Sofokl - Adabiyot - Referatlar

Sofokl

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.9658203125 KB

Ko'chirib olish

Sofokl (mil. av. 524-456-yillar) Sofokl Afinaning oily davlat lavozimi strateglikka (m.av. 441) saylanadi. Samos deb nomlangan qirg’inbarot janglarda ishtirok etadi. Oltmish yillik ijodiy faoliyati davomida 120dan ko’proq asar yozadi. Biroq ularning ko’pchiligi bizgacha yetib kelmagan. Antik zamonlarda keng tus olgan drammatik shoirlar musobaqasida 24 marta g’olib bo’lgan. Sofokl o’z zamonasida ko’p variantlarda tarqalgan Edip Lay haqidagi afsonalarga katta qiziqish bilan qaraydi. Bunday afsonlarlar sujeti asosida “Shoh Edip”, “Edip Kalonda”, “Antigona” deb nomanuvchi trilogiya uozadi. Bundan tashqari “Aske”, “Elektra”, “Filokten”, “Graxinali ayollar” asarlari ham jahon adabiyotining qadimiy namunalaridir. Yunonlar bilan misrliklar o’rtasida o’z shaharlarining qadimiyligini isbotlovchi bahslar hali davom etardi. Albatta, madaniyat va san’atning qadimdan rivojlanganligi xususida gap ketganda Afinaga teng keladigani yo’q. biroq misrliklar Fiva shahri bir vaqtlar gullab-yashnaganida Afinanaing tamal toshi ham qo’yilgani yo’q edi, deb istehzo qiladilar. Ehtimol shunday bo’lgandir. Qadimgi Fiva qirq darvozali muhtasham shahar bo’lgan emish. Ularning tili hozirgi arab tiliga o’xshamagan, boshqacha bo’lgan. Yana bir isbot uchun Misr ehromlarini ko’rsatishadi. Fiva podshosi Lay befarzandlikdan qiynalar edi. Podshohlikning ham intihosi bo’ladi. Bir kun kelib, keksayib qolsa toj-u taxtni kimga topshiraman, deb ko’p o’ylanar ekan. Ko’pdan buyon qiynalib yurgan bu dardini ibodatxona kohinlariga yetkaxganlarida, kohinlar Layning o’g’il farzand ko’tajagi haqida vahiy kelgani haqida xabar qilishadi. Ammo bu farzand yillar o’tib otasini o’ldirishi ham shohga yetkaziladi. Haqiqatan ham, oylar o’tib Layning xotini o’g’il farzand ko’radi. Lay xusand bo’lish o’rniga vahimaga tushadi. Axir, kohinlarning karomati to’g’ri bo’lib chiqdi-da. Bir kun kelib o’g’lining o’ldirib qo’yishidan cho’chigan Lay yarim tunda chaqaloqni xizmatkori qo’liga topshirib, hech kimga sezdirmasdan o’rmondagi yirtqich hayvonlarga tashlab kelishini buyuradi. Yo’lda ketayotganida chaqaloqqa rahmi kelgan xizmatkor bolani qo’shni mamalakat podshohligiga beriub qaytadi. Yillar o’tib kuchli bo’liub o’sgan bolakay safar qilib kelish niyatida yo’lga tushadi. Daradagi torgina yo’lda xayol surib ketayotgan yigitga bezatilgan aravani qo’riqlab kelayotgan soqchi dag’dag’a bilan “Qoch yo’ldan!” deydi. Bundan g’azablangan yigitcha soqchini oti bilan pastlikka uloqtiradi. Bundan sarosimaga tushgan ikkinchi sozqchi nayzasini o’qtaydi. Ikkinchi soqchi ham o’ldirilganini kuzatib turgan aravadagi bir chol yo’lovchiga hassasi bilan do’q-po’pisa qiladi. Yo’lovchi cholning hassasini tortib olib, boshiga chunon uradiki, qariya bechora til tortmay o’ladi. Bu fojeadan xabardor bo’lgan orqadagi uchinchi soqchi qochib ketadi. Shundan

so’ng yo’lovchi yigitcha hech narsani ko’rmagamdek bemaylixotir Fiva shahriga kirib keladi. G’am-anduhga botgan shaharliklar dengizda Sfinks degan maxluq paydo bo’lganligini, shahr ahlini yeb quritayotganligini aytishadi. Biroq Sfinks balosidan qutulish oson emas. Bu bahaybat maxluqqa hech kim bas kela olmaydi. U shunday murakkab topishmoqlar beradiki, javob topolmaganni shu zahoti yutib yuboradi. Podshoh saroyida aqlli, bilimdon bo’lib o’sgan yo’lovchi shahzoda Sfinksning “Qanday maxluq ertalab to’rt, kunduzi kuni ikki, kechasi uch oyoqlab yuradi”, degan savoliga “odam” deb javob berganidan so’ng, maxluq dengiz qariga tushib ko’zdan g’oyib bo’ladi. Bu voqeadan behad shodlangan fivaliklar yigitni hech ikkilanmay Fiva taxtiga o’tqazishadi va unga Edip deb nom berishadi. Qadimiy odatlarga ko’ra, shoh edip Layning xotiniga uylanadi. Malikadan ikki qiz, ikki o’g’il ko’radi. Yillar o’tib Fivada dahshatli vabo kasali tarqaladi. Kasallikka davo topilmaganligi sababli xalq ibodatxonaga murojaat qiladi. Ular avvalgi shoh Layning qotili qotili topilgan kuni bu balodan qutulish mumkinligini bashorat qilishadi. Anca yillar oldin bu voqeadan xabardor bo’lib, qochib qolgan soqchini topib haqiqatni bilib oladilar. Ming afsuski, Layning qotili Shoh Edip bo’lib chiqadi. Xizmatkor Edipning chaqaloqligidan tortib hozirgacha bo’lgan voqeani saroy ahliga so’zlar beradi. Bu mudhish voqeadan dahshatga tushgan malika ichkariga kirib ketadi. Shoh Edip o’z onasiga uylanganligi va undan bir necha farzand ko’rganligini anglab, xotinining ortidan boradi. Ne ko’z bilan ko’rsinki, u o’zini osib qo’ygan edi. U sarosimada onasining yoqasidan to’g’nachig’ini olib, ikki ko’zini sitib tashlaydi. Ikki ko’zi so’qir Edip xalq va farzandlarining qahriga uchraydi. Shu tariqa Shoh Edip voqeasi yakun topadi. Rivoyat qilishlaricha, Shoh Edip shaharni tashlab ketganidan so’ng Fivaning boshiga musibat tushib, xarobaga aylanadi. Qadimda Fiva, Afina, Rim kabi muhtasham shaharlar bo’lib, ular sdushman bostirib kirishi mumkin bo’lmagan mustahkam devorlar bilan o’ralgan bo’lgan. Shuning uchun mamlakat shahar nomi bilan atalib, shahar- davlatlar deyilgan. Sofoklning ko’pgina asarlari mana shunday shahr-davlatlardagi voqealarga bag’ishlanagandir. Ne-ne shaharlar, davlatlar yo’q bo’lib ketdi, lekin Sofoklning nomi hali-hamon yashab kelmoqda. UMAR XAYYOM (G’iyosiddin Abulfath Umar ibn Ibrohim (1040-1123)) Umar Hayyom jahonga mashhur ruboiy ustasidir. Nishopur yaqinidagi qishloqda chodir to’quvchi oilasida tug’ilgan. O’z davrining ilmli kishisi Nasriddin Shayx Mnasur qo’lida ta’lim oladi. Aljabr, fizika, jo’g’rofiya, ilohiyat ilmini o’rganish bilan birga fors-arab tili adabiyotini ham mukammmal o’zlasjtiradi. Keyinchalik Balx, Buxoro, Samarqand, Makkagacha boradi.

Uning ilk asari Balxda “Hisobning qiyin masalalari” nomi ostida kitob holiga keltiriladi. Xayyomning shuhrati tobora ortib boradi. Buxoro hokimi Shams ul-mulk (1068-1079) shoirni saroyga taklif etadi. Shams ul-mulk Umarni saroyda izzat-hurmat bilan qabul qilib, o’tirgan taxtining yonidan joy beradi. Buxoroda katta obro’ga ega bo’lgan Xayyomning dovrug’i Saljuqiylar davlatining poytaxti Isfahonga yetib boradi. Shohning vaziri Nizom ul-mulk Xayyomni taklif qilib, saroyning obro’li ilm ahllari qatoridan joy beradi. Xayyom umrining oxirida Nishopurga kelib, muttasil ijod bilan mashg’ul bo’ladi va shu yerda vafot etadi. Uning ”Muxtasar fizika”, “Borliq haqida risola”, “Borliq va burch haqida”, “Risolai jabr”, “Maqolat fil jabr val muqobala”(“Algebra masalalari haqida risolalar”(1069-1074)), “Risolatul hokimil Fozil G’iyosiddin Abulfath Umar ibn Ibrohimul Xayyomiy an-Nishopyriy fil barahim alo musayyilil jabr val muqobala”(“Hakim va Ibrohim Xayyomiy Nishopuriyning algebra va muqobala masalalari haqida risolasi”) va bsohqa asarlari mavjuddir. Umar Xayyom shoir sifatida ham mashhurdir. Uning ruboiylari o’zi yashagan zamon va keying davr adabiyoti tarqqiyotiga kuchli ta’sir o’tkazgan. “Ko’zanoma” siklidagi she’rlari boshi – Navro’zning kirib kelishini ta’riflab qolmay, adabiyot tarixi8 va qoidalari haqida ham muhim fikrlarni aytib o’tgan. Shoir vafotidan so’ng ruboiylari to’planib, qaytadan ko’chirilib, kitob holiga keltirildi. Ularning birida (1207) 252 ta, ikkinchisida (1254-1260) 172 ta ruboiy borligi aniqlngan. Sharqshunos olim Shoislom Shomuhammedovning ta’kidlashicha, “U shoir sifatida, dastavval, Yevropada shuhrat qozondi. Ukrain sharqshunos olimi akademik A. Krimskiy Xayyomning Eronda shoir sifatida mashhur bo’lganini ta’kidlab o’tgan edi: “1913-yil oktabrda men bunga yana bir bor ishonch hosil qildim, hozir (ya’ni, 1914-15-yillarda-Sh. Sh.) Eron tashqi ishlar ministrligining xizmatchisi bo’lmish Mirza Hamid u vaqtda(1913-yilda-Sh. Sh) Moskva Davlat Universitetida bilimini takomillashtirar edi. Eronda juda mukammal bilim olgan bu kishi menga chin ko’ngildan e’tirof qilib, “hozirgi forslar uning(Xayyomning) she’rlarini o’qiganlarida uni Xo’ja Nasriddinga o’xshagn xushchaqchaq, masxaraboz kishi sifatida tasavvur qiladilar. Hindistonda esa uni avliyo-so’fiy sanab, nash etadilar, men to “Eron va Eron adabiyoti tarixi” kitobini rus tilida mutolaa qilmagunimcha, Umar Xayyomning ulug’ olim, teran fikrli faylasuf, donishmand ekanligini xayolimga ham keltirmagan edim, deydi ”. Yevropa olimlari Umar Xayyomning matematika, fizika, astronomiyaga oid asarlarini uzoq vaqt tahlil qilib, ko’p marta o’rganadilar. Saljuqiylar saltanatida shoir munajjim va tabib sifatida faoliyat yuritadi, saroyning eng martabali shoiri sifatida hurmat-e’tiborga loyiq bo’ladi.

Umar Xayyom Ibn Sinoni o’z ustozi deb ehtirom bila tilga olgan va ustozining tibbiyotga oid asarlari umrining oxirigacha shoir qo’lidan tushmagan. Umar Xayyom tabiblik sir-sanoatini ham ustozidan o’rganganligini tan oladi. Umar Xayyomning zehni nihoyatda o’tkir bo’lgan, o’ziga yoqqan asarni bir bor o’qisa bas, yod olib qo’yaqolgan. Buni zamondoshlari bir nechabor sinovdan o’tkazib, hayratga tushishgan. Umar Xayyom xudojo’y edi. O’limi oldidan Qur’oni karimdan bir necha surani o’qib, Allohdan qilgan gunohlari uchun kechrim so’rab, keyin jon beradi. G’arb ilm ahli Umar Xayyomning ruboiylarini to’plab, “Ko’zacha” nomi bilan nashr ettiradi. Shunga asoslanib, ayrim G’arb va, hattoki, Shrq shoirlari uni mayparast shoir deyishadi. May haqida she’r yozgan shoirlarning hammasi ham mayparast bo’lavermaydi. Umar Xayyomning may ichib, mast- alast holda yurganini hech kim ko’rnagan va bir manbada qayd etilmagan. Bundaqn tashqari, Sharq, xususan, tasavvuf she’riyatida may obrazining ilohiylik, o’zidan kechib, komil inson bo’lish bilan bog’liq ma’nosi bor. G’am- qayg’uga botib, nola qiladi. May shu qayg’uni unutish vositasidir. Umar Xayyomning har bir misrasida o’ziga xos falsafa yotganini sezish qiyin emas. CHINGIZ AYTMATOV (1928-2008) Qirg’izistonning Talas vodiysidagi Shakar ovulida tavallud topgan. Otasi To’raqul Aytmatov Avliyootadagi rus-tuzem maktabini bitirgan ziyoli edi. U keyinchalik shaxsga sig’inish qurboni bo’ladi. Onasi Naima Aytmatova o’qimishli ayol bo’lgan. Chingiz dastlab rus, so’ngra qirg’iz maktabida o’qiydi. Avliyootadagi zooveterinariya texnikumini, Qirg’izistondagi qishloq xo’jalik institutini tugatdi. Moskvada yozuvchilar uyushmasi qoshidagi oily adabiyot kursini(1956-1958) bitiradi. “Literaturning Kirgizistan” jurnali bosh muharriri, “Pravda” gazetasining muxbiri,Kinematografchilar uyushmasi boshlig’I, Qirg’iziston Yozuvchilar uyushmasi rahbari bo’lib ishlagan. Ilk badiiy ijod namunasi “Jamila”(1958) qissasi juda ko’p tillarga tarjima qilingan. Bu qissa “Muhabbat haqida yozilgan jahondagi eng ajoyib qissa”, deb yuksak baho bergan edi Lui Aragon. Qirg’iz va rus tillarida ijod qiladi. “Birnchi muallim”(1962), “Somon yo’li”, “Ona yer”(1963), “Alvido Gulsari”(1966), “Yuzma-yuz”, “Qizil durrali sarvqomatim”, “Bo’tako’z”, “Oq kema”, “Erta qaytgan turnalar”, “Sohil bo’ylab chopayotgan olapar” kabi qissalarning, “Asrga tatigulik kun”(1980), “Qiyomat” romanlarining muallifidir. Bu asarlarning deyarli barchasi o’zbek tiliga tarjima qilingan. O’zbek kitobxonlari ularni sevib o’qiydi.

Yozuvchi har bir asarining voqeasini hayotdan oladi. Voqealarga sayqal berib, go’zallashtirib yana hayotga qaytaradi. “Ashim” hikoyasi qahramonini olib qaraylik. Ikki farzandidan ajralgan chol munkayib, ruhan tushkunlikka tushib, hayotdan bezib qolmaydi. Ashim kuchli iroda egasi. U har qanday ayriliqqa, har qanday qiyichilikka bardosh beradi. O’g’li urushdan qaytib kelmaydi, betob qizini har qancha davolashga urinmasin, malham topolmaydi. Bu og’ir judoliklarga qaramasdan u hayotdan yashashdan umidini uzmaydi, o’zini mehnat bilan ovutadi. U odamlardan ham ajralib qolmaydi. Hamma vaqt odamlar orasida bo’ladi. Odam taftini odam biladi, degan naql asar asosida yotadi. Chingiz Aytmatov o’z asarlarida mehnatni ulug’laydi. Ayni chog’da mehnatkash inson obrazini juda go’zal yaratadi. “Oq yomg’ir” hikoyasining bosh qahramonlari Saodat va Qosimjon o’z mehnati tufayli baxtiga, iqboliga erishadi. Yaxshi niyat bilan o’z yerlarini o’zlashtirib, xalqqa ozgina bo’lsa-da foydasi tegar degan maqsadda tinimsiz mehnat qiladilar, fidoyilik ko’rsatadilar. Muallifning “Oq kema” qissasida Mo’min buva va yetim qolgan nabira, O’rozqul obrazlari nihoyatda hayotiy tasvirlangan. Mo’min buva nevarasini parvarishlab, ulg’aytirishdek ezgu niyat bilan yuradi. Buvaning qalbi nihoyatda toza. Shunday bo’lsa-da, O’rozqul qaynatasi Mo’min buvaga azob beradi, uni ruhan qiynaydi. Insoniylik, odamgarchilik O’rozqulga yot. Asarda bola obrazi ham nihoyatda katta mahorat bilan yoritilgan. U shirin orzular dunyosida yashaydi. Issiqko’lga matros bo’lish uchun ketgan otasini, allaqayoqlargadir g’oyib bo’lgan onasini sog’inib yashaydi. Kunlar o’tib ular bolani qidirib kelishiga ishonadi. Avlodning davomchisi bo’lgan bola yorug’likka intiladi, o’qish niyatida Mo’min bobo yordami bilan maktab quchog’iga otlanadi. Chunki, bugungi kun millat davomchilari o’qishi, endilikda dunyoni bilishi, O’rozqul kabi tuban, pastkash, jaholatparastlardan ustun bo’lishi kerak. Chingiz Aytmatov xarakter yaratish ustasi. U inson qalbining nozikligi, mehr-muhabbatga tashnaligi-yu go’zalligini chuqur his eta oladi va uni mahorat bilan tasvirlaydi. Yozuvchi yaratgan Jamila, Saida, Oltin kabi xotin- qizlar, Doniyar, Duyshen, Ilyos, Abubakr kabi qirg’iz xalqining o’g’lonlari obrazlari tinimsiz ijofiy izlanishlar samarasidir. Yozuvchi hayotning ichiga chuqurroq kirib borsagina, hayotdagi voqealarni teran idrok etsagina, voqelikning mazmun va mohiyatini keng mushohada qilsagina, uning yaratgan obrazlari hayot kabi yorqin, go’zal va beg’ubor chiqadi. Chingiz Aytmatovning keyingi ijod namunalaridan biri “Asrga tatigulik kun” asarini olib qaraylik. Bu asarda manqurt obrazi g’oyat pishiq va puxta yaratilgan. Manqurt fahimlamaydi, befarosat bo’ladi, o’zini-o’zi anglab yetmaydi, atrofda bo’layotgan voqealarni mushohada qilmaydi. Kelajak haqida

uning tasavvuri bo’lmaydi. Shunday manqurtlarning tiniq vakili Jo’lamon obrazidir. U tuyani va xo’jayinini biladi. Xo’jayini aytgan gapdan, chizgan chizig’idan chiqmaydi. Irodasiz bu manqurtning o’z onasini otib o’ldirishi kitobxonni larzaga soladi. Hayotda bunday manqurtlar kimlar uchundir ish beradi. Bunday manqurtlardan kimlardir o’z manfaatlari hamda maqsadi yo’lida ustamonlik bilan foydalanadi. Bunday ustamonlar uchun aqlli, fahm-farosatli kishilardan ko’ra, manqurtlar ko’proq manfatt, foyda keltiradi. Chingiz Aytmatovning “Asrga tatigulik kun” romani so’nggi yillar jahon romanchiligida eng yaxshi asarlar biri sifatida yuksak baholandi. RASUL HAMZATOV (1923-2003) Rasul Hamzatov tufayli Dog’istonni butun jahon tanidi. 1923-yilda tug’ilgan shoir sho’ro hukumatining taqiblaridan qo’rqmasadan o’z millatini ulug’ladi. Otasi shoir Hamzat Sadasa xonadoniga ko’pgina mashhur shoirlar tashrif buyurib turishardi. Bu yosh Rasulda adabiyotga muhabbat uyg’otdi. “Tong qo’shig’i”, “Mening qalbim tog’larda”, “Tog’ qizi”, “Dog’istonim”, “Yuksak yulduzlar”, “Tog’likning vatani”, “Ovuldan xat” asarlari she’riyat shaydolarining yuragidan joy oldi. Rasul maktabni bitirgandan so’ng, pedagogika texnikumida o’qiydi. Shundan so’ng maktabda o’qituvchi bo’lib ishlay boshlaydi. Keyinchalik teatrda rejissor bo’lib ishlaydi. Gazeta va radoida muxbir bo’lib yurgan kezlarida she’rlari matbuotda ko’rina boshlaydi. Hayotga muhabbat va urushga nafrat ruhida yozilgan birinchi she’rlari to’plami 1943-yilda nashr etilgan bo’lib, undagi she’rlarda shoir II jahon urushi keltirgan mudhish fojealar haqida so’zlaydi. Shoirning ikkita akasi urushda qahramonlarcha halok bo’ladi. Bu mash’um voqea faqat Hamzat Sadasa oilasini emas, ayni chog’da butun qishloq ahlini chuqur qayg’uga soladi. Bu voqeadan ta’sirlangan Rasuljon o’zining qator she’rlarini yaratadi. Rasul Hamzatov she’rlarida rus she’riyatining ta’siri kattadir. Pushkin, Yesenin ijodining qaynoq chashmasidan bahra olgan shoir o’zining yangi ijodi yo’lini, yangicha ifoda uslubini tanlaydi. O’zi ta’kidlaganidek Bolk ijodidan bahra olib, yangicha poetic yo’ldan kirib boradi. Shoir Moskvadagi Adabiyot institutida o’qib yurgan kezlarida rus va jahon adabiyoti namunalarini berilib o’qiydi. Ayniqsa, Pushkin va Yesenin she’rlarini, Krilov ertaklarini, Chexov komediyalarini, Tolstoy frazasini sevib o‘qiganini eslaydi. Rasul Hamzatov “Mening tug’ilgan yilim”, “Tog’lik” asarlari orqali poema yaratish san’atini ham namoyish etadi. Bu poemalarda Dog’iton

tog’larida yashovchi odamlarni, ularning jasurligi va mehnatsevarligini kuylaydi. Qishloq odamlarini soddaligini, mehribonligini tilga oladi. Shoir “Otam bilan suhbat” poemasida Hamzat Sadasa bilan suhbat quradi. Otaning o’z farzandiga o’git ruhidagi bu asarida ko’pni ko’rgan dono, o’z falsafasiga ega bo’lgan ota obrazi yaqqol namoyon bo’ladi. Ota “Sening borligining ham, boyliging ham xalq, xalqdan ajralma” kabi donishmandona aytib, o’g’lini yashash va ijod qilishga chorlaydi. Bu poema insonni hayotni sevishga, odamlarni bir-birlariga nisbatan mehribonroq bo’lishga chaqiradi. Ehtimol shuning uchun Rasul Hamzatov ko’p vaqtini odamlar orasida o’tkazadi. She’rlari ham xalq diliuga juda yaqin. Xalqning orasida bo’lgan, xalqning dilidagini topib kuylagan shoir o’lmasdir. Rasul Hamzatov xalq ijodiga yaqin tilda yozadi. She’rlari ham xalq qo’shilqlariga, ertakalariga, maqol va matallariga o’xshab ketadi. Shoir “Dog’istonim” she’rida o’z millatini osmon qadar ulug’laydi. Shoir o’z elini kichkina, ozgina deb hisoblamaydi. Shu xalqning ham azaliy tarixi borligidan g’urur va iftixorga to’ladi. Mening yurtim tik qoya, ulkan tog’lar aro jo, Dovrug’I ancha katta, yeri kichikdir ammo. Shoirning “Do’stlik haqida qissa” she’rida bitilgan ushbu misralar “Dog’iston” asarining mantiqiy davomidek tuyuladi. Shoir “Mening vatanim” (1950), “Bizning tog’lar”(1947), “Akam qissasi”(1952), “Dog’iston bahori”(1955), “Qalbim tog’larda”(1959), “Tog’ qizi”(1958) kabi she’riy to’plamlari, dostonlari bilan Dog’iston adabiyotini yuksak cho’qqiga ko’tardi. AZIZ NESIN (1915-1995) Asl ismi Mahmud Nusrat – 1915-yil 15-dekabrda Istanbul yaqinidagi qishloqlardan birida, dehqon oilasida tug’iladi. Yoshligidan yozuvchi bo’lishni niyat qilgan. Dastlab u harbiy bilim yurtida o’qiydi. Nafis san’at akademiyasida ijod sirlarini o’rganadi. Armiyadan qaytgach (1944), jurlalist sifatida faoliyat ko’rsatadi. Dastlabki ijodini she’r yozishdan boshlaydi. Ilk ijod namunalarini Vedia Nesin taxallusi bilan yozgan. Jahon adabiyotida hajviy asarlari bilan mashurdir. “Tong”, “Vatan”, “Tanin”, “Oqshom” gazetalarida faoliyat ko’rsatadi, ko’plab hajviyalari chiqadi. Turk adibi Sabohiidin Ali bilan hamkorlikda haftalik “Marko Posho”ni chiqaradi. Taqib qilingach, “Noma’lum Posho”, so’ngra “Ma’lum Posho”ni nashr qilishadi. Bu ham tazyiq ostiga olinadi. Aziz Nesin maqola, novella, hikoya, roman ustasi sifatida ham mashhur. Xalq o’rtasida hajviyalari bilan katta hurmatga ega bo’ladi. “Demokratiya shunqori”, “Eshak qo’zi tug’di”, “Xotin kishi bo’lganimda-yu”, “Orkestr odam”, “Dahshatli tush”, “Ming marta

shukur”, “Biz u yerga bormaymiz” hajviyalari katta shuhrat qozongan. U 1965- yilda O’zbekistonda bo’ladi. Doim Toshkent, Samarqand kabi Sharqning ko’rki bo’lgan shaharlarini ko’rganini faxr va g’urur bilan eslaydi. Hajvchining “Hushtak Afandi” asari va qator hikoyalari o’zbek tiliga tarjima qilingan. Aziz Nesin asarlarini o’qisangiz ham o’ylanib qolasiz, ham kulasiz. Yozuvchi “Biz u yerga bormaymiz” hikoyasida “Hali demokratiya, partiya” degan tushunchalarni yaxshi anglab yetmagan omi odamlar obrazini yaratadi. Yozuvchi “Demokratiya shunqori” hajviyasida matbuot ustidan kuladi.Qahramon sherlarini, yigirma ikki varaqdan iborat “El- yurt taraqqiyoti uchun nimalar qilmoq kerak?” degan maqolasini gazetaga yuborganda ularni bosib chiqarishmaydi. Yigirma ikki sahifani qisqartirib, besh satrgina gazetaning bir chetiga beriladi. Mualllif gazeta va jurnallar haqiqatni yoritmay, yolg’on –yashiq gaplar bilan to’lib ketganligini istehzo bilan ta’kidlaydi. Endi qahramon haqiqatni emas, yolg’on gaplarni yozishga qaror qiladi.”Eshak qo’zi tug’di” sarlavhali maqolam shunday boshlanardi”—deb eslaydi adib:”Muxbirimiz xabar qiladi: kecha bizning shahrimizda qirq besh yoshli bir hangi eshak ikkita qo’zi tug’di. Qo’zilardan biri bulbulga o’xshab xonish qilsa, ikkinchisi kar va soqov bo’lib tug’ilgan. Hangi eshak ikkala qo’ziga dumidan sut bermoqda. Shu yerlik qariyalarning aytishiga qaraganda, yurtimizda demokratiya quyoshi balqib chiqqandan buyon bunday hodisa yuz bermagan. Demak, hangi eshakdan ikki qo’zichoq tug’ilishi yaxshilik alomatidir”. Bunday yolg’on xabarlar gazetaga tezda bosilib chiqadi, muxbirning nomini tanitadi. “Shukur qilsang arziydi” hikoyasi ham mahorat bilan yozilgan. Asarda Shukurbey ijaraga uy qidiraverib sarson-sargardon bo’ladi. Uy egasi uni sudga berib, tez kunlarda bu dargohdan chiqib ketishini talab qiladi.shunda Zakoiy degan eski tanishini uchratib qolib, ijaraga uy qidirib sarson bo’lganini aytadi. Zakoiy esa besh qavatli imorat qurib qiynalganligini aytadi va “Shunga ham shukr qil” deb har gapida takrorlaydi. “Pulimga yarasha yer bering” hikoyasi qahramoni gazetalardan birida”Imoratsiz quruq 1624 kvadrat metrlik yer to’rt million liraga sotiladi” degan xabarni o’qib qoladi. Shundan so’ng u oladigan oylik ish haqiga yer sotib olishi mumkinligini hisoblab chiqsa, roppa- rosa 666 yil kerak bo’lar ekan. Hisoblayverib, uyqusi qochadi. Kechayu kunduz shu yerni olish haqida o’ylaydi. Nihoyat, oxiri o’ylayverib jinnixonaga tushadi. Yozuvchining “Musht ketdi“, “Bezovta bo’lmang”, “Sigaret qutisidagiarz-dodlar”, “Nazokatu nafosat” kabi hikoyalarida muhim muammolarni ko’tarib chiqadi. Bu hikoyalarning mavzusi xilma-xildir. “Nazokatu nafosat” hikoyasi qahramoni Xolid shaharning kazo-kazo martabali kishilari manzilini yon daftarchasiga yozib turadi. Bir marta u begonalarning qo’liga tushib qolganda, yon daftarchasidagi “nazokatu nafosat” degan yozuvni

o’qib qolishadi. Yana daftarchada sinfdoshi Rizo tirtiqning adresi ham bo’ladi. Rizo esa bosh direktor, boshqalar esa Rizoning qo’lidagi xizmatkorlar bo’ladi. Xolidni haqorat qilib, kaltaklab, so’roqqa tutayotgan begonalar darrov o’zgarib, “Beyafandim” deb unga yumshoq muomala qila boshlaydilar. Shundan buyon u daftarchasiga martabali kishilarning manzilini yozib yuradi. Yozuvchining “G’aroyib bolalar” romani ham o’quvchi e’tiborini o’ziga tortadi. Romanda maktab o’quvchilari Ahmad Tarbiy bilan Zaynab Yolqir o’rtasidagi yozishmalar berilgan. Bu maktablar ijtimoiy hayotdagi ayrim muammolarga barchani o’ylantirib yurgan masalalarga qaratilganligi bilan e’tiborlidir. Shunday hajviy asarlar bo’ladiki, garchi hajm jihatidan kichik bo’lsa-da, undan katta bir romandan olgan taasssurotni olasiz, qahramonlarni uzoq vaqt eslab yurasiz. Aziz Nesin tasviridagi qahramon ham hech qachon esdan chiqmaydi. RABINDRANAT TAGOR ( 1861- 1941) Hind adabiyotini o’zining romanlari, she’rlari bilan bezab turgan adibning asarlari jahonning ko’plab xalqlari tillariga tarjima qilingan. Maxatma Gandi, Javoharla’l Neru, Romen Rollannning Tagor ijodi haqidagi fikrlari ko’pchilikka ma’lum. Yoshligidan adabiyot va san’atga qiziqadi. Tagor sayohat qilishni yaxshi ko’radi. 1877- yildan boshlab “Genankur” jurnali bilan aloqa bog’laydi. Bu jurnalda uning ilk nutq va maqolalari e’lon qilinadi. 1890- yilda u Yevropa bo’ylab sayohatga chiqib, Italiya, Fransiya, Angliyada bo’ladi. 1901- yildan boshlab ko’pgina mamlakatlar—Amerika,Yaponiya, Indoneziya, Tayland,Seylon, Kanada, Hindi- Xitoy bo’ylab safarga chiqadi. 1913- yilda jahon adabiyotiga qo’shgan ulkan hissasi uchun Nobel mukofoti laureati bo’ladi. Tagor Yevropa adabiyoti durdonalarini sevib o’qiydi. Shelli, Braun, Kitsa, Hyote, Dante, Petrarka asarlarini o’qib, so’z boyligi o’sib boradi. Ijodini hikoyalar yozish bilan boshlagan Tagor, keyinchalik romanlar ham ijod qiladi. Tagor maktabda o’qib yurgan kezlaridayoq hind va jahon adabiyoti na’munalarini sevib o’qirdi. Ayniqsa, xalq og’zaki namunalarini o’rganishga katta ixlos qo’ygan edi. Otasi sayohatda bo’lib, uyga kamdan-kam kelar, ko’pincha Angliyada istiqomat qilardi. Tagor maktabni bitirib, 17 yoshga to’lganda otasi o’g’lining huquqshunos bo’lishini orzu qilib Londonga chaqirib oladi. Tagor yoshligidan badiiy adabiyotni sevar, huquqshunoslik sohasi unga begona dek tuyulaverardi. Shuning uchun olti oy zo’r- bazo’r o’qib, Hindistonga qaytib kelib badiiy ijodga sho’ng’ib ketadi. Tagor tabiat shaydosi

edi. U Hindistonning go’zal o’rmonlarini, zilol suvlarini, jazirama issig’iyu yomg’irlarini sevadi. Unga ayniqsa, so’lim qishloq juda-juda yoqardi. Ota- bobosidan meros bo’lib qolgan yerni ko’rib kelish uchun ahyon- ahyonda qishloqqa borib, akalarining qistovi bilan zo’rg’a shaharga qaytib kelardi. Tagor Kalkuttada ko’p turmay, o’zi sevgan go’zal qishloqqa qaytadi. Bobosidan meros yerga egalik qilib, oddiy qishloq odamlari bilan yonma- yon dehqonchilik qiladi. G’am- tashvishdan yiroq hayot, mehnat gashti unga adoqsiz zavq- shavq bag’ishlar edi. Ijodini she’r yozish bilan boshlagan Tagorning “Oqshom qo’shiqlari” (1881) to’plamiga kirgan asarlarini ta’riflab adog’iga yetib bo’lmasdi. Tagor juda saxiy inson edi. Qo’l ostidagi dehqonlar yosh adibni juda hurmat qilar edilar. Tagor o’nlab romanlar, yuzlab hikoyalar yozdi, ularda oddiy mehnat ahlini ulug’ladi. ALEKSANDR SERGEYEVICH PUSHKIN (1799- 1837) Moskvada dvoryan oilasida dunyoga kelgan A. S. Pushkin 1812-yilgi vatan urushini o’z ko’zi bilan ko’radi. Yoshiligidanoq xalq ijodiga laohida mehr bilan qaragan shoirning ilk she’ri “Uyqu”(1816) xalq dilidan alohida o’rin egallagan. Peterburg yaqinidagi litseyda o’qib yurgan kezlaridayoq adabiyotga mehr uyg’onadi. U ko’p umrini surgunda o’tkazadi. Ko’p shaharlarda ijod bilan mashg’ul bo’ladi. “Kavkaz asiri”(Gruziyada), “Bog’chasaroy fontani”(Bog’chasaroyda), asarlarini bitadi, Odessa, Mixaylovsk, Moskva, Kishnyov, Orenburg shaharlarida bo’ladi. Uning “Erkinlik” (1817), “Qishloq”(1819), “Haykal”(1836) kabi she’rlari noyob javohirlardir. Shoirning “Ruslan va Ludmila”, “Tavrliada”, “Aka-uka qaroqchilar”, “Qushlar”, “Graf Nulin”, “Poltava”, “Kolonnadagi uy”, “Anjella”, “Mis chavandoz” poemalari xalq qalbidagi dardga malham bag’ishlaydi. A. S. Pushkin asarlarining bosh qahramoni ,asosan, xalqdir. Shuning uchun ham shoirning asarlarini xalq sevib o’qiydi. “Boris Godunov” tragediyasida bosh qahramon xalq hayotiga, uning orzu-umidlariga qarshi turadi. “Xasis ritsar” tragediyasida ota bilan o’g’ilning boylik talashib razil dushmanlarga aylanishi voqeasi ko’rsatilgan. 1820-yilda Pushkinni isyonkor shoir sifatida ayblab, janubga surgun qilishadi. Shoirning “Erkinlik” qasidasi xalq olqishiga sazovor bo’lib, ko’p nusxalarda tarqaladi. Shoirning surgun qilinishiga ham shu she’r odasi asosiy sabab bo’ladi. Pushkin bu she’rini Turgenev uyida, quyuq suhbatdan so’ng yozgan edi. Bu suhbat podshoh zulmi, mamlakatdagi nohaqliklar, boylik to’plash yo’lida har qanday jirkanch ishlardan qaytmaydigan bir to’da zulmkorlarga nafrat ruhida bo’lgan edi. Suhbatdan so’ng Pushkin deraza yoniga o’tirib uzoqlarga qaraydi. Turgenevlar uyining derazasidan Mixaylovskiy saroyi aniq ko’rinib turardi. Shoir nafrat to’la ko’zlarini saroyga qarab shunday yozadi: Ey, yovuz hukmron, badkirdor zolim! Nafratlarim senga toj-u taxtingga, Senga va naslingga kelarkan o’lim, Qattiq sevinch bo’lib ko’rinar menga, Sening peshonangga, ey zulim shohi! Xalqlar o’qir aniq—la’nat tamg’asi. Pushkin bor-yo’g’i yigirma yil ijod qildi. Shuqisqa yigirma yillik ijodiy faoliyati bilan jahon adaboyotida mustahkam o’rin egallladi.

Pushkin hayotidagi ziddiyatlar, qarama- qarshiliklar, qiyinchiliklar ehtimol uni ulug’ bo’lib ketishi uchun yo’l ochib bergandir. Shoirning har bir she’rida yoniq dard bor. Bu shunday dardki, qalbingizni chertib o’tadi. Birshe’rini o’qib bo’lgandan so’ng, yanaboshqasini o’qigingiz keladi. Ruhim yana uyg’ondi bu dam. Yana unda tirildi najot; Yana dilda xudo va ilhom, Ko’z yoshiyu, muhabbat hayot. Aytishlaricha, muhabbatni ulug’lagan muhabbat kabi barhayot bo’larkan. Pushkin muhabbat kabi mangudir. SERGEY YESENIN (1883-1929) Shoir juda qisqa umr ko’rdi. Mana shu qisqa umri davomida jahon xalqlarining qalbini zabt etdi. Xalqning qalbini zabt etish oson emas. S. Yesenin Ryazan shahri yaqinidagi Konstantinovo qishlog’ida tug’ilgan. 1924-25- yillarda Yesenin Toshkentda yashaydi. S.Yeseninning butun hayoti sayohatda o’tadi. Umrini she’rga, tabiatga bag’ishlaydi. “Fors taronalari” asari ham mana shunday sayohatlar natijasidir. Yesenin she’riyatida, eng avvalo, inson taqdiri masalasi yetakchi o’rin egallaydi. Har bir millat o’quvchisi taqdir yo’llarini teranroq anglab olib, har bir misrani o’z hayotiga hamohang tarzda his etadi. Nihoyatda ehtirosli, dramatizmga boy misralar kishi qalbini larzaga keltiradi. Shoir she’rlarini o’qib beehtiyor yoshligingizni eslaysiz. Buning ikki qutbi mavjud. Shoir she’rlari yoshlar uchun ushalmagan orzularni so’ngsiz sukunati, tuganmas hayollar og’ushi, muhabbatning ta’riflab bo’lmas nashidasi. Kattalar uchun esa adog’i yo’q armon, xotirot. Bundan ko’rinadiki, S. Yesenin poeziyasi yosh tanlamaydi. Uning ijodi yosh-u qariga, sho-u gadoga birdek yorug’lik beradi. Sergey Yesenin sovetlar platformasiga ham kirmaydi, to’g’rirog’i, yangicha hayotga ko’nikolmaydi. Bu yo’ldan yurishni xohlamaydi ham. Shoirning o’z yo’li bor. Yeseninning ulug’ yo’li. Shoir eski jamiyatni ham, oktabr tantanalarini ham, fuqarolar urushini ham, yangicha iqtisodiy siyosatning ham guvohi bo’ldi. Biroq uning she’rlarida eski tuzumga ham, yangi jamiyatga ham xayrixohlik yoki xushomadgo’ylik sezilmaydi. 1912-yil bahorida Sergey Moskvaga keladi. Qishloqda qolgan otasi shapka bozoridagi savdogor Krilov qo’lida chiptachi bo’lib ishlaydi. Bu davrda sergey shoir sifatida og’izga tushib qolgan edi. U otasining ahvolini ko’rib achinadi va bu mashaqqatli hayot tarzini she’r daftarining sahifalariga bitib qo’yadi. Qisqa muddat otasining yonida ko’makchi bo’lib, yana Moskvaga qaytib ketadi. Moskva adabiymuhiti shoir ijodiga katta ta’sir o’tkazadi. Bu qaynoq shaharda Sulikovning adabiy-musiqali to’garagida faol ishtirok etadi. Shundan so’ng bir qancha muddat to’garak raisi S. Kashkorevo-Zarevo uyida istiqomat qilib, bu oiladagi adabiy muhitda poeziya sirlaridan ogoh bo’ladi. Kun ko’rish uchun Sitina bosmaxonaida musahhih bo’lib ishlay boshlaydi. 1913-1914-yillar shoir hayotida alohida zarvaraq ochadi. Bu davrda u Shanyavskiy xalq univesitetida ma’ruzalar tinglay boshlaydi. Bu ma’ruzalar orqali V. G.

Belinskiy, Nekrasov, Gogol, Kolsovga xos bo’lgan ijod sirlari, adabiyot va she’riyat qonuniyatlari haqida bilim oladi. 1913-1914-yillar shoir hayoti yanada og’ir va tahlikali kechadi. Bu vaqtda “Xalq do’sti” gazetasida ishlayotgan shoirni taqib etish avjiga chiqadi. Osuda ijod qilishga, erkin hayot kechrishga mutlaqo yo’l bermaydilar. Hayotning bunday achchiq zarbalari shoirni bezdirib qo’yadi. O’z hayotidan va mavjud jamiyatdan, tuzumdan zorlanish, norozilik kayfiyati tug’iladi. Qalbida nish urgan tug’yon she’rga ko’chadi. U endi kishanlangan inson haqida, taqdir haqida she’rlar bita boshlaydi. Isyonkorlik ruhi, mavjud tuzumga nisbatan nafrat kayfiyati shoir qalbini qamrab oladi. Shoir hayotida suronli yillar, qayg’uli qora kunlar boshlanadi. U Maykovskiy kabi “Sovet pasporti”ni madh etmadi. Gorkiy kabi Dankolar qo’liga mash’ala tutmadi. Insonning mashaqqatli va og’ir qismatini kuyladi. Shoir 1913-yilda “Oq qayin” she’ridan bo’lak tayinli asar yaratmadi. Xuddi shunday ijoidiy tushkunlik 1920-yillar sahifalarida ham uchraydi. Bu yilda ham shoir juda kam she’r yozgan. Yolg’izgina “Kenglilarda ketayapman” she’rida bo’lak asari ko’zga tashlanmaydi. Bunday tushkun ijodiy kayfiyat vaqt, zamon bilan bog’likligini sezamiz. Shoir she’rlari orasida “Mening tashlandiq yurtim”(1914), “Men yana shu yerda, o’z uyimdaman”(1915), “It haqida qo’shiq”(1915), “Yo’qolgan oylar”(1915), “Daryoda olov yonmoqda”(1916), “Kuz”(1916), “Baxt borligiga ishonaman, ishonaman”(1917), “Kuzdagi yoqimli poklik”(1918), “Men qishloqning oxirgi shoiri”(1919), “Koyimangiz, ishlar shunday”(1921), “Men o’zimni alday olmayman”(1923), “Onamga xat”(1924), “Tushimda qora yo’llar”(1925), “Gullar men bilan xayrlashmoqda”(1925) kabi she’rlari, shoir ijodiy ufqining nihoyatda kengligini, beqiyos talent egasi ekanligini namoyon etadi. Bu bilan shoirning qolgan asarlari sayoz ekan-da, degan fikr tug’ilmasligi lozim. S. Yesenin she’rlari bir-biridan go’zal, sema’no va serviqordir. Albatta, har bir shoir ijodida saralangan she’rlar bo’ladi. Shoirning 1924yilda yozilgan “Javob” she’rini olib qaraylik. Bu she’rni yod olish uchun ko’p vaqt sarf qilish shart emas. She’rni yod olish juda oson. O’zining mayin, ifodaviyligi bilan o’quvchi xotirasi yaxshi saqlanib qoladi. She’rni qayta-qayta o’qiganingiz sayin bitmas-tuganmas zavq olasiz. Shoirning 1924-1925-yillarda yaratilgan “Fors taronalari” to’plamiga kirgan asarlari nihoyatda yuksak talent ifodasidir. “Sen aytgan, Sa’diy”, “Firdavsiyning moviy vatani”, “Xurosonda bir darvoza bor”, “Moviy va quvnoq o’lka”, “Bosfor qirg’oqlarida hech qachon bo’lmaganman” va hokazo asarlari Sharq go’zalliklariga bag’ishlangandir. S. Yesenin ijodida “Pugachyov” nomli dramatic dostoni ham alohida o’rin tutadi. Bu poemada shoir tarixiy o’tmishni tilga oladi. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, S. Yesenin eronga bormagan, Sheroz va boshqa shaharlarni ko’rmagan. Shoir Firdavsiy, Sa’diy Sheroziy, Umar Hayyom haqidagi she’rlarini xuddi Fors o’lkasiga borgandek, u yerdagi muhtasham binolarni ko’rgandek yaratadi. Shoi “Fors taronalari” to’plamiga kirgan she’rlarining aksariyatini Bokudaligida yaratdi. Go’zalligi jihatidan Sharqning ko’rkam shaharlaridan qolishmaydigan Boku hayoti ham shoirda katta taassurot qoldiradi. Shoir Boku yaqinidagi Mardakiyaning hovlisida ijod qiladi. Mana shu dam oladigan dala hovlida turib, Fors mumroiz adabiyoti namunalarini o’qiydi. Shoirning “Boku ishchisi” gazetasi bilan yaqil aloqa o’rnatganligi ham muhim ahamiyatga egadir. Gazetada shoirninf she’rlari muttasil bosilib turardi. Bu

jihatdan gazeta muharriri bilan yozishmalari ham katta tarixiy ahamiyatga egadir. Shoirning “Fors taronalari”ga kirgan deyarli barcha asarlari “Boku ishchisi” gazetasi sahifalarini bezaydi. s. Yeseninning “Balki kechdir, balki juda yaqindir” she’ri “Moskva oqshomi” gazetasining 1926-yil 6-fevral 30-sonida bosilib chiqadi. Bundan keyin bitilgan she’rini esa gazeta sahifaida o’qish shoirga nasib etganmi yoki yo’qmi bu qorong’u. uning eng so’nggi she’ri “Xayr, do’stim xayr” deb nomlanib, 1925-yilning 29-dekabrda “Qizil gazeta” sahifasidan joy olgan edi. JEK LONDON (1876-1916) San-Fransiskoda dunyoga keladi. U tug’ilgan ila qashshoq edi. Boshlang’ich maktabni qiynalib bitirib olgandan so’ng, fabrikada ishlashga majbur bo’ladi. Shundan so’ng u Amerika va Kanadaning ko’p shaharlarida ish qidirib sarson bo’ladi. U qayerda bo’lmasin o’z ustida tinmay ishlar, Universitetda o’qishni orzu qilardi. 1895-yilda bu orzusi ushaladi-yu, ammo uzoqqa cho’zilmaydi. Bir yil o’qigach otasi vafotidan so’ng o’qishni tashlashga majbur bo’ladi. U ish qidirib Alyaskaning oltin konlariga boradi. Biroq u yerda ham uning orzulariu sarob bo’lib chiqadi. Oltin konidanbattar qashshoqlashib, bor-yo’g’idan ajralib qaytadi. Bunday muhtojliklar uning dunyoqarashiga katta ta’sir ko’rsatadi. U pul topish uchun tinimsiz mehnat qiladi. Ammo kosasi hech oqarmaydi. O’z ko’zi bilan ko’rgan voqealarni yozishga kirishadi. Bu jihatdan uning “Martin Iden”, “Shimol hikoyalari” romanidagi voqealar haqiqatga juda yaqindir. Jek London ijodiy faoliyati davomida 150dan ortiq hikoyalar yozib, hayotning turli-tuman ko’rinishlarini qalamga oladi. Hayot xilma-xil so’moqlardan iborat. Adib bu so’qmoqlarning barchasidan yurib hayot mashaqqatlarini obdon tortib ko’radi. U yaratgan 150 hikoya hayotning 150 ta so’qmog’idir. Bu asarlarning mavzusi turlicha. “Oq sukunat”, “Qirq mil narida”, “Otalar xudosi” hikoyalarida turfa qiyofalar yaratilgan. Adib qaysi mavzuda qalam tebratmasin, insoniylik, ezgulik, yaxshilikni ulug’laydi. Ko’gina qahramonlar muhtojlikda yashasalar ham hayoitdan qandaydir go’zallik, zim-ziyo tun qo’ynidan yorug’lik qidiradi. Muallifning hayoti ham qahramonlariga o’xshab ketadi. Angliyaga qilgan sayohatlari davomida London ishchilarining og’ir hayotini ko’rib “bu yerdagi hayot men o’ylagan hayotdan ham battar ekan” degan xulosaga keladi. “Tubanlik kishilari”(1903) ocherklar to’plami mana shu sayohat taassurotlari ta’sirida bitilgan. Adibning “Temir tovon”(1907), “Martin Iden” romanlari ham san’atkorona yaratilgan. Jek London hikoya ustasi sifatida jahon adabiyotida munosib o’rin egallagan. Inson qudratini namoyish etadigan bu uning irodasisir. Iroda insonni ayotningmashaqqatli so’qmoqlaridan olib o’tadi. Uning hikoyalarida mana shunday iroda egalari qalamga olinadi. Adibning “Hayotga muhabbat” asari g’oyat qiziqarli sarguzashtlarga boy. Asar qahramoni Bill Kanada vodiylarida adashib qolib, yolg’izlikda hayot kechiradi. Baliq ovlab kun ko’radi. Suyanchig’i bo’lgan miltig’i va pichog’ini ham yo’qotib qo’yadi. Bo’rilar galasiga duch keladi. Uraverib oyog’i qavarib ketadi. Shunda u titilib ketgan

adyolini oyog’igan bog’lab, oldinga qarab yuraveradi. Nihoyat Bill barcha qiyinchiliklarni yengggadi. Eng og’ir damlarda ham hayotdan umidini uzmaydi. Uni kit ovlovchi Bedford kemasi matroslari qutqaradi. Jek Londonning qahramoni Bill irodaga qo’yilgan haykaldir. ERNST XEMENGUEY (1899-1961) Chikago yaqinida, vrach oilasida tug’iladi. 1917-yildan “Kanzas Reyli Star” gazetasida ishlaydi. U yerda 7 oy ishlab keyin Yevropaga, urushga jo’nab ketadi. Frontda sanitary bo’lib ishlaydi. 1918-yil 8-iyunda qattiq yaralanadi. 12 marotaba operatsiya qilinadi. Yaxshi davolangach askarlikdan chiqadi. 1919-yili Amerikaga qaytib kelgach, yana jurnalistika bilan shug’ullana boshlaydi. 1921-yilda muxbir sifatida Parijga jo’nab ketadi. Jurnalistik faoliyat juda o’tkir edi. U amerikalilar hayoti haqida tinmay yozardi. Urush olovini yoquvchilarga qarshi nafrat unda urush paytlarida yanada zo’raydi. Ko’pgina amerikaliklar o’z ijodini jurnalistikadan boshlagan. Xemenguey uchun ham jurnalistika adabiyot maktabi bo’ldi. U birinchi “Uch hikoya va o’nta she’r”(1912) kitobini 300 nusxada, avval, Dejenada keyin (1924) Parijda nashr qiladi. Birinchi ijodiy faoliyatida jamiyatga ishonmay qo’ygan odamlar haqida hikoya qiladi. Uning ilk asarlarida jamiyatdan ajralib qolgan inson obrazi oldinga surilgan. “Alvido, qurol” asarida u yana yo’qolgan avlod haqida qalam suradi. Urush odamlarni bir- biridan sovutib yuborganligi aytiladi. 30-yillar oxirida u dramaturgiya bilan shug’ullana boshlaydi. “Beshinchi kolonna” pyesasi dramaturgiyasining ulkan ijodiy muvaffaqiyati namunasidir. Adibning “Chol va dengiz” romani yuksak badiiy mahoratdan darak beradi. Bu asar yuzlab badiiy obrazlarni tasvirlagan romanmlardan farq qiladi.barmoq bilan sanarli obrazlar orqali ham falsafiy ma]no va mazmunni berish mumkinligi isbot etildi. Bu romani uchun muallif 1952-yilda Xalqaro Nobel mukofotiga sazovor bo’ldi. U Parijga muxbir sifatida borib kelgandan so’ng jurnalistika biulan shug’ullanishdan ko’ra yozuvchilikni afzal bilib, roman va hikoyalar yozishga ko’p vaqtini sarflaydi. O’z davrining atoqli nazariyachisi Gerturut Steyn atrofidagi ma’rifatparvar o’z bag’riga Xemenguey kabi iste’dodlarni ham olib, ularni ayngicha adabiyot yaratib turishga ilhomlantirib turardi. Steyn ham nazariya ilmi, ham badiiy ijod bilan mashg’ul bo’lgani holda Xemenguey kabi iste’dodlarga yaqindan yordam berar, har bir asarini erinmasdan o’qib, qimmatli maslahatlar beradi. Ernst Xemengueyni uzoqlarga tanitgan “Alvido, qurol”(1929) asari bo’ldi. Bu davrda faqat Amerika adabiyotida emas, jahon adabiyotida roman janrida ijod qilish biroz susaygan edi. Tadqiqotchilar buning sababini I jahon urushi bilan bog’laydilar. Hattoki, hazillashib, “xayolparast yozuvchilar jang sirini o’rganaman deb urushga ketgan edi”, deyishadi. “Alvido, qurol” romani bilan bir davrda yaratilgan romanlarda ko’plab Amerika yoshlarining urushda ko’rsatgan qahramonligi, tirik qolganlarining o’z yurtiga shon- sharaf bilan qaytib kelishi voqeasi tasvirlangan. Ernst Xemenguey romanida esa, urushning mohiyati nimada, kimga kerak bu mudhisg urush, degan muammo ko’tariladi. Millionlab o’g’lonlarning o’lib ketishiga kim aybdor? Nima uchunurushyapmiz, degan fikr ilgari suriladi.shuning uchun ham bu roman Amerika jamoatchiligida katta shov-shuvga ega bo’ldi. Bir guruh tanqidchilar adibga tosh

otishdan ham qaytmaydi. Ammo o’quvchi shunday ruhdagi romanni kutib turgandek, adibni gullarga o’raydi. Ernst Xemenguey jahongashta adib. Yevropaning bir necha mamalakatlarida, Italiya va Afrikada bo’lib, xor-zor bo’lgan, sarson kezganlarni o’z ko’zi bilan ko’radi. Adib “Afrikaning ko’m-ko’k to’qayzorlari”(1935), “Yarim tundagi o’lim”(1932), “Kilimanjaro”(1936), “G’olib hech narsaga erishmaydi”(1933), “Amal qilish yoki qilmaslik”(1937), “Beshinchi kolonna”(1938) asarlarida faqat Amerika xalqini emas, yer kurrasidagi boshqa xalqlarni o’ylantirib urgan muammolarni qalamga oladi, hayotdagi illatlarni dadillik bilan ochib tashlaydi. Adib ikkita dahshatli urushning guvohi bo’ladi. I va II jahon urushi. “Odamlar va urush”(1942), “Daryo orqali o’shal qishloqqa”(1950), “Xavfli yoz”(1960) va boshqa asarlarida turli toifadagi insonlar obrazini yaratadi. “Fransiska Kolomberaning qisqa baxti”(1936), “Amerikalik jangchi”(1937), “Urushdagi odamlar”(1942) va bsohq asarlari Ernst Xemenguey ijodi diapazoni nihoyatda kengligidan dalolat beradi. Ernst Xemenguey kabi buyuk adib asarlari millat, irq tanlamaydi. Adib asarlarini faqat amerikaliklar emas, jahon xalqlari ham sevib o’qiydi. Ernst Xemenguey kabi mashhur yozuvchilar sanoqli, ularning asarlari hamma uchun tushunasrli, barchaga birdek zavq-shavq bag’ishlaydi. GABRIEL GARSIYA MARKES (1928-2005) Kolumbiyaning Arakatura shaharchasida tug’ilgan Gabo(Gabriel)ning bobosi Nikolos harbiy bo’lib, unvoni palkovnik edi. Gabo tarbiyasida bobosining va buvisining ta’siri katta bo’ladi. Advokat bo’lishini orzu qilib, universitetga o’qishga kiradi. Biroq u jurnalisitkaga qiziqib qolib, gazetaga xababrlar yoza boshlaydi. “El Espentador”, “Shahrchi” gazetasida faoliyat ko’rsatadi. Shu davrdan boshlab badiiy ijod bilan ham shug’ullana boshlaydi. “El Espentador” gazetasining Yevropa muxbiri bo’ladi. Gazeta yopilgach, Parijga kelib faqat ijod bilan mashg’ul bo’ladi. “xosiyatsiz soat” romani tugamasdanoq, bobosi haqida “Polkovnikka hech kim yozmaydi” asari ustida ishlay boshlaydi. 40 yoshida “Yolg’ziklikning yuz yili”(1968) romanini nashr qilib, mashhur bo’lib ketadi. “Oshkora qotillik qissasi” (1981) g’oyat qiziqarli bo’lib, Pedro va Pablo degan qotillarning Nasarni so’yib ketish voqeasi tasvirlangan. Gabriel Markes 1982-yilda xalqaro Nobel mukofoti laureate bo’ladi. Lotin Amerikasi adabiyotining atoqli adibining asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan. “Yolg’izlikning yuz yili” romanida tasvirlanishicha, lo’lilar qishloqqa, yangiliklarni, xavf- xatarni, sehr- joduni, afsona va rivoyatlarni olib kiradi. Qishloqning Makondo deb atalishi ham lo’lilar tilidan kelib chiqqan bo’lsa kerak. Romanda yana bir narsa e’tiborni o’ziga tortadiki, lo’lilar Sharq va G’arbni bog’laydigan bir vosita sifatida tanlangan. Xose Arkadio Buendia qishloqning eng bilimli, yangilikka intiluvchan, dono odamlaridan biri. U oqsoqol olib kelgan yangilikni o’zicha ixtiro qilishga harakat qiladi. Shu yo’sinda, unga ko’pchilik hayrat bilan qaraydi, ixtirolari esa qishloqning o’ziga xos muhim yangiliklaridan biridir. Ko’proq hissiyotga beriluvchan xayolparast Xose Arkadio Buendia lo’lilar bashoratiga va ayniqsa, Melkiades mo’jizalariga ishonadi. Bu mo’jizalarni yer qa’ridan oltin qazib olish ishiga tadbiq qilish haqida o’ylaydi.

Tog’ri so’z Melkiades Xosega bu mo’jiza – ohanraboni hech narsaga yaroqsizligini tushuntirsa ham bunga ishonmaydi. Melkiadesning ogohlantirishiga qaramay Xose bu soxta mo’jizaga ishonib, uni bor- budiga --- “bir xachiri va bir qancha uloqchalariga” almashtirib oladi. Roman mana shunday bir qancha qiziqarli voqealar asosida qurilgan. Asarda tasvirlanishicha, lo’lilar yanada hayratlanarli mo’jizalarni namoyish eta boshlaydilar. Bir kuni jazirama issiqda ko’cha o’rtasiga xas- cho’plarni to’plab, zarrabinlarni quyosh nuriga to’g’irlab, xas-cho’plarni yoqib yuboradilar. Bu sirli voqeadan qishloq ahli hayajonlanib ketadi. Ayniqsa, hissiyotga beriluvchan Xose Arkadio Buendia qattiq hayratlanib, bu zarrabinni harbiy maqsadda ishlatsa bo’ladiku, degan fikr miyasiga urilib, zarrabinni qo’shib uch oltin yombiga almashtirib oladi. Melkiades ishonuvchan Xoseni o’z niyatidan qaytarib, uning sehrli kuchi yo’qligini aytsa ham oyoq tirab turib oladi. Melkiades lo’li bo’lsa ham juda mard edi. U lo’lilarning g’irt yolg’ondan iborat afsungarchiliklariga qattiq ishongan Xose Arkadio Buendiaga rahmi kelib, oltinlarini qaytarib beradi. Yana bir qancha mo’jizaviy asboblar, ilmiy kitoblar ham olib kelib beradi. Ishonuvchan Xose bo’lsa davlat idoralariga mo’jizaviy zarrabindan harbiy qurol sifatida foydalanish mumkinligi va hattoki, bu mo’jizaning sirlaridan saboiq berishi haqida maktub yo’llab, yillar davomida bu maktubiga javob ololmaydi. Shunday bo’lsa-da Xoseda ilmga bo’lgan ishtiyoq so’nmaydi. U lo’li sovg’a qilgan mo’jizaviy asboblar yordamida xonasidan chiqmay tadqiqot ishlari olib boradi. U bir necha kun uxlamasdan tinimsiz ishlab, o’z-o’zi bilan gaplashadigan bir ahvolga tushib qoladi. Romanda qishloq odamlariga xos soddalik, ishonuvchanlik, ularning hayot tashvishlari, kurash va yashash tarsi g’oyat mahorat bilan tasvirlab berilgan. Yolg’izlik insonning taqdir taqozosi bilan yolg’iz qolishi emas, insonni dunyo yangiliklaridan, taraqqiyotdan, jamiyatdan uzulib qolishidir, degan fikr o’rtaga tashlangan. Taraqqiy etgan mamlakatlarda allaqachonoq oddiy bir narsaga aylanib qolgan durbin va zarrabin oddiy qishloq ahli, xususan, Xose uchun buyuk bir kashfiyot—mo’jiza bo’lib tuyuladi. Chunki Xose dunyo yangiliklaridan orqada qolgan, ilmiy kashfiyotlardan bexabar. Gabriel Garsia Markesning romani qanday tugashini oldindan bilolmaysiz. Asarning oxirini o’qishga qiziqasiz. Nihoyasini o’qiganda esa o’ylanib qolasiz. Nega yozuvchi bunday xulosaga keldi? “Yolg’izlikning yuz yili”ga mahkum etilgan odamlare avlodi endi nega qayta paydo bo’lmaydi. Ancha vaqt shu savollarning javobini topolmay, yana romanni qaqytadan qo’lga olasiz. “Yolg’izlikning yuz yili” asarida insonning yolg’izligi, jamiyatning yolg’izligi, qishloq ahlining yolg’izligi haqida gap ketadi. “Oshkora qotillik qissasi” asarida esa harbir insonning taqdiri uchun mas’ullik haqida mulohaza yuritiladi, loqaydlik qoralanadi. Bir odam huda-behuda o’lib ketayapti. Uning qotilini ko’rganlar xuddi hech narsani ko’rmagandek beparvo yuribdi. Ko’rsa ham ko’rmaslikka oladi. Bilsa ham bilmaslikka oladi. Insonning fojiali o’limiga beparvo qarashadi. Qo’shnim bilan nima ishim bor, menda desa o’lib ketmaydimi qabilida ish tutadi. Axir, bunday beparvolikka qachongacha chidash mumkin? Gabriel Garsia Markes qotillikni ko’rganlar, unga guvoh bo’lganlar ham aslida qotillar kabi jinoyat ishtirokchilaridir, degan fikrni ilgari suradi. Jinoyatni ko’rib ko’rrmaslikka olish bu eng yomon jinoyatdir.

PAULO KOELO Paulo Koelo – dunyoning eng ko’p o’qiladigan va nihoyatda o’ziga xos yozuvchilardan hisoblanadi. Uning asarlari 55 tilga tarjima qilingan, bugungi kunga kelib dunyoning 40 mamlakatida 210 ta tarjimasi 43 million nusxada sotilgan. Paulo Koelo 1947-yilda Rio-de-Janeyroda muhandis oilasida tug’ilga. Uning yoshlik yillari murakkab va ziddiyatlarga to’la tarzda kechadi. Isyonkor tabiatli yigitcha hayotning turli chorrahalariga kirib chiqdi – xippi ham bo’lib ko’rdi. Braziliyaning mashhur rok yulduzlari Elis Regina va Raul Seiksass uchun qo’shiq matnlari yozdi. Keyinchalik jurnalisitka bilan shug’ullandi, teatr rejussurasi va dramaturgiya sohasida ham o’zini sinab ko’rdi. 1986-yilda Santiago yo’lini ziyorat qilishga qaror qildi. Bu yo’l qadimgi ispan ibodat-ziyorat yo’li edi. 1987-yil yana shu safar taassurotlari asosida “Ziyorat” romanini yozdi. Oradan ko’p o’tmay Paulo Koeloga olamshumul shuhrat keltirgan “Alkimyogar” romani dunyo yuzini ko’rdi. 1988-yilda yoziligan bu roman tadqiqotchilar tomonidan o’ziga xos betakror hodisa sifatida baholanadi. Ketma-ket yozuvchining “Brida”(1990), “Valkirilar”(1992), kundalilar asosida yozilgan “Maktub”(1994), “Pedra daryosi sohilida o’tirib ko’z yosh to’kardim”(1994), “Beshinchi tog’”(1996), “Yorug’lik Jangchisi kitobi”(1997), “Payg’ambarning ishqiy maktublari”(1997), “Veronika o’lishga qaror qildi”(1998), “Iblis va sinorita Prim”(2000), “Otalar, o’g’illar va bobolar”(2001) asarlari chop etildi. Paulo Koeloning asarlari keyingi 10 yil davomida dunyoning eng ko’p o’qiladigan kitob – bestsellaridan sanalib keladi. Fransuz jurnali “Lire” Paulo Koeloni “asarlari dunyoda eng ko’p savdo qilinadigan ikkinchi muallif” deya ta’rifalagn. Anliyaning “Times” jurnali yozuvchining kitoblarini “millionlar kitobxonlar taqdirini o’zgartirishga qodir” deb hisoblaydi. Tanqidchilik, ayniqsa, yozuvchining realizm, falsafiylik va ramziylik uyg’un uslubiga, musiqiy tiliga, hissiyot va qalbga ta’sir o’tkazuvchi tasvir tarziga yuksak baho berdi. Paulo Koelo jamiyat ijtimoiy hayotida ham faol ishtirok etadi. U asos slogan “Paulo Koelo” jamg’armasi Braziliyaning qashshoq aholisi, ayniqsa, bolalar va kekesalarga moddiy ko’mak ko’rsatish bilan shug’ullanadi. Paulo Koelo YUNESKOning “Ma’naviy qadriyatlar uyg’unligi va intellectual muloqotlar” dasturining naxsus maslahatchisi, shuningdek, ijtimoiy tadbirkorlik masalalari bilan shug’ullanuvchi SHvab jamg’armasi boshqaruvining a’zosidir. Paulo Koelo 1979-yilgi Eron Islom inqilobidan so’ng mazkur mamalkatga taklif qilingan birinchi musulmon yozuvchisidir. 2002-yil 25-iyulda Paulo Koelo Braziliyaning nufuzli qo’lyozmalar akademiyasining a’zoligigiga qabul qilindi. Bundan 104 yil muqaddam tashkil qilingan usgbu akademiya 40 a’zoga ega muassasa bo’lib, portugan tili masalalari bilan shug’ulanadi. Paulo Koelo Germaniya, Italiya, Fransiya, Ispaniya, Irlandiya, Yugoslaviya kabi davlatlarning bir necha nufuzli mukofotlari bilan taqdirlangan. Xo’sh, yozuvchiga bu qadar katta shuhrat keltirgan “Alkimyogar” qanday asar? Roman boshdan oyoq ramzlar asosiga qurilgan. Ular ostidagi tag ma’noni fahmlash talab qilinadi. “Alkimyogar” ajoyib ibratli ertak deb ham atashadi. Chindan ham roamn sujeti ertakni yodga soladi. Biroq ilk satrlardanoq bu oddiy ertak emasligini payqab olasiz. U haqida shakli soda bo’lsa ham, tag ma’no kuchli degan odatdagi ta’rif ham uncha

mos emas. Shakl ham kutilmagan sehrga va ko’rinmas qudratga ega, buni g’ayrishuuriy tarzda anglamaslikning iloji yo’q. yozuvchi ramziylikdan reallikka juda erkin ko’chadi. Voqealar xayoliy bo’lsa ham, tuyg’ular o’ta insoniy va tabiiydir. Roman qahramoni Santiagoning sayohati bilan bog’liq voqealar asaosida yotgan mazmun – inson taqdiri tushunchasidir. Paulo Koelo talqiniga ko’ra inson baxt uchun tug’iladi. Taqdirning qora yoki yorug’ bo’lishi uning o’ziga bog’iq. O’zining taqdiridan chekinganlar o’z baxtlari nima ekanligini anglab yetmaganlardir. Paulo Koelo tushunchasidagi Taqdir Xudo tomonidan insonga berilgan, uimri mobaynida ado etishi lozim bo’lgan majburiyat, har bir inson bosib o’tadigan o’z yo’li. Agar inson har safar biror amalni quvonch va hafsala bilan bajarar ekan, o’z taqdiriga mos ish tutgan bo’ladi. Biroq ulug’ orzu niyatlarga yetish uchun yaqdir yo’lidan matonat bilan o’tish darkor. Asar qahramoni Santiago ana shu yo’lda sabot bilan mashaqqatlarni yaengani uchun o’z taqdiriga erishadi. Paulo Koeloning keying romani “Beshinchi tog’”da ushbu fikr rivojlantiriladi. Bu asar Ilyos payg’ambar haqida. Yozuvchi Injil rivoyatlariga tayangan. Ilyos kechmishlariga oid asosiy tafsilotlarni saqlagan holda undanda go’zlaroq, boyroq sujet, to’laqonli xarakter yaratgan. Ilyos Alloh tomonidan payg’ambar qilib tanlangan, u Allohning amallarini insonlarga yetkazish lozim. Ilyos taqdirga bo’ysunadi, zimmasidagi burchni halol ado etadi. Yaratganni dildan qo’ymadi, eng og’ir daqiqalarda uning ko’magidan bahramand bo’ladi. Biroq taqdir yo’li oson emas. Alloh buyurgan yo’lga xiyonat qilmasa ham u ketma-ket azoblarga, ayriliq va judoliklarga duch keladi. Ilyos urushning oldini olishi kerak edi. Bunga jon-jahdi bilan harakat qiladi, biuroq uning urinislari bekor ketadi, ojiz bandalar uning zorlanishiga quloq solmaydilar. Shunda u yaratganga murojaat etib dahshatli qirg’inbarotning oldini olishni so’raydi. Biroq qudratli tangri bandalarining qalbidagi jaholatni sug’urib olmaydi, ular dahshatli sinovga giriftor etiladi. Chunki ularning qalblari uyquda, quloqlari yaratganning so’zlari uchun berkitilgan. Ilyos endi xudodan faqat bir narsani – uning hayotiga yorug’lik bag’ishlab turgan mushtipar, sevimli ayolini omon qoldirishni so’raydi. Biroq uning bu tilagi ham amalga oshmaydi. Olamonning va hukmdorlarning johilligi bu pokiza, mushfiq ayolni ham mahf etadi. Ilyos o’z yo’lini o‘zi tanlashi kerakligini tushunadi. Qalbini hatto Alloh uchun ham yopadi. Endi u faqat o’ziga ishonadi, qalbi buyurganini qiladi. Kultepaga aylangan Akbar shahrini qirg’inbarotdan omon qolgan bir necha zaif qariya, ayollar va bolalar ko’magida qayta tiklaydi, u yerda yana hayot boshlanadi. Odamlarda kelajakka umid va ishonch uyg’onadi. Shunda uning qalbida yana Allloh nuri paydo bo’ladi. U yana o’z farishtasini Ilyos bilan muloqotga yuboradi. Ilyos shuniu tushunib yetadiki, Alloh uning tavallolarini eshitmagani, tilaklari ro’yobga chiqmagani ham aslida bir sinov ekan. Alloh sinovga bardosh berganlar bilan hamisha birga ekan… Bu asarda ham inson o’z taqdiri uchun o’zi kurashishi kerak, yozug’im shu ekan, deya bo’ysunganlar shunga loyiq taqdirga mustahiq, degan go’ya ilgari suriladi. Paulo Koelo asarlarini har bir kitobxon o’zicha kashf qiladi. Ayni paytda unda ko’tarilgan masalalar butun insoniyatga taalluqli – bugungi zamin kishisi taqdiri, darlari, orzu-intilishlarini aks ettiradi. “Mabodo o’zga sayyoralardan tasodifan bizning yerimizga kelgindilar uchib kelib qolishsa, ular Paulo Koeloning atigi bitta kitobi “Alkimyogar”ni o’qiboq bizni tushuna oladi ”, deb yozadi mashhur fransuz rejissori Klod Lelush. GYOTE (1749-1832)

Jahon adabiyotining ulug’ shoiri Yohann Frankfurt-Mayn shahrida dunyoga keladi. Yoshligidan o’qishga, ilm o’rganishga qattiq beriladi. Keyinchalik Leypsig Universitetida ma’ruza tinglaydi. 1769-yilda qattiq betob bo’lib universitetni tark etadi. Uning ilk ijod durdonasi “Nazm va haqiqat” yuksak falsafiy ruhi bilan muhlislar e’tiborini o’ziga tortdi. “Ganimed”(1174) falsafiy she’ri Gyote talantining yuksakligini namoyish etadi. Gyote 1600 ta she’r ijod qilgan. U she’rlarining hech birini sayoz yoki quruq satrlardan iborat deb bo’lmaydi. Har bir she’rida yoniq fikr, katta falsafa ko’zga tashlanadi. “Prometey”(1774), “Ges fon Bellixengan”(1171), “Yosh Verterning iztiroblari”(1774) asarlarida jamiyatning hayotining turli manzaralarini yoritadi. Gyote o’z ijodiga o’ta mas’uliyat bilan yondoshadi. Ikki tomlik “Vilgelm Mayster” romancing birinchi kitobi ustida 20 yilga yaqin, ikkinchi kitobi ustida 20 yildan ko’proq mehnat qiladi. Buyuk shoirning “G’arv-u Sharq devoni” bilan yaqindan tanishar ekanmiz, 12 kitobdan iborat asarining quyidagi sarlavhalariga ko’zimiz tushadi.”Qo’shiqchi kitobi”, “Hofiz kitobi”, “Sevgi kitobi” va hokazo. Hofiz, Nizomiy, Firdavsiy, Sa’diy ijodiga bag’ishlangan alohida boblar beixtiyor e’tiboringizni o’ziga tortadi. Shoirning Sharq mumtoz adabiyoti namoyondalariga alohida hurmat va e’tibor bilan qarashiga guvoh bo’lamiz. Shoir “Faust” tragediyasi ustida qariyb 40 yil samarali ijod qildi. Bu asar jahondagi deyarli barcha xalqlar tiliga tarjima qilingan nodir durdonadir. Shoirning “Prometey”(1773) falsafiy dramasi antik zamonnning ulug’ so’z san’atkori Esxilning “Zanjirband Prometey” tragediyasiga biroz o’xshab ketsa-da, Hyote drama sujetini yangicha yo’nalishga buradi. Yangicha zamon ruhiga mos dialog va monologlar bilan boyitilgan bu dramani Esxil tragediyasidan ko’chirilgan deguvchilar ham bo’lgan. Vaholanki, Hyote o’z dramasini yangi obrazlar bilan boyitgan. Eng muhimi shundaki, nemis ma’rifatparvarlari va teatrshunoslari bu dramani iliq kutib olib, yuqori baholaydi. Hyote 83 yoshida vafot etadi. Undan qolgan boy adabiy meros jahon adabiyoti zarvaraqlarini bezab turibdi. HAYNRIX HEYNE (1791-1856) 1827-yilda nemis shoiri Heynening “Qoshiqlar kitobi” she’rlar to’plami bosilib chiqadi. To’plam 5 qismga – “Yoshlik azoblari”, “Lirik intermediya”, “Vatanga qaytish”, ikki qismdan iborat “Shimoliy dengiz” silsilasiga bo’linadi. 1830- yilda Heyne ikkinchi yirik asari “Yo’l lavhalari” ocherklar to’plamini yozadi. “Sileziya to’quvchilari”(1844)she’ri, “Germaniya. Qish ertagi ” dostoni (1844)da shoir vatanining ozodligi va erkinligini kuylaydi. Heyne she’rlari faqat nemislar diyorida emas, butun dunyoga mashhurdir. “Qo’shiqlar kitobi”(1827) inson qalbining isyoni, nidosi tuganmas qo’shig’idir. “Yoshlik azoblari”, “Lirik intermediya”, “Vatanga qaytish”, “Shimoliy dengiz” deb nomlanuvchi bo’limlarini o’qib, Heynening shoirlik talanti nihoyatda yuksak ekanligiga guvoh bo’lamiz. Bu to’plamdagi she’rlar o’zining mayinligi, mungliligi, ta’sirchanligi jihatdan S. Yesenin, A.Pushkin lirikasiga o’xshab ketadi. O’qishliligi bilan ajralib turadi. Heyne faqat dilbar shoirgina emas, u ocherkchi va hikoyanavis hamdir. U “Yo’l lavhalari”(1839) asarida vatani bo’ylab sayohatlari davomida o’z ko’zi bilan ko’rgan,

bilgan, eshitgan voqealarini hikoya qiladi. Qator ocherklar turkumidan iborat bu asarda nihoyatda hayotiy va ishonarli bayon etilgan voqealar tasviriga duch kelamiz. 1830-yilda nemis xalqi tarixida katta siyosiy voqea bo’lib o’tadi. Iyul inqilobi Heyne hayoti va ijodiga ham katta ta’sir o’tkazadi. Bunday siyosiy voqealardan Heynedek ulug’ so’z san’atkorining chetda turishiu mumkin emasdi. Shoir o’zining siyosiy qarashlarini keyinchalik “Sileziya to’quvchilari ”(1844) asarida to’la- to’kis bayon qilgan. Sileziya fabrikasi ishchilarining ish tashlashi, katta siyosiy masala bilan namoyishlar o’tkazishi va bu harakatning qo’zg’olonga aylanib ketishi haqida o’sha paytda va keyinchalik G’arb adabiyotida ko’plab asarlar yuzaga kelgan edi. Heyne ijodining gullab- yashnashi Parijdagi muhojirlik davrida sodir bo’ldi. Shoirni isyonkor ruhdagi she’rlar yozgani uchun ta’qib etadilar. U 1830-yilda Fransiyaga ketishga majbur bo’ladi. Shoir Parij adabiy muhitiga tezda yaqinlashib, ko’plab she’rlar bitadi. Ayniqsa, “Germaniya”(1844) dostoni, “Qullar kemasi” balladasi shoirga katta shuhray olib keladi. Haynrix Heynening “Germaniyada falsafa va din tarixi” asari shoirning falsafa ilmining nazariy asoslari haqida chuqur bilimga ega ekanligidan dalolat beradi. Bu asarida adib o’z davrining qator faylasuf tadiqotchilarini keskin tanqid ostiga oladi. Siyqasi chiqqan eski mavzular vaiboralar bilan mashg’ul bo’lgan ayrim faylasuflarni hajv ostiga oladi, ularning ustidan kinoya bilan kuladi.”Men o’z asarimda ayrim faylasuflarning kulgili so’zlariga e’tibor qarataman”, deb ta’kidlagan edi Heyne. VILYAM SHEKSPIR (1564-1616) Ingliz Uyg’onish davri adabiyotining yirik vakili. Oddiy kosib oilasida tug’ilgan Shekspir 1587-yilda Londonga keladi. Teatrda avval suflyor, so’ngra aktyor, keyinroq rejissor bo’lib ishladi, teatrni boshqarishda direktorga hamkorlik qiladi. Shekspir hammasi bo’lib 2 poema, 154 sonet va 37 pyesa yaratgan. Ijodining birincji yarmida Shekspir “Adashishlar komediyasi”, “Qaysar qizning quyilishi”, “Veronalik ikki yigit”, “Sevgining behuda kuchayishi”, “yo’q narsadan bir talay g’ovg’a”, “O’n ikki kecha” kabi komediyalar, “Genrix VI”,”Richard III”, “Yuliy Sezar”, “Romeo va Jyulyetta” tragediyalarini yaratadi. Ijodining ikkinchi davrida “Hamlet”, “Otello”, “Qirol Lir”, “Makbet”, “Antoniy va Kleopatra”, “Kariolan” tragediyalarini yozadi. Ijodining uchinchi yarmida tragikomediyalar—“Simbelin”, “Qishki ertak”, “Bo’ron” asarlari yoziladi. G’. G’ulom, M. Shayxzoda, Uyg’un, T. To’la, J. Kamol va boshqalar Shekspir asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilganlar. Muhabbat shohu gadoga bir deyishadi. Shekspir yaratgan obrazlar, turli toifa kishilari hammasi ishq deydi, muhabbat deydi. Shekspir eng qiyin janrda qalam tebratdi. Jahon adabiyotida hech bir adib shekspir darajasiga ko’tarila olmagan. Shekspirning deyarli barcha asarlari she’riy yo’l bilan yozilgan.ko’pincha aktyorlar asarni repetitsiya qilish jarayonida she’rni yodlash qiyinligidan shikoyat qilishadi. Shekspir she’riyati esa ravon va ifodaviy. Uni esda saqlab qolish juda oson. Shekspir ijodining muhim tomoni – uning asarlari, dialog va monologlari qatida falsafa, ma’no yashirilgan. Shekspir drama, komediya, tragediya, sonet ustasi. Shubilan birga utarixning bilag’oni, faylasuf va shoirdir. Shekspir fikrlarni yoqinli, tushunarli qilib bera olgan. Har bir tragediyasida shunday satrlar borki, ularni alohida she’rqilib bersa ham bo’ladi.

“Romeo va Jyulyetta” tragediyasidan, Romeo tilidan: U saharga jarchi bo’lgan to’rg’ayning o’zi, Bulbul emas, sevimli yor, ana qarab ko’r, Bulutlarning ortidagi baxil saharni. So’qmoqdadir kechalarning shamchiroqlari Quvnoq kunduz pisib turar tog’ tumanida Ketmog’ligim menga hayot, qolishim o’lim. Shekspir o’zidan keyin o’lmas meros qoldirib ketdi. Bu merosdan hozirgi kunda millionlar bahra olmoqda. PROSPER MERIME (1803-1870) Prosper Merime fransuz adabiyotining yirik vakili. “Klara Gasul teatri” (1825) ilk pyesalar to’plami adibni XVIII asr ma’rifatparvar degan sharafga muyassar etdi. Ikkinchi to’plami “Guzla” (1827) nomi bilan nashr qilindi. “Slavyan xalqlari ijodidan” deb nomlangan balladalariga xalq og’zaki ijodining ta’siri katta. “Jakeriya” (1828) nomli tarixiy dramasida XIV asrdagi dehqonlar qo’zg’oloni tasvirlanadi. “Karl IX saltanatining yilnomasi”(1829), “Karmen”, “Tamango”, “Mateo Falkone”, “Qo’sh xato” kabi asarlari bilan mashhur. Merime 1848-yilgi burjua inqilobidan so’ng ham sermahsul ijod qiladi. Tarixiy roman yozish ancha mushkul ijodiy jarayondir. Tarixni qaytadan tiriltirish, tarixiy shaxslarga jon ato etish, voqeilikni xayoliy obrazlar bilan to’ldirish yozuvchidan katta mahorat talab etadi. Buning uchun ham tarixchi, ham yozuvchi bo’lish kerak. Yozuvchining tarixiy manbalarni buzib ko’rsatishga haqqi yo’q. Ayni chog’da tarixiy voqeilikni go’zal badiiy tasvirlar ekan, adib o’z fantaziyasidan mahorat bilan foydalanadi. Tarixiy mavzuga qo’l urgan yozuvchi, tarixiy manbalarni sinchiklab o’rganadi. Faqat badiiy tasvirlash san’atigina kifoya qilmaydi. Merime o’zining tarixiy romanlari bilan ham tarixchi, ham san’atkor adib sifatida mashhurdir. Prosper Merime mana shunday usta san’atkor edi. U o’zining “Karl IX saltanatining yilnomasi” romanida butun bir tarixiy davrni badiiy gavdalantirib beradi. Yozuvchi o’z romanida manba yig’ish maqsadida XVI asrning tarixiy jarayoniga oid ko’plab asarlarni o’qib chiqqanligini ta’kidlaydi. Yozuvchi faqat tarixiy asarlarni o’qish bilan kifoyalanmaydi, o’sha davrga xos afsona va rivoyatlarni hattoki latifalarni ham o’qib chiqadi. Tarixiy asarda sana va manbalar berilgan bo’lsa, xalq og’zaki ijodiyotida urf-odatlar har bir millatning o’zigagina xos bo’lgan fe’l-atvorlari ham ifodasini topgan bo’ladi. Muhimi shundaki, tarixchini manba qiziqtiradi, yozuvchi esainsonni va tarixda insonning tutgan o’rnini tasvirlaydi.

Romanda qirol Karl IX ning munofiqligi, razilligi o’z ifodasini topgan. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, qirol Karl IX o’ta munofiq kishi bo’lgan ekan. O’sha davrlarda Fransiyada protestantlik oqimi mavjud edi. O’z davrining ko’pgina ilg’or fikrli kishilari bu oqimga mansub edilar. Xristian dini tarafdorlari protestantlarni cherkovga yaqin yo’latmas edilar. Genrix IV protestant bo’lib, uning Margarita Valua bilan nikohdan o’tishi uchun cherkovga borishini taqiqlab qo’yishadi. Karl IX cherkovdagilarga:”Agar singlim Margarita Valuaning nikohini tayin qilmasalaring uning nikohini protestantlar cherkovida o’tkaza man” deydi. Qirolning dinga bo’lgan e’tiborsizligi natijasida qirg’in urushlar kelib chiqadi. Prosper Merime hikoya ustasi. Uning hikoyasida turli-tuman insonlar qiyofasi chizib beriladi. Ayni chog’da bu hikoyalar har xil mavzularda: “Mattio Falkoni,”, “Tamango”, “Qo’sh xato”, “Ell Venerasi”, “Arsena Giyo”, “Havorang xona” kabi hikoyalarida inson yetakchi o’rinda turadi. Prosper Merime go’zal obrazlar yaratdi va shu bilan nom qoldirdi. ALBER KAMYU (1913-1960) Alber kamyu o’zi tug’ilib o’sgan Jazoirning jazirama tabiatini sevadi. Uning qora tanli jazoirlik bolalardan do’stlari ko’p edi. O’sha davrda Jazoir fransuzlar qo’l osdita bo’lib ular mahalliy xalqni nihoyatda ezib, og’ir azoblarga solib ishlatardi. Jazoirliklar bu og’ir qiyinchiliklarni peshanaga yozilgan taqdir taqozosi deb tushunardi. Alber boy-bvadavlat fransuzlardan ko’ra jazoirlik mehnatkash va qashshoq xalqqa ko’proq xayrixoh edi. U Jazoirdagi fransuz bosqinchilariga nafrat ko’zi bilan qaraydi. Bosqinchilikka qarshi g’azab tuyg’usi bir umr yuragida tosh bo’lib qotadi. “Baxtli olam” romanida, “Inqiroz” qissasida, “Qamal holati” pyesasida, “Nikoh”, “Quvg’inlik va saltanat”, “Ijod va erkinlik” kabi hikoyalarida adibning atrof-muhitga nisbatan teran nigohini ko’ramiz. Olamni ziyrak anglash, chuqur idrok etish hissi yozuvchi ijodiga singib ketgan. XX asr jahon adabiyotining nodir namunalaridan deb tan olingan “Begona”qissasining qahramoni o’z dunyoqarashiga va o’z fikriga ega bo’lgan Merso dir. U bukilib, xushomad qilib yashashni inson uchun pastkashlik deb biladi. Mersoning advokat bilan, prokuror bilan suhbati ham o’quvchini o’ylantirib qo’yadi. Dialoglar va voqealar bayonida o’ziga xos falsafa yashirinib yotibdi. Voqea qamoqqa tushgan Merso tilidan bayon qilinsa-da, uning ichki hissiyotlari ko’rsatib

berilgan. Merso kam gap, o’limdan qo’rqmaydi. O’lim hukmini shitganda ham o’zini yo’qotib qo’ymaydi. Alber Kamyuning “Kaligula” (1944) targediyasi tarixiy voqelikka bag’ishlangan bo’lib, 1945 yilda sahnaga chiqadi. Yozuvchining “Tashqi olam” (1940) asari urush davri adabiyoning yorqin namunalaridan biri bo’ldi. “Vabo” romani ustida yozuvchi qariyb besh yilga yaqin mehnat qiladi va nihoyat 1947- yilda asar yorug’ olam yuzini ko’radi. Yozuvchi o’z romani haqida to’xtalib, “Vabo Yevropada avj olib ketgan irqchilik balosiga qarshi kurash nuqtai nazaridan dunyoga keldi” deb ta’kidlaydi. Romanda Jazoirning Oran shahrida bo’lib o’tgan voqea qalamga olinadi. Yoppasiga qirg’in balosini nkeltirgan kasallik ofatlari haqida hikoya qilinadi. Roman qahramono Riye tabib (Vrach) kasallikning kelib chiqish sabablarini o’rganib, xastalik kalamushdan tarqalgan degan xulosaga keladi. Romanda faqat Oranda tarqalgan kasallik voqeasi berilibgina qolmasdan, boshqa qirg’inlar, jumladan, Afinada qadimda bo’lib o’tgan urush dahshatlariga ham to’xtab o’tilgan. Har bir adibning o’z tasvir uslubi mavjud. Alber Kamyuning ham o’ziga xos ovozi, tasvit uslubi hech kimnikiga o’xshamaydi. Alber Kamyu boru-yo’g’i 47 yil umr ko’rdi. Umrining oxirigacha Parijda yashadi. Shu qisqa umri davomida ulkan ishlar qilishga ko’plab asarlar yozishga ulgurdi. Uning asarlari ko’pgina tillarga tarjima qilingan. FRANS KAFKA Frans Kafka XXasr modern adabiyotining eng ajoyib va o’ziga xos namoyondasidir. Uning ijodi g’oyatda xilma-xil qarashlar va baholarga sabab bo’lgan. Albatta, Kafka tiriklik chog’idagiga qaraganda o’limidan keyin unga qiziqish kuchli bo’lganligini ham e’tirof etish kerak. Ba’zan buyuk iste’dod egalari o’z davrida tan olinmasligi, tushunilmasligiga ko’plab misollar keltirish mumkin. Kafka ham shunday ijodkorlar sirasiga kiradi. U markaziy Yevropada o’tgan asrning 20-30 yillarida juda keng bo’lmasa ham ma’lum ma’noda tanilgan edi. O’z paytida Gesse, T.Mann, Muzil, Brext kabi taniqli yozuvchilar uning iste’dodini ntan olgan edilar. Biroq Kafka nomining chinakam shuhrati Ikkinchi jahon urushidan keyongi davrga to’g’ri keladi. Chunki Kafka tirikligida kitoblarining nashr qilinish qilinmasligiga bee’tibor qarar edi. Shu sababli o’limidan keyion nashr etilgan, ba’zilari tugallanmagan “Jarayon”, “Qo’rg’on”, “Amerika” romanlari adabiyot olamida chinakam voqea bo’ldi.

Uzoq davr mobaynida Kafka merosi uning do’sti, yozuvchi Maks Brod qo’lida saqlandi. Brod marhum yozuvchi timsolida ko’proq san’atkorni emas, “g’oya odamini” ko’rar edi. Shu sabali uni xristian ta’limoti targ’ibotchisiga chiqarib qo’ygan edi. Kafka ijodini o’zicha noto’g’ri talqin qilganiga qaramay, Brodning adabiyot oldidagi xizmati ulkan bo’ldi, u do’stining barcha nashr qilinmagan qo’lyozmalarini yoqib yuborishni so’rab qoldirgan vasiyatini bajarmadi va dunyo kitobxoni Kafka merosi bilan to’liq tanishish imkoniyatiga ega bo’ldi. Kafka nomi shuhrat cho’qqisiga chiqqach, barcha uni o’zicha talqin qilish va ulug’lashga o’tdi. Daslab Amerikada boshlangan Kafkani yangidan tanish asta-sekin butun dunyoga yoyildi. Tanqidchilik buning sababini yozuvchi asarlarida ko’zga tashlanadigan payg’ambarona bashoratlarda ko’radilar. Kafka hech qachon payg’ambarlikka da’vo qilmagan edi, biroq u dunyo taqraqqiyotidagi ba’zi tamoyillarnio ko’ra bildi. Insoniyat ishongan g;oyalarning urushdan keyin puch bo’lib chiqishi, tamaddun—sivilizatsiyaning oxir-oqibatda insonni mahv qiluvchi jihatlarini o’z asarlarida ochib berdi. Kafka g’ayriinsoniy tartibotlar hukmron bo’lgan dunyodan nafratlanar edi, insonning imkoniyatlariga ishonmas edi. Ayni paytda u inson uchun iztirob chekar, uning uchun o’zini javobgar deb his qilar edi. Kafka dunyo qarashidagi qarama-qarshilik uning asarlari turliucha baholanishiga sabab bo’ldi. Uning ijodini diniy va modern adabiyotning turli oqimlari aqidalari bilan izohlashga urindilar. XXI asrga kelib ham Kafka ijodig bo’lgan qiziqish so’ngan yo’q. Zero, bu yozvchining kashfiyotlari zamonaviy kitobxon qalbiga ham yo’l topa bilmoqda. Frans Kafka 1883-yil 3-iyulda Praga shahrida tug’ilgan. Ota-onai yahudiy millatiga mansub edi. Onasi ruhoniylar avlodidan, otasi esa qishloq hunarmandining o’g’li bo’lgan. Kafka shaxsining shakllanishida otasining o’rni katta. Yoshligi qashshoqlikda o’tgan bu odam keksayganda ma’lum sarmoya to’playdi va kichik fabrika egasi darajasiga etadi. Ruhan tamomila o’g’lining ziddi bo’lgan bu odamda endi o’ziga ishonch hissi paydo bo’ladi va oilasidagi uch qizi hamda yolg’iz o’g’li Fransni o’z hukmiga bo’ysundiradi. Nihoyatda ta’sirchan tabiatli Frans otasiga qalban itoat etolmaydi, biroq otasiga bo’lgan nafratga yo’g’rilgan muhabbat, uning oldida qarzdorlik, burch hissi noroziligini tashqariga chiqarishga yo’l qo’ymagan. Uning hech kim daxl qila olmaydigan o’z hayolat olamiga berkinib olishi sukutdagi isyoni ifodasi edi. Keyinchalik “Otamga xat” (1919) asarida qalbidagi ziddiyatni to’kib soladi (biroq uni otasiga jo’natmagan). Ushbu xat Kafka iste’dodini shakllanishidagi ko’plab ruhiy omillarni ochib beradi. Tadqiqotchilar Kafka dunyoqarashida ko’zga tashlanuvchi o’ziga nisbatan ishonchsizlik, yolg’izlikka moyillik sababini shunda ko’radilar. Frans avval nemis gimnaziyasini tamomlaydi, so’ngra huquqshunoslik bo’yicha oily ta’lim oladi. San’at tarixi va germanistikadan ma’ruzalarga qatnashadi. 1906- yilda

oldin advokatlik idorasida, so’ngra Praga shahar sudida amaliyot o’taydi. 1907-yildan boshlab xususiy sug’urta jamiyatida xizmat qiladi. Shu yili ishlab chiqarishdagi shikastlanishdan sug’urtalanish tashkilotiga ishga o’tadi. Kafka intizomli va halol xizmatchi, buning ustiga doktorlik darajasiga ega edi. Biroq shunga qaramay, u umrining oxirigacha kichik maoshli, oddiy lavozimni egalladi. 1917-yili sil kasali bilan og’riydi. 1922-yili nafaqaga chiqishga majbur bo’ladi. Nihoyat, 1923-yilda uning erkin adabiyotchi bo’lish orzusi amalga oshadi va Berlinga keladi. Biroq sog’lig’i yomonlashganligi tufayli Pragaga qaytadi. 1923-yilda Vena yaqinidagi Kerling sil kasalliklari sanatoriysida vafot etadi. Kafka dunyoqarashidagi o’ziga xoslik uning uslubida ham o’z aksini topadi. Uning asarlarida fantastika va reallik g’aroyib tarzda uyg’unlashib ketadi. “Evrilish” hikoyasining qahramoni Grogor Zamza uyqudan uyg’onib o’zining ulkan hashoratga aylanib qolganligini ko’radi. Albatta, bu o’ta gayrioddiy holat. Biroq yozuvchi vaziyatni tezda oddiy kundalik tashvishlar tasviri bilan almashtiradi. Endi g’ayrioddiy narsa insonning odatiy hissiyot ko’nikmalari bilan qo’shilib, kitobxonni ajablantirmay qo’yadi. Zamzani o’zining hashorat ekanligidan ko’ra ishga kech qolish, boshlig’idan gap eshitish ko’proq tashvishlantiradi. Tanish holat. Kafka fantastikadan voqeklikka erkin ko’chadi. Zamza tashqi tomondan hashoratga aylansa ham qalban o’zgargani yo’q. u ota-onasi va singlisi oldida o’zini mas’ul deb his qiladi, oila farovonligi uchun o’zi sevmagan kasb bilan shug’ullanishga tayyor. Biroq hashoratga aylangan o’g’il oila uchun keraksiz. Eng yaqin kishilari u sevgan, ko’nikkan barcha narsadan mahrum qiladilar, keyin undan tamomila yuz o’giradilar va nihoyat unu axlat uyumigha supurib tashlaydilar. Ushbu hikoya inson qalbining yashirin, tuban, ayni paytda yuksak jihatlarini ochib tashlaydi. Kafkaning “Jazo koloniyalarida” hikoyasi turli talqinlarga sabab bo’lgan. Bu yerda ham biz odatlangan sujetni ko’rmaymiz. Hikoyada dahshatli ixtiro—qatl mashinasi tasvirlangan. Asarda shu mashinaning ixtirochisi – ofitser uning ishlash jarayonini zo’r maroq va ehtiros bilan ta’riflab beradi, sayyoh oldida uning ishini namoyish etmoqchi bo’ladi. Kutilmaganda mashina ishlamay qoladi, fidoiy ofitser nomus kuchi bilan o’zi mashinaga yotadi. Oqibatda o’zining ixtirosi ixtirochisini mahv etadi. Bu hikoya g’oyasini ba’zi adabiyotshunoslar Kafka 20-30-yillarga kelib fashizm, stalinizm, milliy sotsializm ko’rinishida namoyon bo’lgan totalitar siyosatni bashorat qilishida ko’radilar. Boishqacha qarashlarga ko’ra Kafka bu asarida tamaddunning insonni mahv etuvchi tabiatini ko’rsatib bergan. Kafkaning birinchi romani “Amerika” 1916-yilda yozib tugatilgan. Roman 16 yoshli yigitchaning sarguzashtlari haqida hikoya qiladi. Yigitchaning ota-onasi xizmatkor ayol bilan ishqiy muloqotlari uchun Pragadan Nyu-Yorkka “Surgun” qiladilar. U nihoyatda beg’ubor va sodda, barchaga yaxshilik qilishni istaydi. Mana shu fazilatlari unga ko’plab ko’ngilsizliklar keltiradi. Muttaham odamlar undan foydalanadilar. Qahramon o’zi istamagan holda ko’plab firibgarlik ishlariga aralashib qoladi. Ya’ni, u

o’ziga begona bo’lgan boshqa olamga tushib qoladi. Roman nisbatan real voqelikka yaqin bo’lsa ham ( bu asarda Kafkaning boshqa asarlaridagi kabi shartlilik yetakchilik qilmaydi) Kafka ijodiga xos bo’lgan muhitdan begonalashuv ruhi bu yerda ham hukmron, ya’ni muhitdan begonalashuv Kafka ijodiga xosdir. 1922-yili dnyo yuzini ko’rgan “Jarayon” romani qahramoni Yozef K. ustidan ketayotgan sud tasviridan iborat. Bu sud odatdagi sudlardan farq qiladi. Qahramon o’zini nima uchun sud qilayotganlarini bilmaydi, biroq sud qiluvchilarga so’zsiz bo’ysunadi, jarayon esa uylarning chordoqlari va yerto’lalarida bo’lib o’tadi. Boshda mavhum kayfiyatda sudga jalb qilingan Yozef K. asta-sekin jarayonga chuqurroq kirib boradi. O’zini nimadadur aybdor sezadi. Asar nihoyasida o’lim jazosiga hukm qilinadi, u hukmga so’zsiz itoat etadi, uni “Itdek so’yib tashlaydilar”. Kafkaning bu asari ham turlicha talqin va bahslar mavzusiga aylangan. Yozef K. xarakteri har xil baholarga sabab bo’lgan. Uning sud qilinishi va qatl etilishida inson hayotining absurdligi, oxir-oqibat halokatga mahkumligi g’oyasi yashiringan. U jarayonga qarshi borishga ojiz, unga bo’ysunishdan o’zga chorasi yo’q. Kafka sarlarida umidsizlik, tuishkunlik ruhi hukmron, degan qarashlar uncha asosli emas. Inson ba’zan qanchalar ojiz va tuban bo’lmasin, baribir, u mehrga, e’zozga sazovor. Yozuvchining keying asari “Qo’rg’on” o’quvchida nisbatan nurli taassurot qoldiradi, insonga nisbatan umid uyg’otadi. “Qo’rg’on” qahramoni yer o’lchovchi K. qishloqqa kelgach, sirli qo’rg’onga yo’l izlaydi, biroq hech kim u yerga qanday borishni bilmaydi va unga to’g’ri yo’l ko’rsata olmaydi. K. “Jarayon” qahramonidan farqli o’laroq faol va harakatchan, chorasiz muhitda ham qo’rg’onga yo’l toppish umididan voz ke chmaydi. Kafka asarlari yagona xulosa chiqarishga imkon bermaydi. Tafakkurni uyg;oqlikka, faollikka chorlaydi, qayta-qayta o’qishga majbur qiladi. Uning ijodi jumbog’i sehri ham ana shunda, yangi asr kitobxoni bu jumboqni o’zicha yecha, kashf qiladi. JANNI RODARI (1920-1980) Italiyaning shimolida joylashgan Omenu shahridan dunyoga kelgan Janni Rodarining bolalik yillari qiyin kechadi. Otasi vafotidan so’ng oilani tebratish uchun turli ko’chalarga kirib chiqadi, hayotning achchiq-chuchugini erta totib ko’radi. Ehtimol hayotning mana shu og’ir sinovlari adibning qalamini charxlab haqiqatni yozishga undagandir, mashhur adib bo’lib yetishishiga sabab bo’lgandir. “ Chippolinoning sarguzashtlari” (1960), “Umumjahon xorovodi” (1962), “Quvnoq she’rlar poyezdi” (1963), “Kasblarning rangi va hidi haqidagi she’r” (1967), “Xayolot qoidalari” (1978) kabi asarlari jahon bolalar adabiyoti sahifasidan munosib o’rin egallagan. Bolalarning sevimli adibi asarlari jahondagi ko’pgina tillarga tarjima qilingan.

Janni Rodari “Rim ertaklari” turkum asarlar to’plami bilan mashhurdir. Bu turkum asarlarda yozuvchi ertak bahonasida goh davrning ijtimoiy-siyosiy voqeiligiga faol aralashadi, goh tuban va razil illlatlarni keskin tanqid ostiga oladi, mansab-martaba uchun o’zligidan kechganlarni qoralaydi. Yozuvchining rttaklar olami juda boy mavzu jihatdan xilma-xildir. Bu ertaklarni o’qigan sayin o’qiging, eshitgan sayin eshitging keladi. “Hurishni eplolmagan kuchukcha” asari mazmun moiyati bilan kinoya, kesatiq va istiora orqali insonlar hayotiga ishorat. Qo’lidan bir ish kelmaydigan hali “Hurishni” ham bilmaydigan kuchukcha sirkda mashhur bo’lishi va hattoki shoh qiziga uylanishni orzu qilib qoladi. Kuchukcha obrazi orqali yozuvchi yuksaklikka ko’tarilish shon-shuhratga erishish uchun yelib-yugurish, o’z xatolarini tuzatish, ezgu maqsadlar yo’lida kurashish lozim degan fikrni ilgari suradi. Janni Rodari insonlarga ezgulik hadya etdi, ularni yaxshilik tomon yetaklaydi, do’stlikka, inoqlikka, hamjihatlikka chaqirdi.

O'xshashlar

Yunon adabiyotining Attika davri

Umumta’lim maktablarida dramatik asarlarni o’rganish

Umumta’lim maktablarida dramatik asarlarni o’rganish

Epik va dramatik asarlar tahlili

Asqad Muxtor ijodi