Структура ва структурализм

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja : 1. Адабий танқид ва бадиий адабиёт. 2. Ўзбек танқидчилилигида бадиий асарга ёндашувнинг янги кўринишлари 3. Структурализм ва ХХ асрдаги айрим фалсафий-эстетик қарашлар 4. Структурализмнинг янги кўринишлари 5. Поструктурализм 6. Экзистенсиал йўналиш ва унинг вакиллари

www.arxiv.uz Ўзбекистон мустақиллиги адабиётшунослик, адабий танқид олдида янги имкониятларни пайдо қилди. Шўро даври адабий танқидчилиги ҳаддан ташқари мафкуралаштирлган, социалистик реализм номли метод бадиий адабиётнинг қўл-оёғига кишан солган эди. Қандай бедодликни, адабий танқид «ҳе» йўқ, «бе» йўқ барча китобхонларнинг, жамики ёзувчи- ижодкорларнинг ўқитувчиси-раҳнамосига айланиб қолса. Адабий танқид «раҳнамолик»ни шу даражада уддаладики, манман деган санъаткорлар асарлари яроқсиз деб топилди, юзлаб, минглаб ёзувчилар халқ душмани сифатида отилдилар, осилдилар, зиндонбанд қилиндилар. Адабий танқид ижтимоий қиёсий, типологик талқин йўлидангина борди. Адабий танқиднинг герменевтика, аксиология, қадрият сингари тушунчалари четга суриб ташланди. Адабий танқид зўр бериб ижобий ва салбий қаҳрамон масаласини байроқ қилиб кўтарди. Коммунист образини яратиш халқлар дўстлиги муаммосини ёритишда таппа-тайёр қолиплардан фойдаланилди. Ўзбекистон Мустақиликка эришгач, жаҳон адабиётшунослиги, танқидчилиги мағно-моҳияти шакли-шамойили кўзга яққол кўринди. Ғарб, англо-америка адабиётшунослиги бадиий асарни ўқиш англаш эстетикасини яратиб бўлган, талқину баҳолаш назарияси бобида катта ютуқларга эришган экан. Ўзбек танқидчилилигига бадиий асарга ёндашувнинг янги кўринишлари, талқиннинг янгидан янги шакллари кириб кела бошлади. Ўйлаб кўрилса, Ғарбда тараққий этган талқин, баҳолаш йўсинлари мумтоз адабиётшунослигимизда мавжуд бўлган. Ғарбда «герменевтика», «аксимология», «интерпретация», «биография» сингари сўзлар мавжуд эди. Шарқда, мусулмон адабиётшунослигида изоҳ, шарҳ, тафсир, талқин, таъвил, маноқиб, тазкира сингари имтиҳонлар кўп бўлган. Биз ушбу мақолалмизда бадиий матн таркиби, маънолар кўчими, таянч сўзлар-структура, структурализм ҳақида фикр-мулоҳаза юритар эканмиз, мустақиллик туфайли адабий танқидда қайта жонлана бошлаган бир муаммони қайта кўриб ўтамиз. Бадиий асар ўзига хос микромир: санъаткор асар воситасида олам-

www.arxiv.uz олам фикрларни билдиради, ғояларни ифодалайди. Биз Борлиқни қандай ўзлаштирсак, санъаткор матнини шунчалик синчиклаб ўрганамиз. Ҳақиқий матн – тартибли таркибий тизим. Борлиқ тузилишида, инсон мучаси, аъзоларининг жойлашишида изчил таркиб, тартиб бўлганидай, бадиий асар матнида ҳам тартибли таркиб мавжуд. Аниқроқ айтсак, бадиий асар – бетакрор структура, тартибли таркибий тизим. Бу тизимни уқиш, ўзлаштириш йўриғи, йўсини, қоидаси структурализмдир. Структурализм мақсади адабий матннинг семиологияси – маънолар кўп йўналиши, кўп қатлигини англашдир. Структурализм мақсад-моҳиятини юзага чиқаришда асардаги муҳим маъно нуқталарини белгилаб олиш жиддий аҳамият касб этади. Синчков назар структурализм матнни турли алфозда таҳлил қилиш эканлигини пайқаб етади. Бошқача айтганда, структурализм ва герменевтика, структурализм ва аксиология унча ҳам бир-биридан йироқ тушунчалар эмас. Биз структурализмнинг пайдо бўлиши, босқичлари ҳақида тўхталишни; структурализм ва ХХ асрдаги айрим фалсафий-эстетик қарашлар тарихини ёритишни; структурализм вазифаси ва оқибатларини очишни; ниҳоят, структурализмнинг ўзбек адабиётида қўлланиши мумкин бўлган йўналишлар тарихини ифодалашни мақсад қилиб қўйдик. 2 Моҳиятига кўра структурализм янги соҳа эмас. Узоқ тарих, бой адабий меросга эга халқ борки, унинг нафосатшунослиги, адабиётшунослиги, матншунослиги тараққий этган бўлади. Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Бобур сингари санъаткорлар нафақат бадиий асарлар, балки поэтиканинг турли муаммолари ҳақида тадқиқотлар яратганлар. Алишер Навоий “Мезонул-авзон”, “Муҳокамат ул-луғатайн” сингари асарларида сўз, мисра, таркибий тизим ҳақида қимматли фикрларни билдирган. Ҳозир ҳам ўзини ҳурмат қилган, бадиий ижодни муқаддас санаган санъаткор бадиий тил, структура, сўздан фойдаланиш маҳорати, сатр салмоғи, семиология сингарилар ҳақида тадқиқот олиб бормоқда. Аммо структура, структурализм истилоҳи юз йил муқаддам Францияда пайдо бўлди. Структура таркибий

www.arxiv.uz қисмлар аро алоқа ва ўзаро мослашувлардир. Структурализм-тилшунослик, адабиётшуносликдаги йўсин, йўналиш, методнинг муштарак атамаси. ХХ асрнинг 10-йилларидан эътиборан шакллана бошлаган структурализм методини французлар “янги танқид” дея бошладилар. Француз структурализми ҳақида гап борар экан, аввало Фердинанд де Соссюр (1857-1913) номи тилга олинади. У структурал лингвистика асосчиларидан бўлиб, фанга синхрон ва диахрон ўрганиш методларини олиб кирди. Лингвистикани изчил тизим сифатида ўрганиш, тил ва семиотика аро узвий боғлиқлик масалалари Ф.де Соссюр номи билан боғлиқ. Р.О.Якобсон (1896-1982) структурани бадиий асар фабуласи ва композицияси билан узвий боғлиқликда ўрганиш йўсинини ишлаб чиқди. Унинг тадқиқотлари кўпроқ лингвистик структурализм билан боғланиб кетган. Тадқиқотчи Жан-Мари Озиа структура ва инсон психологияси муаммоларини тадқиқ этган. Мана шу олим матн таҳлили муаммолари сиёсий, мафкуравий, ташвиқий қарашлардан йироқ бўлиши лозимлигини уқтирган. Гастон Башлар (1884-1962) структура, структурализм билан боғлиқ “Янги илмий тафаккур” концепциясини фалсафий жиҳатдан асослади. У ҳозирги илмий билиш диалектикасини янгича талқин қилишга интилди. Структурализм мантиқий боғлиқлик, ўзаро алоқаларни яхлит ҳалқа сифатида ўрганади. Бу методда маконий чекланиш мавжуд, аммо у тафаккур имкониятларини бус-бутун ишга солишга қодир. Структурализмда маълум муаммодан четга чиқиб кетмаслик, масалани мумкин қадар теран, кенг миқёсда ёритиб бериш муҳимдир. Структурализмнинг шаклланиши ва ривожини Россияда пайдо бўлган “Поэтик тилни ўрганиш жамияти” (ОПОЯз) фаолияти намояндалари ижодий изланишларисиз тасаввур этиб бўлмайди. ХХ асрнинг 10-йилларида ташкил этилган бу жамият лингвистик ва адабиётшунослик структураси муаммолари билан шуғулланди. Мазкур жамиятнинг Е.Д.Поливанов, Ю.Н.Тўнянов, В.Б.Шкловский, Р.О.Якобсон, Б.В.Томашевский, Б.Эйхенбаум сингари аъзолари лингвистика, адабиётшунослик, хусусан, поэтика, адабиёт назарияси, матншунослик, рус адабиёти тарихини илмий-назарий ёритишда

www.arxiv.uz бетакрор ўзликларини намоён этадилар. Хусусан, Виктор Борисович Шкловский (1893-1984), Борис Викторович Томашевский (1890- 1957)кабилар ҳам назариётчилар сифатида танилдилар, ҳам Л.Толстой, Ф.Достоевский, А.Пушкин асарлари структурасини тадқиқ этиш бўйича катта илмий ютуқларга эришдилар. Уларнинг ижоди 10-йилларда бошланган бўлса-да, 50-70-йилларда унумли натижалар берди. Структурализм ХХ асрда учта мураккаб босқични ўтади. 10-йилларнинг ўрталарида бошланган структурализм бошланғич поғона бўлди. Гарчи у “бошланғич” бўлса-да, структурализмнинг тамал тоши ўша пайтда қўйилди, унинг асосий мақсад-вазифалари белгиланди. Муҳими, структурализм лингвистика ва адабиётшуносликдаги муштарак нуқталарга диққатини қаратди. Айни вақтда илк структурализм лингвистик ва адабиётшунослик муаммоларини аниқ, узил-кесил кўрсатиб берди. Структурализмнинг иккинчи поғонаси ХХ асрнинг 60-70-йилларига тўғри келди. Францияда бу йиллар Клод Леви Стросс (1908), Жак Лакон (1901-1981), Ролан Барт (1915-1980), Мишель Фуко (1926-1984) сингари структуралистлар ижод қилдилар. Булар структурализм моҳиятини мукаммал ёритдилар. Р.Бартнинг “Ҳузурбахш матн”, М.Фуконинг “Сўз ва буюмлар” тадқиқотлари, Леви-Стросснинг этнографик структурализмга доир ишлари машҳур бўлди. Айниқса, А.Бартнинг танқид, адабиётшунослик, тиллар ҳақидаги тадқиқотлари структурализм нуқтаи назаридан ўрганилган, баҳоланган. 60-70-йилларда рус структуралистлари унумли иш олиб бордилар Д.М.Лихачев (1906-2000), М.Б.Храпченко (1904-1993), М.М.Бахтин (1895- 1975), . Ю.Лотман, Ю.Борев, Ю.Барабаш сингарилар “ОПОЯЗ”чилар анъаналарини давом эттирдилар, бадиий асар матнига доир хронотоп, ровий, функционал ёндашув сингари масалаларни ўртага қўйдилар. 60-70-йиллар структурализмида Юрий Лотманнинг хизматлари катта. Бу олим услуби қанчалик мураккаб бўлса, у талқин қилган асарлар ҳам шунчалик жиддий. Услуб қанча мураккаб бўлса, мутахассис уни ўқиш,

www.arxiv.uz ўрганишга шунчалик жиддий киришади. Ю.Лотман бадиий асар матни муаммосини кенг миқёсда, барча санъат асарлари бирлигида, жаҳон адабиётининг мураккаб асарлари мисолида ёритади. Ю.Лотманнинг мантиқ йўсинига йўл топилса, унинг назарий қарашларини англаб етиш осонлашади. Олим ҳар қанча мураккаб услубни қўлламасин, бадиий матн муаммоси доирасидан четга чиқиб кетмайди. Бизнинг мумтоз адабиётимизда шундай мураккаб, теран илдизли матнлар борки, уларни англаб етган мутахассис Ю.Лотман асарларини бемалол уқиб олади. 70-йиллардан бошлаб ўзбек адабиётшунослигида поэтика масалалари ўрганила бошландики, уларни структурализм соҳасида олиб борилган изланишларнинг бошланиши деб англамоқ жоиз. Бадиий тафаккурда рўй берган ўзгаришлар адабиётда дарҳол намоён бўлади. 80-йиллардан бошлаб структурализмнинг янги кўриниши – постструктурализм пайдо бўлди. Постструктурализм, рамзий айтганда, структурализмни биқиқлик, академик ҳолатдан ҳаётнинг жўшқин оқимига олиб чиқди. Янги метод намояндалари жонли ҳаёт руҳи сингган, халқона тилда ёзилган матнларни талқин қила бошладилар. Айниқса, бундай ҳол шўро адабиётида рўй берди. Ошкоралик ва демократия шароитида муқаддам таъқиқланган асарлар чоп этила бошланди. Уларда Гулаг маҳбуслари, сиёсий жиноятлари учун узоқ вақт озодликдан маҳрум этилганлар характери акс эттирилган эди. А.Солженицин, А.Рибаков, А.Бек, А.Платонов сингариларнинг асарлари постструтурализм учун қимматли материал – матнларни берди. Ўзбек адабиётида Х.Султонов, Мурод Муҳаммад Дўст, Эркин Аъзам, Тоғай Мурод, Рауф Парфи сингариларнинг асарлари матни ўзига хос, бетакрорлиги билан диққатни жалб этди. Поэзиядаги бахшиёна руҳ, халқона оҳанг, маромлар матн таҳлили учун ниҳоятда зарур, қимматли эди. Мустақиллик даври адабиётида наср, назм, драматургия соҳасида бўлмасин жанрий изланишлар авж олди. Омон Мухтор, Хуршид Дўстмуҳаммад, Саломат Вафонинг роман, Тоҳир Малик, Назар Эшонқул,

www.arxiv.uz Ш.Холмирзаевларнинг қисса, Н.Эшонқул, Ш.Бўтаев, Н.Норқобил, Э.Шукур, Исажон Султонов, Зулфия Қуролбой қизи, Дилфуза Қўзиеваларнинг ҳикоя жанридаги изланишлари постструктурализм методи учун бой материал бўла олади. Афсуски, ўзбек адабиётшунослиги, адабий танқидчилиги структурализм методи муаммолари билан жиддий шуғулланмаяпти. Тўғри, мустақиллик даврида А. Қаҳҳорнинг “Сароб”и, А.Қодирий романлари матн нуқтаи назаридан янгича талқин қилинди. Аммо бундай талқинлар ҳозир ниҳоятда кам. Айниқса, қайта талқин қилиниши лозим бўлган асарлар бисёр. “Тафаккур” журналининг 2004 йил 3-сонида Зуҳриддин Исомиддиновнинг “Тарас Бульба: ошкор ва пинҳон қиёфа” номли тадқиқоти чоп этилди. Муаллиф Гоголь асаридаги семиотик нуқталарни аниқ, ишонарли белгилайди. Матн таҳлилидан келиб чиққан ҳолда муаллиф Тарас Бульба зинҳор халқ қаҳрамони, ватанпарвар бўлмаганлигини исботлайди: “Албатта, Гоголь ҳам худди Пушкинга ўхшаб, ўз даврида Тарас Бульба сингари “дин ва миллат фидойилари”нинг ёвузлигини фақат ишорат тили билан баён қила олар эдики, бунинг сабаблари ҳаммага тушунарли” 1 . Шу муаллиф «Чини турганида афсона нечун?» мактуб-мақоласида Тўленберган Компбергеневнинг «Қорақалпоқман. таваккалчиман» (Нукус-2003) асарини синчиклаб таҳлил қилади. Маълумки, сўнгги йилларда ҳар бир халқ ўзининг тарих шодасидаги ўрни, мавқеини бўрттириб кўрсатишга интилмоқда. Донишманд адиб Т.Калпбергенов ҳам қорқалпоқни улуғлашга ҳаддан ташқари берилиб кетади. З.Шомиддинов асардаги сакта, сохталикларни бирма-бир талқин қиларкан, ёзувчига мурожаат қилади: «Ҳурматли Тулепбергин оға!... Эл ва миллатнинг қадимийроғи аълою тарих саҳнасига турли сабабларга кўра кечроқ чиққанлари тубанроқ бўлмайди. Барчаси тенг. Шундай экан, тарихчи олимларнинг ҳозиргача амалга оширган меҳнатлари натижасини-аён ҳақиқатларни назар-писанд қилмай, афсона тўқишга, шу асосда тарих «ижод» қилишга ҳожат йўқ». 2 1 “Тафаккур” журнали, 2004 йил, 3-сон, 77-бет. 2 «Тафаккур» журнали, 2006 йил, 5-сон, 24-бет.

www.arxiv.uz Танқидчи бадиий асар матнига чуқур киргани сайин таркиб, тартиб, таянч сўзларни аниқ кўради, ҳис қилади. Поструктурализм сўзлар, ишоралар аро модерн ҳолат, асар ичра асар яратила бошланганлиги кўра бошлайди. Шўро даври танқидчилигидаги талқин, таҳлилларни кузатар экансиз, хаёлингизга дафъатан: “Мен нима дейману қўбизим нима дейди?”- мақоли келади. Хуллас, постструктурализм асарларни синчиклаб ўрганади. Яна шуни таъкидлаш керакки, постструктурализм глобаллашув жараёнининг самараси сифатида жаҳоний аҳамиятга молик асарларни таҳлил, талқин қилади. Масалан, структуралист Клод Леви-Стросс “Структурализм ва экология” мақоласида муаммони умумжаҳон миқёсида олади. Леви-Стросс мутахассислиги нуқтаи назаридан этнолог бўлгани учун ҳам умумжаҳоний муаммо моҳиятига тез, асосли кириб борди. Бадиий адабиётда глобал моҳиятли тадқиқотларни яратиш шарт. Ўйлаб кўрилса, олам ҳам ҳудудсиз, одамлар ҳам бир-бирига ёт эмас экан. Айниқса, илмий-техника тараққиёти, глобаллашув жараёни одамларни яқинлаштирганидай, адабий алоқа, ўзаро таъсирни кучайтирди. Ўзбек ёзувчиси Хуршид Дўстмуҳаммад италиялик адиб Дино Буцаттининг “Етти қават” ҳикоясидан таъсирланиб “Жимжитхонага йўл” асарини ёзди. Ҳикоя композицияси ғалати: Х.Дўстмуҳаммад “Етти қават” ҳикояси қаҳрамони Дино Корте ҳолати билан “Жимжитхонага йўл”нинг асосий иштирокчиси Зоҳид Яқин руҳиятини бақамти тасвирлайди. Ҳар икки ҳикояда кўзга яққол ташланмайдиган жиҳат шуки, Дино Корте аста-секин юқоридан пастга тушиб боради. Зоҳид Яқин бўлса биринчи қаватдан еттинчига кўтарилади. Қизиғи шундаки, одам-ким, қаерданлилигидан қатъи назар тақдирга тан бериб, турли вазиятларга кўникиб бораркан. Италиялик ёзувчи ўз қаҳрамонини осмондан ерга туширар экан, унинг ўзига хослигидан – дини, миллати, удумлари, яшаш тарзидан келиб чиқади. Х.Дўстмуҳаммад Зоҳид Яқинни аста-секин арши аълога кўтара боради. Ҳар икки қаҳрамон ўлим томон илгарилаб бораверади. Ўзбек ва италиялик беморнинг ҳолатлари структурали таҳлилда сезила боради. Ўлимнинг миллати йўқ. У ўз бағрига ҳаммани олаверади. Жон таслим

www.arxiv.uz қилаётган Дино Корте “нажот истаб майда сим тўр қопланган деразадан ташқаридаги дарахтзорга чираниб қарайди, аммо кўз олди чаплашиб кетади. - Тунми?... - деб сўради у аранг пичирлаб. – Соат неч...” 2 . Шундай ҳолат Зоҳид Яқинда ҳам рўй беряпти: “Зоҳид Яқин йўлак адоғидан оқиб кираётган сутдек нур оғушида ястаниб ётган кенг ва ям-яшил сайҳонликни илғаб, шу қадар баҳри дили очилдики!... - Жозиба!...” Хуршид Дўстмуҳаммад “Ал-аъроф” драмасида америкалик машҳур адиб Эдгар По (1809-1849)нинг ҳаётидаги ҳолатларни тасвирлаш орқали инсоннинг қаерда, қандай яшашидан қатъи назар, фожиалар гирдобида бўлишини кўрсатади. Демоқчимизки, ўзбек ёзувчиси америкалик адиб ҳаёти мисолида инсоний фожиа, ҳолатларни кўрсатиб берган. Драмадаги семантик марказ мана бу гапда жамланган: “Душман ташқарида эмас, ичимда, амма...” 3 Аксарият инсонлар куядилар, ёнадилар, лекин По сингари ўз дардларини лўнда ифода эта олмайдилар. Глобаллашув жараёни инсонни тўлароқ англаш имконини яратди. Биламизки, ҳар бир миллий адабиёт таркибида болалар адабиёти, унинг намояндалари бор. Ҳозирги пайтда болалар адабиётида ҳам жиддий ўзгаришлар рўй беряпти. Сўнгги олти-етти йил ичида англиялик ёзувчи Джоан К.Ролингнинг номи машҳур бўлиб кетди. У яратган “Гарри Поттер ва унинг дўстлари” асари болалик салтанатининг машҳур асарига айланди. Гарри Поттер саргузаштлари тасвирланган китоб жаҳон болалари томонидан ўқилмоқда, фильм ҳолида томоша қилинмоқда. Гарри Поттер нега бунчалик машҳур бўлиб кетди? Ёзувчи К.Ролинг болаларнинг эртак, миф, саргузаштларини техника воситалари орқали тасвирлай олди. Гарри ва унинг дўстлари ялмоғизлар, афсунгарлар орасида бўладилар, хавфли вазиятларга тушиб қоладилар ва муҳими, бундай вазият-ҳолатлар техника, электроника, компьютерлар билан узвий боғлиқ. Атрофимизга назар ташласак, болалар компьютер оламига чуқур шўнғиб кетганликларини сезамиз. Бошқача 2 3 “Тафаккур” журнали, 2001 йил, 3-сон, 90 ва 91-бетлар. 3 4 “Жащон адабиёти” журнали, 2004 йил, 11-сон, 76-бет

www.arxiv.uz айтганда, боладаги саргузаштталаблик, қалтис вазиятларга интилиш фан- техника воситасида амалга оширилмоқда. Болалик салтанатидаги ҳолат, вазиятларни структурализм методи воситасида ишонарли таҳлил қилиш мумкин. Хуллас, постструктурализм кенг миқёсда фаолият олиб борадиган, масалани илдиз-илдизидан ёритиб берадиган умумдунёвий методга айланиб бормоқда. Эҳтимолки, тараққиёт постструктурализмнинг яна янги имкониятларини юзага чиқарар. 3 Адабиёт ва санъатда йўсин, йўналиш, оқимлар борки, уларнинг асосида фалсафий-эстетик қарашлар,ёрқин сиймоларнинг эстетик тушунчалари туради. ХХ асрда Г.В.Плеханов (1856-1918), М.Хайдеггер (1889-1976), Гастон Башлар (1884-1962), Жан-Поль Сартр (1905-1980), Н.А.Бердяев (1874- 1948) сингари мутафаккирлар яшаганки, улар фаолияти марксча фалсафа- эстетика, экзистенциал йўналиш, структурал тизим моҳияти билан узвий боғлиқ. Тўғри, З.Фрейд, К.Юнг, Э.Фромм, С.Франк сингари мутафаккирлар ҳам ХХ асрда ўз тадқиқотларини яратганлар. Уларнинг асарлари санъат- эстетиканинг теран муаммоларини ҳал қилиш билан боғлиқ. Биз экзистенциализм, структурализм, социалистик реализм моҳиятига жиддийроқ назар ташлашнигина мақсад қилиб қўйдик. Экзистенциал фалсафа ХХ асрда Ғарбий Европада чуқур илдиз отди. Франц Кафка (1883- 1924), Альбер Камю (1913-1960), Жан-Поль Сартр (1905-1980) сингари санъаткорлар ижоди экзистенциализм билан узвий боғлиқ. Экзистенциализм методининг мақсад-моҳияти кўпроқ М.Хайдеггер асарларида ёритилган. Экзистенциал – тирикчилик демак. Инсон-тирик жон. Тирикчилик унинг маъно-мазмунини белгилайди. Инсон қилмиш-қидирмишлари унинг моҳиятини белгилайди. Инсонга нега ундай яшамадинг, нега бундай ғоянинг изидан бормадинг, ҳаётингни қандай йўналтиришларда олиб бординг деган саволларни қўйиш нотўғридир. Инсоннинг кимлиги, моҳияти яшаган йўли, қилмишларидир, холос. “Инсон ўзини қай даражада амалга оширса, шу даражадагина мавжуд бўлади. У ўзини, демак, ўз қилмишларининг

$www.arxiv.uz йиғиндиси сифатида, ўз шахсий ҳаёти сифатида – фақат шундайгина намоён этади,” 4 - деб ёзади Ж. П.Сартр. Унинг қуйидаги фикрлари инсон моҳияти тўғрисидаги қарашни тасдиқлайди: “... инсон ўзининг қатор қилмишларидан бошқа ҳеч нарса эмас, у мана шу қилмишларидан ташкил топадиган муносабатлар йиғиндисидан иборат, демоқчимиз холос” 5 . Экзистенциализм инсонни имкониятларига кўра эмас, қилган ишига кўра баҳолайди. Одам бу дунёда елади, югуради, болам-чақам дейди, тўй-томоша қилади. Хуллас, умр ўтаверади. Экзистенциал фалсафа инсондан “Нега бундай қилдинг?”, “Нега бундай қилмадинг?” демайди. Инсоннинг савоби ҳам, гуноҳи ҳам ўзига. Энг асосийси, инсон мафкуралар, юксак ғоялар, тинкани қуритадиган югур- югурлар қули бўлиб қолиши керак эмас. Инсон ҳаётининг қайсидир босқичида қўрқоқлик қилди, қачондир лоқайдлиги туфайли фожиага сабаб бўлди. У нима қилган бўлса, қандай яшаган бўлса, шунга яраша ажр (савобу гуноҳини) олади. Ўйлаб кўрилса, экзистенциал фалсафа ҳамма инсон ҳаётига мос келади. Шарқда яшаш, тирикчилик фалсафаси чуқур ишланган. Фақат у экзистенциализм дейилмайди. Тирикчилик, тирикчилик деймиз-у, ҳар бир одам яшашга ўз ақли, тушунчаси билан ёндашишини унутмаслигимиз керак. Баъзи одам табиатан ақлли, доно бўлади: ишнинг фойдаси, осонини кўзлаб ҳаракат қилади. Одам борки, ҳаётини елга совуради: ейиш, ичиш, маишат қилишдан нарига ўтмайди. Мутафаккир М.Хайдеггер биологик умр билан онтологияни (мангу барҳаётлиликни) фарқлайди. Унингча, тирикчиликнинг муҳим бир нуқтаси бор. У – ўлим. Одам ўлимдан қўрқади, уни йўқлик, мавҳумлик деб билади. Аслида, ўлим яшаш йўлидаги бир босқич. Одам ўлимдан кейин ҳам яшайди. Лекин, ҳамма гап шундаки, у қандай, қанча яшайди? Тириклик даврида инсон қандай яшаган бўлса ўлганидан кейин инсон сифатидаги МОҲИЯТИГА кўра онтология босқичига киришади. Биз кўпроқ мангу асарлар ҳақида гап борганида онтология истилоҳини қўллар 4 Ж.П.Сартр. Экзистенциализм ты\рисида. “Жащон адабиёти” журнали, 1997 йил, 5- сон, 188-бет 5 Ж.П.Сартр. Экзистенциализм ты\рисида. “Жащон адабиёти” журнали, 1997 йил, 5- сон, 188-бет$

www.arxiv.uz эдик. Экзистенциал фалсафа онтологияни инсон умри қимматини белгиловчи восита сифатида ишлатади. М.Хайдеггер фикрича, инсон яшайверади, тирикчилик йўлида елиб югураверади, аммо алал-оқибат инсон ҳаётининг маъно-моҳияти талқин, таҳлил орқали баҳоланади. Мартин Хайдеггер, гарчи экзистенциал фалсафа намояндаларидан бўлса-да, тил ва инсон боғлиқлиги масаласига алоҳида эътибор беради. Ҳақиқий тил – сизу биз орамиздагина алоқа воситаси эмас. У (ҳақиқий тил) инсонга шарифлик ато қилинаётганда берилган илоҳий инъом. Инсоннинг инсонлиги тилидадир. Шариф инсон фақат сўзлаётганидагинамас, сукут сақлаётганида ҳам сомеълик қилаётганида ҳам гўзалдир. Сокин одамнинг моҳияти сўзлаётган одам фикрларидан кўпроқ нарсани англатади. Тил ҳақида, айниқса, тилнинг герменевтик моҳияти хусусида фикр юритган одам структура, семиотика, семиология ҳақида тўхталинмаслиги мумкин эмас. Демоқчимизки, М.Хайдеггер асарларида структура, структурализм ҳақида айтилган мулоҳазалар кўп. “Тафаккур юритиш надур?” мақоласида сўзлар мағзини чақади: “Файласуфлар – тафаккур юритувчилар. Бунинг боиси шуки, асосан фалсафада тафаккур рўй беради. Ҳозир ҳеч ким фалсафага қизиқиш ортаётганини инкор этмайди. Лекин биронта зот топилармиканки, “ҚИЗИҚИШ” деган сўзнинг бугунги кунда қай мазмунда қўлланаётганини кузатган бўлсин” 6 . М.Хайдеггер жумла, сатрдаги ҳар бир сўз мазмуни, шакли, туркуми, оҳанги, мароми билан қизиқади. Бу, табиийки, структурализм билан узвий боғлиқ. Экзистенциализм методи ХХ асрнинг ўрталарига келиб бир мунча сусайди, унга бўлган қизиқиш камайди. ХХ аср бошларидан экзистенциализмга зид турадиган марксча реализм Россияда, кейинроқ СССРда ниҳоятда ривожланди. Марксча фалсафа асосида пайдо бўлган социалистик реализм нафақат Шўро давлатида, балки бир қанча хорижий адабиётларда қўлланила бошланди. Марксча фалсафанинг нафосатшунослик, адабиётшуносликда қўллана бошланишида 6 М.Хайдеггер “Разговор на просёлочной дороге”. М.: “Высшая школа”, 1991 , 135-136- бетлар.

www.arxiv.uz Георгий Валентинович Плеханов (1856-1918)нинг ҳиссаси катта бўлди. У ўта маданиятли, кўп ўқиган, санъатни нозик ҳис қиладиган, марксизмга ниҳоятда садоқатли зот бўлган. Г.Плеханов Маркс асарларини қунт билан ўқиди, уларни рус тилига таржима қилди. Марксистик нафосатшуносликнинг шаклланиши, ривожи Россияда Г.Плеханов номи билан боғлиқ. Плеханов рус мутафаккир танқидчилари – Добролюбов, Чернишевский, Герцен, айниқса, Белинский асарларини алоҳида бир меҳр билан ўқиди. Унда ғарб файласуфлари қарашларини россиялик маърифатпарварлар – “реал танқид” намояндалари ижоди билан боғлаш истаги туғилди. Белинскийнинг асарларини ўқир экан, Плеханов ғалати бир янгиликни кашф этди. В.Белинский Г.Гегель асарларини ўқиб: “Адабий танқиднинг вазифаси санъат асарларини тафаккур тилига ўгирмоқдир”, - деб ёзиб қўйган экан. Г.Плеханов панлогизм номини олган Гегель фалсафаси ҳақидаги Белинский қарашини ўқиб хурсанд бўлиб кетди. Плеханов мана шу янгилик асосида ўзининг ПАНСОЦИОЛОГИЗМ номини олган қарашини узил-кесил ифодалади: “Адабий танқиднинг вазифаси санъат асаридаги социологик эквивалентни юзага чиқаришдир”. Гегелнинг санъат ҳақидаги ақидаси панлогизм номи билан машҳур бўлган эди. Г.Плехановнинг социологик эквивалент назарияси пансоциологизм деб юритила бошланди. Инсон ҳаёти, характерини ижтимоийликсиз тасаввур этиб бўлмагандай, адабий танқидни ҳам ижтимоий ёндашув талқинсиз англаб бўлмайди. Лекин ижтимоийлик бошқа белги, хусусиятларга қўшиб олиб борилсагина ўзини оқлайди. Ижтимоийликни адабий танқид, бадиий характернинг бош, етук белгиси сифатида қабул қилиниши, қўлланилиши тўғри эмас. Г.Плеханов В.Белинский, Н.Добролюбов, Н.Чернишевский, А.Герцен ижодидаги “реал танқиднинг асосий хусусияти ижтимоий эквивалентлик эканлигидан қувонди. Ваҳоланки, В.Белинскийдан бошланган рус инқилобий демократлари бадиий асардаги ижтимоий моҳиятни матнни босиб-янчиб, синдириб,мажруҳ қилиб ситиб чиқарганлар. Масалан, А.Добролюбов “Арафа”(И.С.Тургенев) романи ҳақида “Ҳақиқий кун қачон келади”,

www.arxiv.uz А.Островскийнинг “Момақалдироқ” драмаси ҳақида “Зулмат ичра нур” сингари мақолаларини ёзди. Шиддатли Виссарион ҳам бадиий асарлар матнини таҳлил қилишни эмас, асар баҳолашда ҳис-ҳаяжонларни тўкиб солишга, ижтимоий моҳиятни мумкин қадар юксак кўтаришга эътибор берди. Структуралистлар, хусусан, В.Шкловский, Б.Томашевскийлар В.Белинский, унинг издошлари ижодини жонли матндан узилиб қолганлигини қаттиқ танқид қилдилар, "Белинский, Добролюбов, Зайцев, Михайловскийлар гўё гул кўргани келдилару, гулдан завқланиш ўрнига унинг устига ўтириб олдилар", 7 - дейди В.Шкловский. Б.Томашевский фикрича, XIX аср 60- йилларидаги рус революцион-демократлари “бадиий асарни ижтимоий яроқлилигига кўра баҳоладилар”, “ўзларининг мафкуравий қаричларини чин ўлчов деб билдилар” 8 . Борис Садовский “Чернишевский - танқидчи” (“Весў” журнали, 1907 йил, 7-сон) мақоласида “Нима қилмоқ керак?” романи муаллифини “истеъдодли иқтисодчи”, адабий танқид соҳасида “тиришқоқ ва заҳматкаш”, “ўртамиёналикнинг баайни ўзгинаси” дейди. Шўро адабиётшунослиги ва танқидчилиги В.Белинский, А.Добролюбов, Н.Чернишевксий, А.Герцен ва бошқалар асарларини кўкларга кўтарди. Мазкур мутафаккир-мунаққидлар асарлари шўро адабиётшунослиги ва танқидчилигининг метедологик асоси эканлиги узлуксиз таъкидланди. Уларнинг адабий-танқидий, бадиий асарлари бот-бот чоп этилди. Бунинг боиси шунда эдики, шўро адабиётшунослиги ва танқидчилиги инқилобийликни ҳамиша юксак қардрлади, ҳатто, вулгар социологизм ҳам 20-йилларда байроқ қилиб кўтарилди. Шўро адабиётшунослиги фанида микроанализ ва структурализм методининг сусайиб кетишига ҳам В.Белинскийлар асарларидаги ҳис-ҳаяжон, матндан ажралган ҳолда асарни ғоявий-ижтимоий “танқид” қилиш сабаб бўлди. Шўро адабиётшунослигида ёзувчиларни “ўрни-ўрнига қўйиб” муносабатда бўлиш, танқид қилиш авж 7 В.Шкловский. Сентиментальние путешествия. …1918-1923 г. Л.: “Атиней”. 1924.стр. 76, 131. 8 Б.Томашевский. Теория литературы. Поэтика. М.-Я.: 1930,стр. 154.

www.arxiv.uz олди. Афсуски, баъзи илмий тадқиқот, диссертацияларда В.Белинский, Н.Чернишевскийлар асарлари ҳануз методологик таянч сифатида кўрсатилаётганлиги ачинарлидир. Рус танқидчиси Лев Аннинский “Нимани излайсиз?” номли мақоласида ҳозирги танқидчиликда барҳам топаётган удумлар ҳақида тўхталиниб, В.Белинскийдан бошланган чалалик, чалкашлик, чиранчоғликларга эътиборни қаратади. Лев Аннинский В.Белинскийлар ҳақидаги қарашларни хулосалар экан, рус революцион-демократлари қўлидан олинган эстафета таёқчаси шўро адабиётшунослиги Прокрустлари томонидан роса фойдаланилганлигини айтади 9 . Бу ерда мунаққид шўро адабиётшунослиги ва танқидчилигидаги вулгар социологизм, юзакилик, гуруҳбозлик, нохолисликни назарда тутганлигини тушуниб олиш қийин эмас. Шундай қилиб, ХХ аср адабиётида гоҳ кучайиб, гоҳ пасайиб, гоҳ кенг миқёсда, гоҳ тор кўламда ўсиб-ўзгариб борган структурализм экзистенциализм, соцреализм сингари методларни саралашда маҳак тош вазифасини ўтади. Чиндан ҳам, санъат вазифаси, ундаги йўналишлар функцияси инсонни қай даражада ҳаққоний, табиий тасвирланганлигига кўра баҳоланади. Инсон ҳамиша онадан эркин туғилади. Инсон эркига кишан солишлар, қуюшқонга киритишлар кейинчалик бошланади. Инсон ҳаёти, аслида, эрк билан ҳар хил кишану тузоқлар аро курашдан иборат. Чўлпон «Кўнгил» шеърида эрк ва унинг кушандалари аро зиддиятни тиниқ кўрган, аниқ тасвирлаган эди: Кўнгил, сен мунчалар нега Кишанлар бирла дўстлашдинг?... Тириксан, ўлмагансан, Сен-да одам, сен-да инсонсан; Кишан кийма, бўйин эгти, Ки, сен ҳам ҳур туғилғонсан!... 9 Л.Аннинский. Чего ищете? “Литературная газета”. 2004, 11-17 феврал.

www.arxiv.uz ХХ асрда инсон эрки, ҳурлигига жону жаҳди билан қарши курашган мафкуралар кўп бўлди. Шўро давлатида, Германияда, Испанияда, Италияда, Чилида, Конгода, яна қанчадан қанча юртларда фашизм очиқчасига ҳаракат қилди. «Манқурт» деган истилоҳ моҳияти ХХ асрда аниқ кўринди. Инсон эрки ва унга қарши ҳар хил тазйиқлар адабиётшуносликда қандай номланади? Адабиётшуносликда «характер» деган тушунча бор, у жуда кўп тилларда «каракте» номи билан маълуму машҳур. Аслида инсон ўз фитрати, мангу битиги билан туғилади. Ҳаёт, фаолият давомида инсон маъно-моҳияти намоён бўлади. «Сартр, мавжудлик-шахс хатти-ҳаракатларидан иборатдир, деб билади. Унингча, инсон ўзини ўзи намоён қилиш, ўзини ўзи руёбга чиқариш орқалигина мавжуддир. Шунинг учун у «ўз ҳаёти ва хатти- ҳаракатларининг йиғиндисидан бошқа нарса эмас» 1 0 Ажаб, ҳаётда ҳамма зиддиятлар кураши мавжуд экан. Экзистенциализм, аслида, инсонни, характерни марксча фалсафадаги талқинига зид равишда вужудга келган экан. Биз юқорида Г. В. Плехановнинг пансоциологизм ҳақидаги қарашини келтирган эдик. Бу назария бевосита К. Маркс қарашидан келтириб чиқарилган эди. Илмий коммунизм назариясининг асосчиси К. Маркс «Фейербах тўғрисида тезислар» нинг 6-бандида ёзади: «... инсоннинг моҳияти айрим индивидга хос бўлган абстракт эмасдир. Ҳақиқат ҳолда у барча ижтимоий муносабатларининг мажмуидир» 1 1 (таъкид бизники- А. Р) Қаранг, экзистенциализм «ота»си- Жан Сартр инсон «ўз ҳаёти ва хатти- ҳаракатларининг йиғиндисидан бошқа нарса эмас» деяпти, К. Маркс бўлса, инсон барча ижтимоий муносабатларнинг мажмуидир» деган узил-кесил хулосани чиқаряпти. Экзистенциалистлар инсон ҳаёти-ю, хатти- ҳаракатларинигина асос қилиб олганликлари боис абсурдизмга тойиб кетдилар. Марксча «назария» билан қуролланганлар инсонни ижтимоий рупорга-ўзликдан узоқлашган воситага айлантириб қўйдилар. Ижтимоий 1 0 В.Ненмасов. Эсзистенциализмнинг «ота»си. «Тафаккур» журнали, 2005 йил, 3-сон, 92-бет. 1 1 Ф. Энгельс. Л. Фейербах ва немис классик философиясининг охири. Т.: «Узбекистон»- 1982, 60-61 бетлар.

www.arxiv.uz моҳияти тўлиб-тошиб кетган одам оддий ҳақиқатларни айтишга ҳам қўрқиб қолди. Ёдимда бор: бир куни Озод Шарафиддиновнинг тишли-тирноқли бир мақоласи чоп этиилганида, тенгқур, ҳам фикрлар йиғилиб қолдик. Мақола ҳақида биров у деди, биров бу деди. Озод домла шижоати мақталди. Шунда Эркин Воҳидов: - Озод ака аслида тўғри гапни айтган, холос. Ҳаммамиз ҳам тўғри, ҳақ гапни ҳамиша, ҳар қаерда айтишимиз керак. Шўро мафкураси бизнинг онгимизни, эркимизни кишанлаб ташлаган-ки, оддий ҳақиқатни баралла айтишни ҳам қаҳрамонлик деб биламиз. Тўғри, инсон фақат ўзини ифодалаб, ўз билганидан қолмай яшаши мумкин эмас. Одам азалу абад жамиятда яшаган, жамият билан тил топишган. Абсурд асарларда жамиятни, жамоани тан олмаслик кўринади. Бадиий адабиётдаги характер инсоннинг фитрати (ўзлиги) ва ижтимоий муносабатлар йиғиндисидан иборат бўлмоғи лозим. Структурализм инсон характерини илдиз-илдизи билан ёритиб берадиган йўналиш сифатида диққатга моликдир. Шундай қилиб, ХХ асрда структурализм билан бир қаторда экзистенциализм, шўро реализми – социалистик реализм ҳам ривожланди. Ҳар бир метод асосида, айтилганидай, фалсафий-эстетик қараш, муносабат мавжуд. Структурализм объект билан бевосита боғлиқлиги – ҳамиша жонли матн билан иш кўришлиги боис ривожланди. Ундаги ўсиш бир текис, қаршиликларсиз бўлмади. 60-йиллардаги структурализм илк структурализмдан кўп нарсаларни олганидай ундаги кўп хусусиятларни инкор этди.

O'xshashlar

Структура ва структурализм

ХХ асрниг 80-йилларидан постструктурализм глобаллашув жараёни билан биргаликда ўсди, қамров миқёсини кенгайтирди

Ўзлаштириш эстетикаси ажойиботлари

Адабий характер ҳакида

«Фарҳод ва Ширин» «Лайли ва Мажнун» анъана ва янгилик достонларнинг хусусиятлари