logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Adabiyot
  4. Сўнг Сўз

Сўнг Сўз

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB
Ko'chirib olish
Сўнг Сўз Биз юқорида замонавий жаҳон адабиётининг кўзга кўринган вакиллари ва уларнинг ижодий методи ҳақида қисқача сўз юритдик. Улар дастлаб ўзлари мансуб халқнинг бадиий тафаккури маҳсули сифатида эътиборга лойиқ. Чунки, ҳар қандай бадиий асарда бирор халқнинг тараққиёти бадиий, руҳий-маънавий томондан акс эттирилади. Қолаверса, улар бутун инсониятга тааллуқлидир. Ўзбек адабиётида ҳам етмишинчи йиллардан бошлаб фалсафий қайдларга ўхшаш шеърлар, саксонинчи йилларда эса бир қаторли шеърлар, фалсафий қайдлар кўринишидаги шеърлар, тўқсонинчи йиллардан эса мифологик ғоя ва образлар, реализм, романтизм, натурализм, мистицизм, классицизм, модернизм, сентиментализм, сюрреализм каби ижодий метод, йўналиш ва адабий оқимларнинг унсурларни аралаш қўллаб асар ёзиш одатий ҳолга айланди. Бундан ташқари бугунги адабиётшунослигимизда постмодернизм, постструктуализм атамалари кўпроқ ишлатилмоқда. Ўзбекистон халқ ёзувчиси Пиримқул Қодиров: “постмодернчилар мумтоз реализмга қарши туришдан воз кечганлар” ва “реализм йўлига қайтгандек кўринишади” , таниқли олимлар Умарали Норматов ва Ҳамидулла Болтабоевларнинг “Янги назарий тамойиллар” номли суҳбати, Д.Қуроновнинг “Адабиётшуносликка кириш 4 ”, Д.Қуронов, З.Маманожов, М.Шералиеваларнинг “Адабиётшунослик луғати” китобларида фикр билдирилганини инобатга олсак, постмодернизмни тушунишга ҳаракат бошланган дейиш мумкин. Айниқса, изланувчан олим Шермурод Субҳон иккита мақола эълон қилиб илк фикрларини айтди. Лекин ўзбек адабиётидаги постмодернизмга фундаментал даражада баҳо бериш ҳали бошлагани йўқ деса бўлади. Биз Эрон ва Озарбайжон каби исломий мамлакатлар олимларидан улардаги постмодернизм хусусиятларини, Америка ва Европа олимларидан Мартин Хайдеггер, Жак Деррида, Мишель Фуко, Умберто Эко, Илья Ильин, Вячеслав Курицин кабиларнинг фундаментал асарларини ўрганишимиз ва постмодернизмнинг ўзбек адабиётидаги кўринишини аниқлашимиз, унинг аниқ шаклини топишимиз лозим. Чунки, ўзбек адабиёти Саломат Вафо, Зебо Мирзо, Фахриёр, Баҳром Рўзимуҳаммад, Зулфия Қуролбой қизи, Хосият Рустамова каби вакилларининг ижодида у ёки бу даражада постмодернистик элементлар учрайди. Хусусан, Саломат Вафонинг “Оворанинг кўрган кечирганлари” романини олиб кўриш мумкин. Биринчи ўринда, Саломат ўз романида матнни ташкиллашда ўзига хос коддан фойдаланган, яъни унда лиризм, поэтик тасвирлар ва шу билан бирга вульгаризм ҳам талайгина. Иккинчидан, қаҳрамон дунёсидаги тартибсизликни онгли равишда бадиий асар композициясидаги тартибсизликка айлантирган. Баъзи ўринларда воқеалар бир текисда ривожланиб бориб, бирданига хаёлий дунёга ёки тушга айланиб кетади. Асардаги маънан етук, бошқаларга ўрнак бўладиган кишиларга нисбатан ҳурматсизлик ва истеҳзо сезилади. Хусусан, Арслон Озодий, қайнота, қайнона, овсинларга нисбатан шу ҳолат кўзга ташланади. Шунинг билан бирга Салтанат хаёлидаги дунёга реал ҳаёт қарши қўйилади. Бир роман доирасида рассомликка хос приём, очеркка хос элементлар кўзга ташланади. Мазкур хусусиятлар романнинг ҳақли равишда постмодернизмга мансублигини таъминлади. Шунингдек, бош қаҳрамон характерида нигилизм кучли эканлиги асарнинг янада таъсирли ва жонли эканлигини таъминлаган. Адиба ўз романида шоирларни Арслон Озодий тимсолида авлиё даражасига олиб чиққан. Романда Озодийнинг “Саҳро ибодати” номли тўқима асари 16 марта эсга олинади. Ундан қайдлар келтирилади. Барча ўринда романнинг бош қаҳрамони Салтанат Маҳмудованинг ҳаёти ва онгида у ёки бу даражада кескин бурилишлар рўй берганда маёқ сифатида эсга олинади: қаҳрамонга таскин беради, йўл кўрсатади, ҳаётга рағбатлантиради. Қолган ўринларда эса воқелар ўта тартибсиз ҳаёт, онг ости фаолият маҳсули сифатида ривожланиб бораверади. Асрлон Озодий анъанавий романлардаги каби қаҳрамоннинг қўлидан тутиб воқеалар оралаб олиб юрмайди. “Саҳро ибодати”да Салтанат Маҳмудова, Озода Камол, Малика, Мақсудаларнинг ҳаёти башорат қилинаётгандек таассурот қолдиради. Асарда “Саҳро ибодати” дан келтирилган цитаталар романнинг постмодернизмга хос цитаталилик хусусиятига ёрқин далилдир. Шунингдек унда одам қиёфа қушлар, муқаддас жойлар билан боғлиқ мифологик тушунча ва образлар талайгина. Саломат Вафо романида ўлим ва ҳаёт ёнма-ён юради. Лекин бу ўлим кишини даҳшатга солмайди. Балки, Салтанатнинг ҳаётига маъно олиб киради. Яъни Салтанат ўлмаслик учун курашиб яшайди. Ҳар сафар иши юришмаса, бирортасидан кўнгли қолса, ҳаётдан ҳам умидини узганда, қайта туриши учун ўлим унинг ҳаётига ўзининг шуъласини сочиб ўтади. Салтанат ҳаётидаги хаосга ўлим маъно бағишлайди. Романда Салтанатнинг психологиясидаги кескин ўзгаришлар эгри-бугри, тарвақайлаб кетган бужур дарахт сингари кўкрак кериб туради. Унинг бир ўрнида адолат учун курашиш ғояси ва у билан боғлиқ деталлар юзага кўзга ташланса, бошқа ўринда йўқотилган авлод тақдири(она тили ва адабиёти ўқитувчиси Малика тимсолида), диний муҳит ва унинг салбий томонлари(Мақсуда опа ва унинг эри Атоуллоҳ тимсолида), бир она фарзанди бўла туриб, бир-бирини тушунмаган кишилар(Салтанат ва унинг ака-укалари ўртасидаги муносабат), мистика(авлиёлар қабридан таскин топиш), мифология(одам бошли қушлар), пессимизм, аёллар табиатига хос (Эмил Золянинг “Ҳамал” романидаги каби) натурализм элементлар кўринади. Аммо улардан фарқли ўлароқ, адиба ана шу психологик вазиятларни ярата туриб, уларнинг табиийлиги ва ўта кескинлигини таъминлайди. Шу ўринда роман Англия адабиётидаги “асабий ёшлар” оқими вакиллари, айнан Айрис Мёрдок романларига яқинлиги кўзга ташланади. Лекин Саломат Вафонинг қаҳрамони ҳар қандай ҳолатда ҳам курашга тайёрлиги билан, тақдирга бўйсунгандек кўринган яширин кураши ва ўз миллий руҳияти билан улардан ажралиб туради. Бир образ зиммасига шу қадар катта қийинчилик, руҳий азоб, севги изтироблари ва аввало ҳаётда ўз ўрнини топиш каби мураккаб вазифаларнинг қўйилиши, ундаги гротескнинг ёрқинлигини таъминлайди. Ёзувчи бир суҳбатда ўзини постмодернизмга алоқаси йўқлиги айтади. Аммо жамиятда плюрализм бўлишини тарафдори эканини ва бу тадқиқотлар барчаси инсонни, шахсни тушунишга ёрдам бериши таъкидлайди. Аслида постмодернизм бу плюрализм эканлигини ва буни ўз романида қўллаганини билмагандек таассурот қолдиради. Бу ҳам постмодернистик дунёқарашнинг ўзига хослигидир. Яъни дунёни англаб бўлмайди, унда хаос ҳукмрон, хаосни эса англаб бўлмайди, балки унда иштирок этиш мумкин. Зулфия Қуролбой қизи ҳикояларида постмодернизм анъанавий реализмни инкор этмаган ҳолда, янгича фикрлашга ундаш, инсон имкониятлари чексизлигини очиш, эстетик қарашларнинг ўзгариши билан ўзига хосдир. Шунингдек, унинг ҳикояларида ўлим ва ҳаёт ўртасидаги курашга бошқача руҳ берилган. Унда платоник муҳаббат билан Ибн Сино дуализми доимо ёнма-ён келади. “Муҳаббат ва нафрат” да Дилдора кўпроқ аёлларга хос бўлган, самовий, маънавий муҳаббатга интилди. Абдулла эса жисм гўзаллига интилди ва ўз қалбининг ўлимига сабаб бўлди. Инсон ҳаётидаги бу каби икки қутблилик адибани шу қадар ўзига тортганки, ҳатто бу икки қутблилик асар номига ҳам кўчган: “Муҳаббат ва нафрат”. Ҳикоя Дилдора исмли қизнинг шаҳарга ўқиш учун келиб йўлдан адашган қисматига бағишланган. Биз анъанавий тушунчамиз ва миллий қадриятимизга кўра ўз иффатини йўқотган қиз ва ўғирлик қилган, қамалган йигитни ёмон кишилар қаторига қўшамиз. Аксарият ҳолларда ўзимизни улардан олиб қочамиз. Гўё уларнинг бахти, дарди, ўй-фикрлари, ҳис- туйғулари бизга бегнадек. Аслида шундай йўл тутувчи кишилар йўлдан адашишлари мумкинлигини ёзувчи бизга уқдираётгандек бўлади. Зулфия Қуролбой қизи уларнинг қалби борлигини, табиий равишда яшаб, ўз оламига хос бўлмаган тушунчаларни қабул қилмаслигини исботлашга уринади. Чунки, ҳар қандай инсон индивид сифатида дастлаб, табиий ҳис-туйғу ва ўй-фикрларнинг қули. Шунинг учун Дилдора ҳаётида қора кунлар бўлиб ўтди. Ўтди дейишимга сабаб у Пўлатни учратди. Дилдора образи орқали онгимизда юз бераётган ахлоқий ва эстетек ўзгаришларни исботлашга уринади. Ҳикоядаги иккинчи етакчи образ Пўлатни олайлик, у ҳам адашганини англаганлардан, мард, олийжаноб йигит. У қизни Абдулла каби иккиюзламачи, маънавий дунёси ўлик кимсалардан ҳимоя қилди. Аслида қамалиб чиққан, ўғри эканлиги маълум. Лекин унда маънавий дунё ўлмаган эди. У қисмати ўзининг тақдирига ўхшаш бу қизни севиб қолади. Бнинг исботи сифатида Дилдорага ишлатиб туриш учун озроқ маблағ ва “мени кут” дея хат ёзиб юборади. Мустақил ҳаётининг аввалида қоронғу ва қора кунларни бошдан кечирган аёл ва йигитнинг ойдин кунлари олдинда эканлигига ишора бор. Реал ҳаётда ва анъанавий тафаккурда ўлим даҳшатли эканлиги куч айтилган. Лекин постмодернизмда ўлимнинг гўзал сувратини Зулфия Қуролбой қизи чизади. Аслида мифологик дунёқарашда ўлим фариштадир. Ва у барча фаришталар каби чиройли қиёфага эга. Лекин ҳаётда аксриятимиз ўлимдан қўрқамиз. “Аёл қиёфасидаги ўлим” ҳикоясида эса ўқувчи ўлимни ёқтириб қолади. Мулла Ашур тақводор, нафаси кучли, ҳожатбарор, беш вақт намозни канда қилмайдиган киши. У иккинчи хотини Хонимбуви билан қишлоқ чеккасидаги отамерос уйида яшайди. Лекин унинг фарзанди йўқ. Ана шу дард уни қийнайди. Биринчи хотини билан ўн беш йил, кейингиси билан саккиз яшади. Ҳамон тирноққа зор. Унинг олдига дам содиргани, қайтарма қилдиргани турли кишилар келишади. Ана шу киши ўлимни севиб қолади. Ўлим фариштаси унга чиройли жувон қиёфасида кўринади ва уни ўз қучоғига олади. Якун кутилмаган даражада ҳайратланарли. Лекин бу янгича дунёқарашдир. Чунки, аслида ҳам биз Азроил ўлим фариштаси эканлигини ва у барча фаришталар каби гўзал сувратда бўлишини адабиётлардан ёки турли мифологик манбалардан ўқиганмиз. Лекин нима учундир унинг ёмон тасаввури онг- шууримизга ўрнашиб қолган. Ёзувчи бизда ана шу дунёқарашимизни ўзгартиришга уринмоқда ва бунга эришяпти ҳам. “О, ҳаёт” ҳикоясида ҳаётсеварлик ғояси чиройлик шаклда, ҳаётий тасвирланган. Назар чолнинг ягона мақсади яшаш. Гарчи яқинлари, тенгқурлари аллақачон ўлимни бўйинларига олишган бўлсада у яшашдан завқ олмоқда. Дерезадан тушган бир тола хира нур ҳам уни яшашга ундаяпти. Ҳар учала ҳикояда ҳам ёзувчи биз кўникиб қолган дунёқараш ва ҳаёт тарзимизга зид равишда, анъанавий реализмни инкор этмаган ҳолда, бошқа ечимни бермоқда. Умуман олганда, ўзбек адабиётида постмодернизм йўналишида асар ёзиш аллақачон бошланган. Уларни тушуниш, идрок этиш учун эса дунёга машҳур постмодернист адиблар асарлари билан танишиш, улар ҳақидаги маълумотларни билиш керак. Бу ўзбек адабиётини, шубҳасиз, жаҳон адабиётидаги нуфузининг ўсишига сабаб бўлади. Мазкур рисола ана шу йўлдаги кичик уринишдир. Адабиётлар : 1. Алимасов В. Борхес парадокслари // Тафаккур , 2004, №- 1, 36-41-бетлар. 2. Затонский Д. Постмодернизм : Гипотезы и возникновения. Иностранная литература. - М., 1996, № 2 3. Михальская Н.П., Пронин В.А., Редина О.И., Кузнецова А.И., Мончаковская О.С. Зарубежная литература XX века. М:- «Дрофа». 2007. 4. Постмодернизм энциклопедия. Составители А.А. Грицанов, М.А. Можейко Интерпрессервис. Книжный дом. Минск. 2001 5. Рубен Ишханян. Умберто Экон или Дедалус? Copyright: 2 0 09 6. Скороденко В. Достоинство человека и хаос жизни. Заметки о р о манах Айрис Мёрдок. М:. «Радуга». 1991 год. 7. Словарь иностранн ых слов. М. Русский язык. 1989 8. Субҳон Шермурод. Постмодернизм ҳақиқати // Гулистон , 2008 , 5-сон 9. Субҳон Шермурод “Постмодернизм: истилоҳлар”. “ЎзАС” газетаси 2009 йил 30 январь. 5-сон, 4 саҳифа. 10. Шарафиддинова М. ХХ аср адабиётида абсурд ҳаёт руҳи//Жаҳон адабиёти, 1999, январь, б-194-199. 11. Холбеков М. Сўлган атиргулнинг номи . « ЎзАС” 2008 й. 16-январь. 12. Этическая м ысль. Научно-публицистические чтения. М.- Издательство политической литературы. 1990.

O'xshashlar

Aдaбиётшунoслиk – сўз санати ҳaқидаги фан
«Ўғри»нинг ҳимоясига икки оғиз сўз
Сўз заргари - Абдулла Каҳҳор(Суз заргари - Абдулла Каххор)
«Ўғри»нинг ҳимоясига икки оғиз сўз (Угрининг химоясига икки огиз суз)
Достонлар тилида умумий нокатегориал маьнога эга булган сузлар ( кумакчи, сон кумакчи, функционал, богловчи, тенг богловчи )