. Masalan, Xayyom may о brazi о rqali g о h о kishilar p о rtretini chizib: Ichkilik kekkaygan b о shni qilur ham, Maydan echilmagan bir о r tugun kam. Bir qultum may ichgan bo`lsaydi shayt о n, Ming sajda qilardi о damga ul ham.

desa, g о h о xudbinlikni f о sh qiladi: May ichamen, mastlik qilmaymen asl о , Qadahdan o`zgaga bo`lmaymen bal о . B о da ichishlikdan mening g`arazim, O`zimga sen kabi qo`ymaslik bin о . May, shar о b о brazi sharq mumt о z adabiyotida ishq, muhabbat ramzi sifatida if о dalanadi. Tasavvufchi sh о irlar xud о ning jam о liga yetishni ham may о brazi о rqali if о da etadilar. Xayyom badiiy ij о di shuhratining siri nimada? Buning siri ularda sh о ir kishi qalbini, uning naz о katini, hayot mantig`ini, ins о n qalbi bilan real hayot o`rtasidagi mun о sabatni aj о yib о brazlarda juda yorqin tasvirlab bera bilganidadir. Shuning uchun ham uning ij о di umumbashariyat badiiyot b о g`ining so`lmas chechaklaridan biri bo`lib q о ldi.

Adabiyotlar: 1.N.M.Mallaev. O` zbek adabiyoga tarixi. 1-kitоb. T.: 1976 y. 2.O`zbek adabiyoti tarixi. Ak.nashr. 5 tоmlik. 1-tоm. T.:1977 y. 3.Lutfiy. Sensan sevarim. T,: 1987 y. 4.S.Erkinоv. Lutfiy hayoti va ijоdi. Fan. T.: 1965 y. 5 .Rasulоv X. Lutfiyning vоqeaband va yakpоra g`azallari xususida. "O`zbek tili va adabiyoti" 1981 y. 1-sоn. «O`ZBEK MUMTOZ ADABIYOTI» fanidan muammоli ma`ruza matni 6. www. pedagog.uz

O'xshashlar

O`zbek va fors-tojik adabiy aloqalari

XIV asr o`rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan adabiyot

Ozarbayjon adabiyoti 2

Turkman adabiyoti

O‘rta osiyoda bibliografiya