O`zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi tarixining ba`zi masalalari va yetakchi xususiyatlari haqida - Adabiyot - Referatlar

O`zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi tarixining ba`zi masalalari va yetakchi xususiyatlari haqida

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi tarixining ba`zi masalalari va yetakchi xususiyatlari haqida REJA: 1. Adabiy tanqidning paydo bo`lishi va taraqqiyot bosqichlari haqida 2.Adabiy tanqidning tabiati va uning adabiyotshunoslikdan farqli xususiyatlari haqida 3.Adabiy tanqidning falsafa, estetika, tarix fanlari bilan uzviy bog`liqligi masalasi 4.Adabiy-tanqidiy tafakkur turlari va yo`nalishlari haqida 5.Xulosa

Ma`lumki, adabiy tanqidning paydo bo`lishi va rivojlanishida, avvalo, kitobxonning ijtimoiy- estetik ehtiyojlari yetakchi ahamiyat kasb etgan. Chunki biror-bir badiiy asarni o`qib chiqqan savodxon o`quvchida o`z fikr-mulohazalarini bayon etish, qolaversa muallif bilan fikrlashish istagi paydo bo`ladi. Ana shu ma`naviy ehtiyoj davrlar o`tishi bilan adabiy tanqidchilikning yuzaga kelishiga, maxsus fan sifatida shakllanishiga sharoit tug`dirgan. Adabiy tanqidiy asarlarda badiiy asarning yutuq va kamchiliklari, yozuvchining badiiy mahorati haqida ilmiy mulohaza yuritilibgina qolmasdan, muayyan bir jamiyatning ijtimoiy manfaatlari ham aks etgan bo`ladi va umuman, bu soha qadimdan falsafa, estetika, etika fanlari bilan uzviy aloqadorlikda rivojlanib kelgan. Shuning uchun ham Epikur va Aristotel zamonidan boshlab adabiy tanqidchiga faylasuf, tarixchi-siyosatshunos, huquqshunos hamda ruhshunos sifatida ham qarab kelingan. Xullas, tarixiy-adabiy manbalar «adabiyotshunoslik», «adabiy tanqid», «tanqidchi» atamalari, jahon adabiyoti va ilmiy tafakkuri taraqqiyotida ko`p yillik tarixga ega. Agar o`zbek adabiyoti tarixiga nazar tashlasak, XX asrgacha bo`lgan davrlarda adabiyotshunoslik va adabiy-tanqidiy qarashlar zamonaviy tanqidchilikdan farqli tarzda mavjud bo`lganligini kuzatish mumkin. O`tmishda adabiyotshunoslik va adabiy tanqid fan sifatida mustaqil bir yo`nalishda bo`lmagan. Shunday esa-da, bu soha qadim-qadimdan boshlab she`riy shakldagi tazkiralardan, adabiyotshunoslikka oid ba`zi bir risolalardan, tarixiy-badiiy yodnomalardan o`rin olib, rivojlanib kelgan. Ayniqsa, she`r va she`riyat ilmiga oid risolalar hamda tazkiralardagi adabiy-tanqidiy tafakkurga oid turli xil fikr va qarashlar mumtoz adabiyot taraqqiyotida muhim o`rin tutib kelgan. Ta`kidlash joizki, Sharqda A.Navoiygacha ham va undan keyin ham adabiyotshunoslik bobida ko`p xayrli ishlar qilinib, bir talay asarlar yozilgan. SHe`riyat nazariyasi va tanqidchiligiga oid fikr-mulohazalar o`tmishda nafaqat tazkiralarda, balki Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Zahriddin Muhammad Bobur kabi ma`naviyatimizning ulug` namoyandalari asarlarida ham keng ifoda etilganki, bu jihatdan ularning she`r va shoirlik mas`uliyati haqidagi qarashlari adabiyotshunoslik, adabiy tanqid ilmining rivojiga

sezilarli ta`sir etdi. Masalan, Farobiy she`r san`ati va uning vazifasini shunday belgilaydi: “Bu san`at - biror maqsadni amalga oshirayotgan paytda yo`ldan chiqib ketmaslikka yordam beruvchi va inson xayolini qog`ozda namoyon etuvchi san`atdir. SHe`rning olti xili bor. Shundan uchtasi yaxshi va uchtasi yomondir. Yaxshilaridan biri shuki, uning yordamida inson aqliy quvvatini mukammallashtiradi, saodatga olib boruvchi fikri oydinlashadi, yaxshi ishlarga, fazilatli bo`lishga ilhomlanadi, xassislik, yomon va qabih ishlardan saqlanadi. Ikkinchi yaxshi xili kishining ruhiy sezgilarini yuksaltiradi, haddan tashqari ehtiyotkorlikdan xoli qiladi, izzat-nafsni saqlaydi, g`azablanishdan, yomon ishlardan ehtiyot qilishga yordam beradi. Uchinchi kishini zaiflikdan saqlaydi, kishining nafsini, hirsini tiyadi, g`amdan xolos qiladi, yomonlik oldida ana shu yuqorida qayd qilingan xislatlarni namoyon etishga yordam beradi”1. O`zbekistonda adabiy-tanqidiy qarashlar va adabiyotshunoslik ilmining rivoji X1X asrning ikkinchi yarmidan boshlab yangicha tamoyillar kasb eta boshladi. O`zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi, professor Baxtiyor Nazarov “O`zbek adabiy tanqidchiligi” risolasida ta`kidlashicha X1X asrning ikkinchi yarmidagi o`zbek matbuotiga, xususan “Turkiston viloyatining gazeti”ga nazar tashlansa, bugungi tushunchamizga o`xshash xususiyatlariga ega bo`lgan adabiy- tanqidiy maqolalarga duch kelish mumkin va aynan o`sha davrdan boshlab tom ma`nodagi malakali tanqidchilikka asos solingan edi. SHo`ro tanqidchiligi adabiy jarayon va yozuvchi erkiga zo`rma-zo`rakilik bilan ta`sir o`tkazishga moslashgan edi. Bu hol xatolarni keltirib chiqardi. Lekin kommunistik mafkuraviylik va davr siyosatidan qat`i nazar, adabiy tanqidning bosib o`tgan og`ir yo`lidan ko`plab ijodiy samaralarga, jumladan badiiy mahorat, ijodiy o`ziga xoslikning xususiyatlarini ochib bergan tadqiqotlar yuzaga keldiki, ularni bugungi kunda har tomonlama o`rganish muhim ahamiyatga ega. Umuman, adabiy tanqid adabiyotshunoslikning tarkibiy qismi hisoblanadi. Adabiy tanqidni alohida fan sifatida o`rganish uning adabiyotshunoslik, badiiy adabiyot, falsafa, estetika, sotsiologiya singari fanlar bilan uzviy bog`liqligini yanada aniqroq qilib ifodalashda qo`l keladi. Demak, adabiy tanqid adabiyotshunoslik,

badiiy ijod, falsafa va estetikaga jon tomirlari bilan ulanadi, lekin u o`z mohiyatiga, tafakkur yo`siniga, o`ziga xos vazifasiga ega sohadir. Masalan, estetik tanqid misolida estetika va adabiy tanqid bir-biriga juda yaqinlashib, ba`zi jihatlardan esa deyarli bir-biriga mos keladi. Lekin estetik tanqid adabiy tanqiddan quyidagi masalalarni o`z ichiga olishi bilan ajralib turadi: a) estetikaga oid ilmiy adabiyotlar tanqidi; b) adabiyot va san`at asarlarini estetikani mushtarak qonun va qoidalariga asoslangan tanqidi; v)tanqidni tanqid, ya`ni adabiy tanqidga doir ilmiy ishlarni estetikaning umumiy qonun va qoidalariga asoslangan tanqidi. Tanqidni tanqidda estetika va adabiy tanqid bir-biriga o`zaro singishib, bir-biriga bevosita ta`sir etib, ajib bir hamjihatlik holatida bo`ladi. Chunonchi, estetika va badiiy tanqid estetik tarbiyani amalga oshirish nuqtasi nazaridan deyarli bir xil maqsad uchun kurashadi. Adabiy tanqidiy asarlarni kuzatsak biri ikkinchisini inkor etadigan fikrlar kurashining guvohi bo`lamiz, tanqid haqidagi o`rinli, o`rinsiz, goho balandparvoz, goho mas`uliyatsizlik bilan aytilgan fikrlarni eshitamiz, izzat-nafsi ozor yetgan yozuvchining achchiq-tiziq gaplarini tinglab lohas bo`lamiz. Xullas adabiy-badiiy tanqid mohiyati fozillar, san`atkorlar tomonidan turli davrlarda aytilgan mana bu fikrlar javohirlarida anglashilgandek bo`ladi: Adabiy tanqid - «jamiyatning (intellektual) taraqqiyoti ko`rsatkichi», «harakatdagi adabiy, estetik, umuman, mafkuraviy ong», «san`atning beorom ishlayotgan miyasi», «qo`lamta emas, lovullab yonayotgan olov», «ijtimoiy g`oyalar jarchisi», «ahmoqni aqlli, olomonni ahli donish qilib qo`ymaydiyu, beboshroq hislarni, mudroq tuyg`ularni aql nuri bilan harakatga keltiradi». O`zbek adabiy tanqidchiligida ham adabiy tanqidning uch turi-publitsistik, estetik va falsafiy yo`nalishi mavjud. K.L.Zelinskiy «Tanqid haqida paradoks» maqolasida adabiy tanqid -«fan, falsafa plyus san`atkor shaxs» degan tezisni olg`a suradi. Ba`zi tanqidchilar adabiy

tanqidni badiiy ijod turi sifatida baholaydi, lekin tanqidni faqat san`at tarzida tushunish ham biryoqlamalikdir. «Tanqidchi» degan so`z lug`aviy ma`nodagi tanqidchigina emas, u dastlab adabiyotshunos olim; she`riyatni mag`zi-mag`zigacha yaxshi biladigan, uni chuqur his qiladigan, usiz yashay olmaydigan, hatto o`zi ham ana shu saviyada she`r yozadigan fan shoiri» degan qarashlar ham mavjud. Albatta, mazkur ko`chirmada adabiyotshunoslik, tanqidchilik va badiiy ijod tushunchalari aralashib ketganini qo`ya turaylikda, olim adabiy tanqidni badiiy ijodga tenglashtirganligiga e`tibor beraylik. Yozuvchi shaxsi bilan tanqidchi shaxsi orasida katta farq bor. Yozuvchi obrazlar, hayotiy detallar orqali fikrlaydi. Tanqidchi esa qiyoslar, farazlarga suyanib xulosalar chiqaradi. Boshqacha aytganda, u fikrni kitobxonga yetkazish uchun obrazlilikka intiladi. Izchil ilmiy mantiq munaqqid faoliyatining poydevorini belgilaydi. Ilmiy mantiqning qay darajada izchilligi, teranligi, xis-tuyg`uga boyligi munaqqid shaxsiga - bilimi iste`dodiga bog`liq. Tanqidiy asarda tanqidchi shaxsi sezilib turmasa, qiyofasiz, tussiz bir narsa paydo buladi. Tanqidchi shaxsi - u yaratgan tanqidiy asarning adabiy jarayonga ta`siri, originalligi, tutgan mavqei bilan belgilanadi. Munaqqid adabiy faktlar mohiyatini yoritmog`i, ularni izchil ilmiy yo`nalishga buysundirmog`i, muhimi, tanqidchi shaxsi maqola ruhida yaqqol sezilib turmog`i darkor. Tanqidiy asarning badiiyligi haqida gap borar ekan, munaqidning jo`shqinligi, hissiyoti, shiddati singarilar nazarda tutiladi. +anchadan-qancha olimlar adabiy tanqidning mohiyatini, metodini aniqlash uchun izlanayapti. Adabiyotshunoslik tanqiddan farq qiladi: u ilmiy-nazariy xulosa chiqaradi. Adabiy tanqid tomonidan bir paytlar ijobiy baholangan asarlar adabiyotshunosning diqqatini umuman jalb qilmasligi mumkin. Badiiy asarning obyektiv qimmati adabiyotshunosni qiziqtiradi, shunga asosan u asarlarni o`rni-o`rniga qo`yadi. Yana ta`kidlash lozimki, adabiyotshunoslik hukmini mutlaq haqiqat deb bilish to`g`ri emas. Hozirgi adabiyotshunoslik bilan yigirmanchi yillar adabiyotshunosligi orasida katta farq bor.

Zamonaviy adabiyotshunoslik tanqid, talqin, tadqiqning turli xil «qurollariga» ega: u asarlarga har xil konkret metodlar asosida yondashadi, tahlilning bir qancha usullaridan foydalanadi. Adabiy tanqid, adabiyotshunoslikdan farqli o`laroq, bir tomondan kitobxonga, ikkinchi tomondan ijodkorga qaratiladi. Tanqidchi bilan o`qituvchi faoliyatida mushtaraklik bor: har ikkisi ilm o`rgatadi, ayni vaqtda, tarbiyalash, ijtimoiy- siyosiy, manaviy-ahloqiy masalalarga e`tibor berish ularning burchi. Adabiy tanqid xalqni tarbiyalash, uning fuqarolik ma`suliyatini, nafosat tuyg`usini oshirishi lozim. Yozuvchi san`at taraqqiyotiga hissa qo`shmasligi, adabiyotni bir oz bo`lsa-da, olg`a siljitmasligi, ammo asarlarida zamonaning muhim masalalarini o`rtaga qo`yganligi bilan diqqatni jalb etishi mumkin. Adabiy tanqid badiiy asarni davrning muhim talablari, zamondoshlarning ijtimoiy ehtiyojlari, fuqarolik ruhi nuqtai nazaridan baholaydi. Baholashda, tabiiyki, asarning badiiy barkamolligi asoslik vazifasini o`taydi. Ko`rinadiki, tanqidchining ijodiy metodi ilm kishisi, xususan, adabiyotshunos metodidan farq qiladi. Ilmiylikdan tashqari zamonga xizmat qilish, xalq ruhini aks ettirish tanqidchi metodining muhim tomoni bo`lishi kerak. Hozirgi zamon o`quvchilari, hatto mutaxassislari ham har uchala manba bilan tanishish imkoniyatiga ega emas. Shuningdek, 20-30-yillar mobaynida vaqtli matbuot sahifalaridan o`rin olgan ko`pgina adabiy-tanqidiy maqolalar, taqrizlarni chuqur o`rganish, ularning hozirgi zamonga mushtarak namunalarini qaytadan e`lon qilish muammosi hali ham hal etilmagan (M.Sotti Husaynning tanlangan asarlari e`lon qilingan, lekin undan A. +odiriy haqidagi tadqiqotlari o`rin olmagan). Ma`lumki, ijodkorning uslub va mahorati haqida necha asrlar osha so`z yuritilib kelinib, bu masalaning muhim muammolari, o`ziga xos chigal jumboqlari haqida hanuzgacha ham jiddiy bahslar to`xtagani yo`q. Shu jumladan tanqidchining individual uslubi va mahorati masalalari bobida ham jahon ilmiy- estetik tafakkur olamida ko`plab rang-barang fikrlar bildirilib kelinmoqda. Adabiy tanqidning o`z mazmun mohiyatiga ko`ra doimo rivojlanish va takomillashish jarayonini boshidan kechirib kelayotganligini hisobga olsak, o`zbek

adabiy tanqidchiligi ham tug`ilish va shakllanish bosqichlaridan to ayni kunlargacha murakkab bir tarixiy jarayonni boshidan kechirganligini kuzatish mumkin. Ayniqsa, 60-70-yillarga kelib, o`zbek adabiy tanqidchiligida o`z-o`zini anglash va haqqoniylik uchun kurash jarayoni izchillik asosida rivojlanganligini qayd etish adolatdan bo`lur edi. Shuningdek, 60-70-yillar adabiy tanqidchiligida badiiy asar mohiyatini chuqur anglash, yozuvchi mehnati va mahoratini qadrlash, haqiqiy talantlarni ilg`ay bilishning yangicha talqin tamoyillari ham kuchayib bordi. Albatta, bu davr adabiy tanqidchiligi ham sotsialistik tuzum talab qiladigan yozuvchi ijodini ko`tarib baholashga bevosita aloqador bo`lgan yaltiroq tahlillardan ham xolis bo`la olmadi. Mustabid sho`rolar tuzumi davrida bunday nuqsonlardan xolis bo`lishlikning imkoniyati ham yo`q edi, chunki sotsializm qoliplari shuni taqoza etardi. Lekin, harna bo`lganda ham 60-70-yillarda tanqidchining individual mahorati va uslubining yuksalishiga xos bo`lgan porillab ko`tarilishlar yuz berdi. Mazkur davrlar adabiy-tanqididagi keng qamrovli mahorat qirralarining tarkib topayotganligini Baxtiyor Nazarov shunday qayd etgan edi: “Adabiy tanqidchilik keyingi yillarda akademizmning kuchli iskanjasidan qutulish yo`liga o`tdi. Unda badiiy asar haqida badiiy usulda fikrlashga, asarni o`qigandan so`ng paydo bo`lgan fikrlarni adabiyotshunoslik terminlari bilan qalashtirib aytishdan asarni o`qish jarayonida tug`ilib boruvchi tuyg`ularni ifodalashga va ularni asarning asosiy g`oyasi - ideyasi bilan bog`lashga, asardagi g`oyanigina emas, g`oyadagi go`zallikni ham, insonnning siyosiy-ijtimoiy faolligini emas, shu maqsadlar mohiyatidagi gumanistik pafos va olijanoblikni ham ko`rsatishga intilish jarayonida kechmoqda2”. 60-70-yillar adabiy tanqidining teranlashuvi va ilmiy-nazariy tahlilning keng tarmoq otishi natijasida orttirilgan individual uslub va tanqidchi mahoratining oshishi taniqli tanqidchilar ijodiy yo`lining tahlili jarayonida yaqqol ko`zga tashlanadi. Ma`lumki, asrimizning 60-yillarida o`zbek adabiy tanqidchiligida o`ziga xos evrilish va sifat o`zgarishlari, o`zgacha yo`nalishdagi talqin va tahlil tamoyillari ko`zga tashlana boshladi. Adabiy tanqid adabiy jarayonni atroflicha va

haqqoniy baholaydigan va uni oldinga yetaklaydigan darajada o`sa boshladi. Bu davrlarda adabiy tanqidni jamoatchilik o`qiydigan va u bilan ma`lum darajada hisoblashadigan bo`lib qoldi. Uning o`zi ham har qanday yon berishlarga muhtoj emas ekanligini namoyon etdi. 30-50-yillar adabiy tanqidchilikdagi nayzabozlik, ur-yiqitchilik va bir tomonlama baho berishlar deyarli barham topa boshladi. Albatta, bu davrlarda ham partiyaviylik va sinfiylik talabi adabiy jarayonga ham, adabiy tanqid sifatiga ham, salbiy ta`sir ko`rsatdi. Lekin mustabid tuzumning adabiy tanqidchilikka o`tkazgan salbiy ta`siridan qat`iy nazar, adabiy tanqid ilmida ijobiy tamoyillar kuchayib bordi, adabiy jarayonni kundalik siyosat nuqtai- nazaridangina emas, balki badiiy mahorat va go`zallik qonuniyatlari asosida ham chuqur tahlil qilish yetakchi o`ringa chiqaboshladi. Atoqli yozuvchilarning hayoti va ijodi haqida tanqidiy-biografik, adabiy portret yo`nalishidagi ko`lamli tadqiqotlar maydonga keldi. Taqriz, adabiy obzor, muammoli maqola, xotira- memuar, taqriz-maktub, taqriz-bahs, maqola-suhbat, maqola-dialog, adabiy o`ylar singari janr va shakllar keng rivoj topdi. Adabiy tanqidda qiyosiy tipologik, estetik-falsafiy tahlillar chuqurlashdi, avvalgi bosqichlarida yaratilgan ko`plab adabiy-tanqidiy ishlarga qaytadan baxo berildi, o`tmish adabiy merosiga bo`lgan munosabat keskin ijobiy tomonga uzgara boshladi.A.+odiriy, Cho`lpon, Fitrat kabi qatag`onga uchragan ulug` adiblarimiz ijodini ham xolis o`rganishga kirishildi.

ADABIYOTLAR: 1. Karimov I.A. Barkamol avlod - O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. Kitobda: Barkamol avlod orzusi. -T.: Sharq 1999. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. -T.: Sharq, 1998. 3. Adabiy turlar va janrlar. Uch jildlik. 1-jild.-T.:Fan, 1991. 4. Adabiyot nazariyasi. Ikki tomlik. -T.: Fan, 1978, 1979. 5. O`zbek adabiy tanqidi tarixi. T.:Fan, ikki jildlik. 1-jild.1987, 2-jild. 1987. 6.Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. T.: O`qituvchi, 1986. 7. Valixujayev B.O`zbek adabiyotshunosligi tarixi. - T.:O`zbekiston, 1993. 8. Rasulov A. Tanqidchilik ufqlari. Adabiy-tanqidiy maqolalar.- T.:Adabiyot va san`at nashriyoti, 1985. 9. Yo`ldoshev B. Adabiy tanqid yangi asr bo`sag`asida. «Tafakkur» jurnali, 2000 yil, №3. 10. Yo`ldoshev B. Adabiy tanqidning estetik va huquqiy tamoyillari. «Inson va qonun» jurnali, 1999 yil, 2-son.

O'xshashlar

Adabiyotshunoslik va tanqidiy tafakkur taraqiyotida ilmiy-ijodiy tajribalarning o`rni va ahamiyati

O`zbek adabiy tanqidchiligi mafkuraviylashtirish jarayonida

Abdurauf Fitrat - o`zbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidchiligining asoschisi

Adabiy tanqidchilikdagi janr va shakllar muammosi masalalari

Adabiyotshunoslik fan sifatida