O`zbek tili ravnaq topishi uchun asos bo`lgan omillar - Adabiyot - Referatlar

O`zbek tili ravnaq topishi uchun asos bo`lgan omillar

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz O‘zbek tilining ravnaq topishi uchun asos bo‘lgan omillar Reja: 1. Turkiy xalqlar tillari va adabiyotini o‘rganishning ilk davri 2.Adabiy til, yozuv va sheva masalalarining ishlanishi 3. Turkiy tillarni diaxronika va qiyosiy – tarixiy aspektrlarda o‘rganish 4.Turkiy tillarni si n xronik aspektda o‘rganish 5. Hozirgi o‘zbek tilshunosligi

www.arxiv.uz Turkiy xalqlar tillari va adabiyotini ilmiy ravishda o‘rganish an’anasining vujudga kelishi o‘rta asrlarga borib taqaladi. Bu an’ananing qaror topishida klassik arab filologiyasi bo‘yicha tahsil ko‘rgan filolog olimlarining ilmiy faoliyati katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 1 1. Turkiy xalqlar tillarini o‘rganishning ilk davri. Yer yuzida yashayotgan barcha xalqlar to‘satdan yoki tasodifan paydo bo‘lgan emas, ular turli nom-nishonlar bilan hayot so‘qmoqlarini bosib o‘tishgan. O‘zbek xalqi ham asrlar osha skif, xun qadimgi turkiy davrlarda tarixan shakllangan bir guruh turkiy qabilalar asosida tashkil topgan. Turkiy xalqlar, jumladan o‘zbek xalqi o‘zining uzoq tarixiga ega bo‘lshiga qaramay, XX asrning boshlarigacha turk, sart, chig‘atoy, o‘zbek atamalari bilan yuritilib kelindi . Turk atamasining urug‘, qabila, ko‘chmanchilar mamlakati, qudratli, alohida jangchilar, qurolsozlar, dubulg‘a, sodda ma’nolarda ishlatilgani qayd etiladi (Kononov A. N. “Ovit analiza termina turk” S. E. 1-tom, 46-bet). Turkiy xalqlar tillari va adabiyotini ilmiy ravishda o‘rganish an’anasining paydo bo‘lishi o‘rta asrlarga borib taqaladi. Bu an’ananing qaror topishida klassik arab filologiyasining va unda tahsil olgan olimlarning ilmiy-lisoniy faoliyati katta ahamiyatga ega. Klassik arab filologiyasining hamon paydo bo‘lgani ma’lum emas, chunki dastlabki ma’lumotlar, asarlar bizgacha yetib kelmagan. Mavjud ma’lumotlar esa bu fanning VII asrda paydo bo‘lganidan dalolat beradi. Arab filologlari, xususan arab tilshunoslari VIII―XIV asrlarda yuksak natijalarni qo‘lga kiritdilar. Iso as-Sag‘ofiy (VIII asr), Al Basriy Sibovayxiy (VIII asr), Al Mubarrad (IX asr), Al Dinavariy (IX asr), M. Zamashxariy (XII asr), Abu Hayyon (XIII-XIV asr) kabi olimlar arab tili fonetikasi va gramatikasi to‘g‘risida mukammal izchil ta’limot yaratdilar. 1 V. A. Zveginsev. Istoriya arabskogo yazqkoznaniya. Kratkiy ocherk. M., 1958, 79. 3

www.arxiv.uz Arab tilshunosligi, ayniqsa lug‘atchilik soxasida ulkan yutuqlarni qo‘lga kiritdi. Xalil Ibn Ahmad al Farohidiy (VIII asr) “Kitob ul Ayn” lug‘atini yaratdi. Fonetik- fiziologik prinsipga asoslangan bu lug‘at arab leksikografiyasining ibtidosi hisoblanadi. Bu lug‘atning arab leksikografiyasi tarixida tutgan o‘rnini shundan ham bilish mumkinki. Xalil ibn Ahmaddan qariyib uch yuz yil keyin yashagan Mahmud Qoshg‘ariy o‘z asarini uning lug‘atiga o‘xshatib tuzish niyatida ekanligini ta’kidlab ko‘rsatadi. Arab leksikograflari lug‘atning xilma-xil turlarini ijod etdilar. Al Asmaiy (IX asr) maqol va matallar lug‘ati, Muhammad al Anbariy (X asr) qarama – qarshi ma’noli so‘zlar lug‘ati, Abdulla ibn Qutbay (IX asr) 12 tomli qomusiy lug‘atini yaratdi. XIV asrda yashagan mashhur filolog olim al Feruzabodiy 60 tomli (ba’zi manbalarga qaraganda 100 tomli) qomusiy lug‘at tuzgani haqida ma’lumotlar bor. 4

www.arxiv.uz 2. Adabiy til, yozuv va sheva masalalarining ishlanishi XX asrga kelib turkiy filologiya mutaxasislari oldiga yozma adabiy tilga ega bo‘lgan turkiy xalqlar uchun yangi adabiy tili normalarini ishlab chiqish, yozma adabiy tilga ega bo‘lmagan turkiy xalqlar uchun yangidan yozma adabiy tilni shakllantirish muammosini qo‘ydi. Adabiy tilning keng ommaga tushinarli bo‘lishiga erishish asosiy, yetakchi kriteriya qilib belgilandi. Bu kriteriyaga muvofiq, turkiy adabiy tillar uchun baza bo‘la oladigan shevalarni aniqlash va bu shevalarning talaffuz normalariga javob beradigan yozuv sistemalarini yaratishda YE. D. Polivanovning xizmati katta bo‘ldi. YE. D. Polivanov ayniqsa turkiy filologiya taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi. Uning turkiy filologiya sohasidagi faoliyati ko‘proq o‘zbek tili bilan bog‘liq bo‘lganligini qayd etib o‘tish lozim. O‘zbek dialektlari va o‘zbek adabiy tili munosabati masalasi bo‘yicha olib borgan kuzatishlarini umumlashtirib, 1933 yilda “Uzbekskaya dialektologiya i uzbekiskiy literaturniy yazik (K sovremennoy stadii uzbekskogo yazikovogo stroitelstva)” asarini yaratdi. Dialektologik materialni chuqur bilgan YE. D. Polivanov turkiy tilshunoslikning umumiy nazariy muammolaridan bo‘lgan birlamchi cho‘ziq unlilar haqida ham o‘z fikr- mulohazalarini bildirdi. Turkiy tillar uchun yangi alfavitlar tuzish ishida ham YE. D. Polivanovning xizmati katta. Bu temada u yigirmadan ortiq asar yozdi. YE.D. Polivanov yangi o‘zbek adabiy tilining fonetik sistemasi shahar (Toshkent, Samarqand, Farg‘ona) shevalarining tovush sistemalariga tayanishi zarurligini ilmiy asosladi, o‘zbek yozuvi uchun latin grafikasi asosidagi alfavitning birinchi loyihasini tuzdi. O‘zbek tili dialektologiyasi bo‘yicha YE. D.Polivanov, K. K. Yudaxin, V. V. Reshetov va ularning shogirdlari turkman tili dialektologiyasi bo‘yicha A. P. Potseluvskiy, N. K. Dmitriyev, P. A. Azimov va ularning shogirdlari, tatar tili dialektologiyasi bo‘yicha V. A. Bogorodskiy, G. Axmarov, M. A. Fayzulin, L. Z. Zalyay va ularning shogirdlari, boshqird tili dialektologiyasi bo‘yicha N. K. Dmitriyev, M. Bilalov va ularning shogirdlari jiddiy tadqiqotlar olib bordi. 5

www.arxiv.uz 3. Turkiy tillarni diaxronik va qiyosiy – tarixiy aspektlarda o‘rganish Turkiy tillarning shakillanishi va rivojlanishi, ularning bir-biriga munosabati turkiy filologiyaning asosiy, markazi muammolari qatoriga kiradi. Turkiy adabiy tillarni tarixiy aspektda o‘rganish, asosan sovet davrida boshlandi. G‘oyat murakkab bu muammoning lingvistik aspektini belgilash va uni hal etish yo‘llarini ishlab chiqishda taniqli turkolog A. N. Samoylovich katta rol o‘ynaydi. A. N. Samoylovichning birinchi yirik filologik asari “Abu-s-Sattar Kazi. Kniga rasskazov o bitvax tekinsev” (1914) deb ataladi. Bu asarning lingvistik qismida A. N Samoylovich, boshqa masalalar bilan bir qotorda, adabiy til muammosiga ham to‘xtalib, O‘rta Osiyo turkiy adabiy tilining (eski o‘zbek adabiy tilining) qanday shevalar va qanday adabiy til an’anasi asosida shakllanganligini aniqlash uchun bu tilda yaratilgan asarlarni har tomonlama o‘rganish zarurligi haqida yozadi. Eski o‘zbek adabiy tilining shakllanishi va rivojlanishi muammosini A. K. Borovkov uch yo‘nalishda o‘rgandi: Alisher Navoiy asarlari tilining tahlili; Alisher Navoyidan oldin yaratilgan yozma manbalar tilining tahlili; Eski o‘zbek (chig‘atoy) tili bo‘yicha yaratilgan lug‘atlar va filologik asarlar tahlili. A. K. Borovkovning fikricha, bu yo‘nalishlar bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar birgalikda eski o‘zbek adabiy tilining shakillanishi va rivojlanishi manzarasini to‘la gavdalantirish lozim edi. Turkiy tillarni tarixiy va qiyosiy-tarixiy aspektlarda o‘rganish masalalari bo‘yicha maxsus ilmiy konferensiya o‘tkazildi (Ashxobod, 1961). Bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar orasida “Issledovaniya po sravnitelnoy grammatike tyurkskix yazikov” (1955-1962), “Istoricheskoye razvitiye leksiki tyurkskix yazikov” (1961) kabi to‘plamlar alohida o‘rin tutadi. 6

www.arxiv.uz Turkiy tillarni qiyosiy-tarixiy aspektda o‘rganish bo‘yicha A. M. Shcherbak qator asarlar yaratdi. Uning “Sravnitelnaya fonetika tyurkskix yazikov” (1970) nomli monografiyasi turkologiyada yirik voqea bo‘ldi. Turkiy tillarni qiyosiy-tarixiy aspektda o‘rganish bo‘yicha tadqiqotlarning keng miqyosda olib borilishi bu sohaning manbalarini aniqlashtirish va metodlarini takomillashtirish zaruratini keltirib chiqardi. Bu muammo turkologik adabiyotda bir necha marta muhokama qilindi. 7

www.arxiv.uz 4. Turkiy tillarni sinxronik aspektda o‘rganish Turkiy tilshunoslikning jiddiy yutuqlaridan biri turkiy tillarni sinxronik aspektda o‘rganishning yangi sexmasining yaratilishidir. N. K. Dmitriyev bu sxemani yaratish ishiga katta hissa qo‘shdi. Nikolay Konstantinovich Dmitriyev (1898 ― 1954) aslida slavist (slavyan ftlologiyasining mutaxassisi) bo‘lgan. U turkiy tillar bilan keyinchalik shug‘ullandi. Slavyan filologiyasi bo‘yicha ta’lim olishi N. K. Dmitriyevni rus va Yevropa tilshunosligining yuksak natijalari bilan qurollantirdi. Bu bilim N. K. Dmitriyev amalga oshirgan turkologik tadqiqotlarda o‘z ifodasini topdi. Andrey Nikolayevich Kononov (1906 yilda tug‘ilgan) ― universal rus turkologlar pleyadasi vakillaridan biri. U sharqshunoslik fani, xususan, uning tarkibiy qismi bo‘lmish turkiy filologiyaning ko‘zga ko‘ringan istoriografi. Uning bu sohadagi dastlabki ishlari 50-yillarning boshlarida yuzaga keldi. Shundan buyon A. N. Kononov sharqshunoslik fani, turkiy filologiya tarixi bo‘yicha o‘nlab maqola e’lon qildi, bir qancha monografik tadqiqotlar yaratdi. A. N. Kononov turkiy tillarni sinxronik aspektda tadqiq etishning yangi ilmiy sxemasini yaratgan olimlar qatoriga kiradi. Uning bu yo‘nalishdagi faoliyati usmonli turk va o‘zbek tillari materialida amalga oshirildi. Usmonli turk tili bo‘yicha olib borgan tadqiqotlari asosida 1934 yilda (X. Javdatzoda bilan hamkorlikda) “Grammatika sovremennogo turetskogo yazika” asarini nashr ettirdi. Oradan yetti yil o‘tgach, A. N. Kononovning “Grammatika turetskogo yazika” asari (1941) maydonga keldi. 8

www.arxiv.uz 5. Hozirgi o‘zbek tilshunosligi Hozirgi o‘zbek tilshunosligi XX asrdan avvalgi rus turkologiyasi eski o‘zbek tili bo‘yicha yozilgan lug‘at va filologik traktatlarini va o‘zlashtirish, bu maktablardagi lingvistik ideyalarni o‘zbek tili materiallariga tatbiq qilish natijasida yuzaga keldi. Shundan keyin o‘zbek tilini sinxronik, diaxronik, qiyosiy-tarixiy va qiyosiy-tipologik aspektlarda o‘rganish bo‘yicha jiddiy natijalarga erishdi. O‘zbek tilshunoslari safi beqiyos kengaydi, ularning ilmiy-nazariy tayyorgarligi yaxshilandi. Hozir o‘zbek tilshunoslari safida fan kandidatlari va fan doktorlari bor. O‘zbek tilining lug‘at sostavi ko‘pdan buyon o‘rganilib keladi. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi A. S. Pushkin nomidagi til va adabiyot instituti tomonidan 1957 yilda nashr etilgan “Hozirgi zamon o‘zbek tili” 1966 yilda nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” asarining birinchi tomida o‘zbek tili lug‘at masalalariga birmuncha o‘rin berilgan. O‘zbek tili frazeologiyasiga bag‘ishlangan birinchi yirik ish Sh. Rahmatullayevning 1952 yilda Moskvada himoya qilgan “Hozirgi zamon o‘zbek tilidagi obrazli fe’l frazeologik birliklarning asosiy gramatik xususiyatlari” nomli kandidatlik dissertatsiyasi bo‘ldi. Keyingi yillarda o‘zbek tilining lug‘at boyligi semasiologik planda ham o‘rganila boshladi. O‘zbek tilida sinonim so‘zlar (S. Isamuhamedova), antonim so‘zlar (B. Isabekov, R, Shukurov), polisemantik so‘zlar (T. Aliqulov) bo‘yicha kandidatlik dissertatsiyalari himoya qilindi; o‘zbek tilida polisemiya (M. Mirtojiyev), so‘z ma’nosi va uning monografiyalar bosilib chiqdi. O‘zbek leksikografiyasi uzoq tarixga ega. O‘zbek tilshunosligining bu sohasi keyin ayniqsa tez sur’atlar bilan rivojlandi. Keyingi yaratilgan dastlabki lug‘atlar, asosan, o‘quv-ma’rifiy xarakterga ega edi. YE. D. Polivanovning “Kratkiy russko- uzbekskiy slovar” (1926), K. K. Yudaxinning “Qisqacha o‘zbekcha-ruscha lug‘at” ()1927 , S. Rahmatiy va A. Qodiriyning “Russko-uzbekskoy slovnik” (1934), U. Ahmadjonov va B. Ilyazovning “Qisqacha o‘zbekcha-ruscha lug‘at” (1935) kabi asarlari nan shunday lug‘atlar qatoriga kiradi.O‘zbek tilining fonetikasi hali keng 9

www.arxiv.uz ko‘lamda o‘rganilmagan. Bu sohaga bag‘ishlangan ishlar sifatida o‘zbek tili haqidagi tasviriy asarlar va darsliklarning fonetika qismlarini, yirik ish sifatida V. V. Reshitovning “Uzbekskiy yazik (vvedeniye, fonetika)” nomli monografiyasini ko‘rsatish muikin. A. Mahmudov o‘zbek tili fonetik sistemasi masalalari bilan ko‘pdan buyon shug‘ullanib keladi. Uning “O‘zbek tilida so‘z urg‘usi” (1960), “O‘zbek ti unlilari” (1968), “O‘zbek tili sonorlari” (1980) kabi monografiyalari bosilib chiqdi. O‘zek tili grammatikasi ancha tugal o‘rganilgan. YE. D. Polivanov, A. N. Kononov va boshqa rus olimlarining umumturkologik va o‘zbek tili gramatikasi bo‘yicha o‘zgan asarlari bu sohada olib borlgan tadqiqotlar uchun nazariy va ilmiy- metodik asos bo‘ldi. O‘zbek tili gammatikasi bahsining rivojida A. G‘ulomov, U. Tursunov, F. Kamolov kabi olimlar katta rol o‘ynaydi . Adabiyotlar 1. Qo‘chqortoyev I. Isabekov B. Turkiy filologiyaga kirish.T., 1889 y 2. Jabborov X. Turkiy filologiyaga kirish. 10

www.arxiv.uz 3.V.V. Reshetov, Sh. Abdurahmonov.O‘zbek dialektologiyasi. T.,1978 y. 4. Abdurahmonov A. Sh. Shukurov. O‘zbek tilining tarixiy fonetikasi. T., 2007 y. 5. To‘ychiboyev B. O‘zbek tilining tarixiy fonetikasi. T., 1990 y. 6.Tursunov U va b. O‘zbek adabiy tili tarixi T., 1995 y. 7.Usmonov S. Umumiy tilshunoslik T., 1971 y. 8. Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish T., 1992 y 9. Mengliyev B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili T., 2004 y. 10. “Ziyo NET” axborot – ta’lim tarmog‘i (www. ziyonet.uz) 11

O'xshashlar

XIV asr o`rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan adabiyot

O`zbek adabiy tanqidchiligining paydo bo`lishi va shakllanish tamoyillari

O`rta Osiyo bilan Hindiston o`rtasida XVI asr o`rtalarigacha bo`lgan siyosiy –diplomatik munosabatlar

Hozirgi o`zbek adabiy tilida urg`u ba bo`g`in

O`zbek bolalar adabiyoti