Mustaqillik va istiqlol davri adabiy tanqidchiligining o`ziga xos xususiyatlari - Adabiyot - Referatlar

Mustaqillik va istiqlol davri adabiy tanqidchiligining o`ziga xos xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2067.5 KB

Ko'chirib olish

Mustaqillik va istiqlol davri adabiy tanqidchiligining o`ziga xos xususiyatlari REJA: 1.Mustaqillik va istiqlol davri ijtimoiy hayotining o`ziga xos tadrijiy taraqqiyot tamoyillari haqida. 2.Mustaqillik davri badiiy adabiyotining estetik va mafkuraviy yo`nalishlari haqida. 3.Badiiy adabiyot va adabiy tanqidchilikda zamon, qahramon muammosi. 4.XX1 asr adabiyoti va adabiyotshunosligi qay yo`nalishda rivojlanishi haqida adabiy tanqidchilikda bildirilayotgan uy, bahs va mulohazalar haqida. 5.Xulosa.

Mustaqillik davrida badiiy adabiyotning estetik tamoyillari o`zgardi. Mustaqillik adabiyoti degan atama paydo bo`ldi. Yangicha ifoda usullari, yangicha shakllar, dunyoni idrok etishning yangi yo`nalishlari adiblar ijodiy faoliyatlariga tadbiq etilmoqda. Biroq ana shunday rang-barang asarlar g`oyaviy mazmunining asosini milliy mafkura, milliy g`urur muxtasar aytganda milliylik tashkil etishi darkor (1999 7 may № 9. “O`zAS”). Zotan, bugun zamon o`zgardi, ijtimoiy, siyosiy vaziyat o`zgardi. Yangi jamiyat qurildi. Kechagi salbiy qahramon bugun ijobiy qahramonga aylandi. Kechagi ijobiy qahramon esa salbiy bo`lib qoldi. Biroq adabiyot rivojlanishdan to`xtab qolgan emas. Yangi-yangi romanlar paydo bo`layapti. Bundan keyin milliy nasrimizdagi tamoyillar, uning uslublari qay darajada rivojlanishi kerak? Mazmun har bir yozuvchining o`z ixtiyorida, lekin o`zbek nasrining san`at yo`li qayoqqa qarab ketayapti? Adabiyotimizdagi mahorat masalasi, san`atkorlik masalasi qanday? Bugun biz mana shu masalalarni tahlil etishga, ana shu savollarga javob berishimiz lozim. Adabiyotshunos Qozoqboy Yo`ldoshevning ta`kidlashicha adabiyot bozorga moslashib bormoqda, bozorbop badiiy mahsulotlar ko`plab yaratilayotgani, milliy

adabiyotimizda sarguzasht, sirli voqealarni tasvirlashga moyillik kuchayib borayapti. Adabiyot-adabiyotga da`vogardir. Adib esa betizgin vaqtni tizginlashga urinadigan zot. Birgina 1998 yilda hikoyalarga nisbatan qissalar ko`proq yozildi. 1998 yilda o`n sakkizta qissa chop etilgan. O`sha qissalarning yettitasi sof detektiv janrda, yana to`rttasida shunday unsurlar yetakchilik qiladi. Inson tuyg`ularini tadqiq qilishga, uning taqdiridagi murakkabliklarni mahorat bilan ko`rsatishga erishilgan qissalar juda oz. Shu narsani ham alohida qayd etish lozimki, istiqlol davri adabiyoti istiqloldan keyin paydo bo`lgan, deb qarash unchalar to`g`ri emas. Bu davr adabiyoti qanchalar g`alati ko`rinmasin, istiqloldan oldinroq shakllana boshlagan va muayyan darajada mustaqilligimizning amalga oshishiga ham ta`sir ko`rsatgan, deyish mumkin. Chunki millat miqyosida ro`y bergan har qanday ijtimoiy hodisa avval millatning ruhida, shuurida, tafakkurida sodir bo`ladi va so`nggina kelajakka aylanadi. Milliy ruhiyatdagi evrilishlar esa ma`lumki, adabiyotda bo`y ko`rsatadi. Shu ma`noda istiqlol davri mustaqillik adabiyotining mevasi sifatida paydo bo`ldi, deyish ham mumkin (“O`zAS”, 2000 yil 4 avgust).

Mashrab Boboyevning ta`kidlashicha, bugunning qahramoni ham har bir davrning qahramoni singari inson, jonli inson bo`lishi kerak. SHo`rolar davridagi qishloq hayotidan yoz, sanoatni yoz, degan mafkuraviy yo`riqlar yo`q. Mana shu yo`riqlar juda ko`p hollarda yozuvchilarimizni yo`ldan adashtirgan, ular zamon talabiga javob beraman, deb sun`iy qahramonlar siymosini chizgan edi. Endi, yana takrorlanmaydi, zamon o`zgardi. Biroq, Inson, jonli inson siymosini chizar ekanmiz, baribir, uning qay millat, qanday yurt, qaysi davrga mansub ekanini unutmasligimiz lozim. Mustaqillik tuyg`usi, yurtni e`zozlash, yurtga fidoyilik tuyg`usi har bir qahramonning e`tiboriga aylanishi kerak. Shu o`rinda yana bir narsani aytib o`tish zarurati bor. Men ko`pgina asarlarda qahramonlar muallifning “topshirig`ini bajarib”, u chizib bergan chiziqdan chiqmay, demakki, sun`iy harakat qilishini kuzatganman. Qahramon o`zi tabiiy harakat qilsin, biz buni qog`ozga tushiraylik. Qahramon o`zini Mustaqil O`zbekiston fuqarosi sifatida tutsin, uni libosidangina emas, yuragidan, madaniyatli, muomilasidan ham o`zbek sifatida taniylik. Toir Islomov: Bugungi adabiy-tanqidning asosiy vazifasi bugunning qahramonini payqashda, ko`pchilik ichidan ajrata

bilishda, deb biroz kesatiqli tarzda “bugunning qahramoni kim?” degan savolga javob beradi: Eshikdan kirib kelgan bemorning hamyoniga emas, dardiga e`tibor qilgan shifokor, operatsiya lozim taqdirda avval haq masalasini hal qilishni o`ylab o`tirmay ishga kirishadigan jarroh bugungi kunning qahramoni. Tarozidan urmagan, birni o`nga pullayotgan insofli tijoratchi bugunning qahramoni. Katta ishda ham, mayda ishda ham qonun ustuvorligini birday turib himoya qila oladigan qozi yoki mirshab, muruvvatli, sahovatli bobodehqon, o`z mansabini suiiste`mol qilmaydigan, fuqarolar manfaatidan ko`z yummaydigan hokim, ko`cha-kuylarimizga ko`rk baxsh etadigan muhtasham binolarni, yangi avtomobillar va samolyotlarni yaratayotgan ishchi-muhandislar, qo`yadigan bahosiga pul olmaslikni jasorat emas, hayot tarzi deb his etuvchi oliy maktab mualliflari bugunning qahramoni... (“O`zAS” 2000 yil 7 iyul). Mustaqillik davri adabiyotida N.Eshonqul, Salomat Vafo, Ne`mat Arslonov, Sotiboldi Topiboldiyev, Jamila Ergasheva kabi modern usulida asar bitayotgan adiblarning ham o`z o`rni bor. Endilikda moderncha adabiyotga ishtiyoq va did ham o`quvchilarda tez shakllanib borayotganligini ham alohida qayd etish lozim bo`ladi.

Modernizm dastlab X1X asr avvalida G`arbiy Ovro`pa zaminida paydo bo`ldi. U G`arb kishisi ruhiyatida ro`y bergan ma`naviy inqirozning adabiyot va san`atdagi aks-sadosi degan qarashlar ham eshitilib qoladi. Kafka, Joys va M.Prust singari bu yo`lning daholari bor. Modernizm jahonni zabt etdi, realizm go`yo eskirdi, degan qarashlar ham, bahsli munozaralar ham bo`lib turibdi. Mas, Suvon Meli (“O`zAS”, 2000 18 avgust). Chunki, zamon, dunyo evrildi, faqat manguliklar yashab qolishiga ishondik. Xullas, Ovrupa realizmidan ham uzoqlashib, boshqacha, ya`ni donishmandona bir adabiyotga yetishamiz. Mohiyat, maqsad aniq, mag`zi to`la adabiyot yaratiladi. Bu esa o`sha “Chor darvish”, Sa`diyning “Guliston”, “Bo`ston”, Faxriddin Attorning “Mantiq ut-tayr” va boshqa klassiklarimizning yo`lini davom ettiradigan adabiyot bo`ladi. (O`zAS”, 25 fevral №9, (3547)). Rasul Gamzatovda “Mahorat, sen qanisan, qaylarda qolding? Senga yetishguncha yemirilib bo`ldim” degan bir she`r bor. Ha, shoir aytgandek mahorat doimo adabiy tanqidchilikning bosh mavzusi bo`lib qolaveradi. SH.Xolmirzayevning fikricha: 70 yillik sho`rolar davrining o`z qonuniyatlari, o`z yo`nalishlari bor edi. O`sha vaqtdagi asarlar ham boshqacha bo`lishi kerak edi... Shunisi

qiziqki, u adiblar adabiyotning bosh mavzui inson ekanligini tushunishmadi. Bosh mavzu mafkura deb bildilar. Vohalanki, Sharq adabiyotida komil inson tushunchasi bor. Bugungi kunda biz, bizdan keyingi avlod, mana shu narsani anglab, miyaga quyib olish kerakki, o`shalarning shunday bo`lishi sabablarini tahlil etib, teran tushunib, demak, undan kerakli xulosalar qilish lozim. Ha, kelajakda o`zbek adabiyotida g`aroyib asarlar paydo bo`ladi. Ular, shubhasiz, to`xtab qolgan Abdulla Qodiriy prozasiga yaqin proza bo`ladi. Men ishonamanki, oddiy hikoyalardan ko`ra hikoyatlar ustun keladi. Rivoyat tariqasidagi hikoyalar ustun bo`ladi. 1998 yilda Mirjamid Zokirovning “Sizdan chiqqan chaqmoqlar”, Normurod Norqobilovning “Uvlayotgan it”, Ulug`bek Abdulvahobning “Yolg`izlik”, Shoyim Bo`tayevning “SHo`rodan qolgan odamlar”, Nazar Eshonqulning “Tun panjalari” qissalarini, Said Ahmadning “Qorako`z Majnun”, Ahmad A`zamning “Go`zallikning qirralari” hikoyalari badiiy jihatdan ancha pishiq hikoyalar sifatida talqin etildi. Shuningdek, Isajon Sulton, Abduqayum Yo`ldoshev, Shodiqul Hamroyev, Luqmon Bo`rixon kabi yosh hikoyanavistlar ijodi ham diqqatga sazovordir.

1998 yilda ko`plab romonlar yozildi. Yo`ldosh Sulaymonning “Armon”, Abduqahhor Ibrohimovning “Uyqu kelmas kechalar”, Omon Muxtorning “Maydon”, Murodjon Mansurning “Judolik diyori”, Asad Dilmurodning “Mahmud Tarobiy”, “Fano dashtidagi qush”, Ne`mat Arslonning “Mavhumot”, Uyg`un Ro`ziyevning “Atirgul” romanlari shular jumlasidandir. Umuman, mustaqillik davrida yozilgan romanlarning ifoda jihatidan, uslubiy-shakliy o`ziga xosliklari jihatidan rang- barang ekanligi kishini quvontiradi. Masalan, Omon Muxtor romanlarining yangicha mushohada tarzi, ramziylikning quyuqligi, tilning o`ziga xosligi bilan e`tiborni jalb etadi. Asad Dilmurodning “Fano dashtidagi qush” romani milliy dunyoqarashning, badiiy tafakkurning ildizlarini eslatishi bilan, “Zarbulmasal”ga xos yangicha ifoda yo`nalishi bilan diqqatga sazovor. “Mustaqillik davrida jahon miqyosidagi taraqqiyotga erishdik” deb bong o`rayotganlar ham yo`q emas. “...Xolis tanqid bo`lishi kerak. Va undan ranjish shaxsiyatparastlik va kuchsizlikning ayni o`zidir. Ammo mening fikrimcha, “noo`rin talqinlar” qanchalik tanqid qilinmasin, o`rinli talqinga aylana qolmaydi. Qo`ldan kelsa, yangi talqin, yangi tadqiqotlarni

amalga oshiraverish lozim” (I.Haqqul. «Meros, mohiyat va talqinlar”, O`zAS. 16 may, 20-son). Biz o`z tariximizning sho`rolar davrini yakunlab, yangi mustaqillik davriga qadam qo`ydik. Bu insoniyat tarixining navbatdagi bir asri oxiriga to`g`ri keldi: biz o`ta mafkuralashgan eski dunyo bilan, boshqa ilg`or mamlakatlar ancha avval tark etgan totalitar tuzum bilan xayrlashdik. Va bozor iqtisodi, deb atalayotgan o`ta moddiylashtirilgan, hatto xayolni, orzu-istakni g`oyalashtirish odati o`z o`rnini endilikda moddiylashtirish bilan almashtirila boshlandi. Bu jarayonning yutuq va kamchiliklari bor. Davr o`zgardi, kecha buyuk deb yurgan kishini bugun ba`zan buyuk deyishga ham uyalasan (O.Muxtor). Biz Sharq va G`arb orasida turgan buyuk mamlakatmiz. XX1 asrda o`zbek adabiyoti bularning ikkisini ham anglab yetgan holda yuksaklikka ko`tariladi, deb o`ylayman. Hozir adabiyot G`arb va Sharqqa bo`lingan, bir-biriga o`xshamagan ikki ohangda faoliyatini davom ettirib kelayotgandek! Buning ustiga o`tayotgan asr bizni biroz “majruh” qilib qo`ygan edi. Bugungi oddiy kitobxon emas, duppa-durust ziyolilarimiz ham ba`zan o`tmish shoirlarimiz g`azalini deysizmi, baxshilarimiz to`qib qoldirgan xalq dostonlariga deysizmi!-tishlari o`tmay turishadi. Xolbuki, o`z o`tmish madaniyatimizdan, ayniqsa,

rivoyatlar, ertaklar, eski o`zbek nasri namunalaridan uzilgan holda kelajak adabiyoti yaratilishi mumkinmi... Adabiyotshunos Yo`ldosh Solijonov “Yozuvchi” gazetasining 2000 yil 10 avgust sonida e`lon qilingan “Tuyg`ular musavviri” maqolasida talantli shoir Farida Afro`zning ijodi haqida shunday yozadi: “Uyg`oq ruhning teran nigohi bilan dunyoni anglab, inson qalbini, dardini tushunib, o`ziniki, deb bilgan shoiraning she`rlarini jo`ngina o`qish mumkin emas: Bu kunlar ham g`animat, Qorlar bahor bitmoqda. Kelsa, bahor omonat, O`tsa, umr o`tmoqda. Kel, ey mening mensizim,- deya pokiza muhabbatni sog`inib, sog`inchlari to`lqinlantirayotgan qalb nolalarini faqat to`liqib, jo`shib o`qish mumkin. Shoiraning “Sochlarimni rayhon o`pdi”, “Sen osiysan, men noshukur”, “Nadomat” she`rlari kitobxonning mudroq tuyg`ularini uyg`ota boshlaydi, sof muhabbatni sog`inib, qadriga yetib yashashga, o`zlikni, haqiqatni anglashga chorlaydi. Beixtiyor ko`ngilga sezdirmay nozik chertib o`tadi. Farida Afro`z tuyg`ulari uyg`oqligini inson tirikligining mezoni, deb biladi. Adabiyotshunos Matnazar Abdulhakimning “Lahzadagi

mangulik” (“O`zAS”, 1 yanvar, 2001 yil) maqolasi ham adabiyotshunoslik tarixi, ayniqsa, navoiyshunoslik bobida ma`lum darajada yangicha tashlangan qadam bo`ldi. Maqolada kechmish ming yillikning ulug` siymolaridan hazrat Navoiyning vaqt haqidagi poetik mulohazalari bilan o`quvchi oshno qilinadi. Alisher Navoiy inson umrining o`tkinchi ekanligini ta`kidlarkan, she`rxonni yelib borayotgan vaqtni e`zozlashga da`vat etadi. “Hamsa”da shunday baytlar bor: Soqol oqi o`lumga peshiravdur, Yigitlik maysasi uzra qiravdur. Ani uzmoq yigit bo`lmoq g`amida. Soqol yulmoq erur o`z motamida. Ikki uchni yulub yuz aylagan resh Topar besh-olti kundin so`ng o`n-o`n besh. Shoir raqamlar tadriji bilan ta`kidlayotgan ma`no- o`tayotgan vaqtga bizning bog`liqligimiz, bizni yana ham faolroq bo`lishga, fanoga erishmakka, ya`ni umrning o`tkinchiligini anglab, boqiy qoladigan ishlarni amalga oshirmoqqa da`vat. Bu haqda u gapiribgina qolmasdan, betimsol bir ibrat namunalarini ham ko`rsatib ketgan. A.Navoiy hatto Ollohdan Vaqtni o`tkazmay turishini iltijo qiladi, “Jondin seni ko`p sevarmen, ey umri aziz” ruboyisida.

Umuman, M.Abdulhakimning mazkur maqolasi Navoiy haqida hali aytilmagan yangi fikrlarga boyligi bilan ajralib turadi. Umuman, an`anaviy bir qolipdagi sho`rolar adabiyotini inkor qilish va yaratilajak yangi adabiyotga umidvorlik kayfiyati nafaqat bizda, balki boshqa xalqlar adabiyotida ham mavjud edi. Rus yozuvchisi YE.Dobrenko shunday yozadi: “Asr so`nggida hamisha eski adabiyotning tanazulli va yangi adabiyot haqida gapirayapti. Biroq tanazzul ham, yangi adabiyot ham bo`lmaydi. Faqat kurashlar jarayoni bor, xolos. Istiqlol adabiyotining qanday bo`lishi kerakligi haqida boshlangan bahs 1993-1995-yillar orasida bir oz susaygan bo`lsa-da, so`nggi uch yil ichida yana shiddatli tus oldi. Bu jarayonni “O`zbekiston adabiyoti va san`ati” gazetasi muntazam yoritib bordi. Ayniqsa “Bahs” rukni ostida berilgan munozarali maqolalar, undan keyinroq tashkil etilgan “Jarayon” ruknidagi yoshlarning erkin chiqishlari bugungi tanqid va adabiyotshunoslikning dolzarb muammolarini hal etishda muhim ahamiyatga egadir. Bahslarda hozirgi ijobiy jarayonda yuzaga kelgan turli xil janrlarga xos badiiy asarlarni qanday tamoyillarga asoslanib tahlil qilishdan tortib, adabiyotning bosh mezoni nima bo`lish kerakligi, matndagi shakl va mazmun uyg`unligi masalalariga aniqlik kiritish imkon qadar yoritildi.

Unda yosh ijodkorlar va munaqqidlar faol ishtirok etdilar. Buni Umarali Normatov shunday izohlaydi : “Avvalida “Bahs”ni yangilikka chanqoq yoshlar davom ettirdi, tajribali ustozlar, munaqqidlar sukut saqlab turdilar, ochig`i, ular bunaqa kutilmagan, keskin “janglar”ga tayyor emasliklarini sezdirib qo`ydilar. Jamiyat hayotining, adabiy tafakkurning keskin burilishi, yangilanish, tozarishni umumjahon adabiy me`yorlaridan kelib chiqish bunyod etilishida muhim ahamiyat kasb etadi. “Bahs” va “Jarayon” ruknlari ostida e`lon qilingan maqolalarni ko`zdan kechirar ekanmiz, ularning mazmuni va salmoqi balandligining guvohi bo`lamiz. Taniqli adabiyotshunos ustoz olimlar O.Sharafiddinovning “Inson yo`l izlaydi”, U.Normatovning “Adabiyot jarayonidagi g`aroyib robitalar”, “Tafakkurning tozarishi”, “Bahs bahsga chorlaydi”, Norboy Xudoyberganovning “Sirlar ko`pu, saboqlarchi?”, “Ijodiy fikrlash mevalari”, “Yombi boru, ammo?”, “Tanqiddan tonamizmi?” N.Karimovning “Zamin va zamon”, H.Abdusamatovning “Yangi zamon va yangi adabiyot” maqolalari qatorida bugungi adabiy jarayonda o`zlarining keskin va dadil chiqishlari bilan faol ishtirok etayotgan yosh munaqqidlardan R.Qo`chqorning “Assalom, erkin ijodiy ruh”, “Sen tanqidni sog`inmadingmi?”, U.Abdulvahobning “Yangi

manzil - Inson”, “Zamonaviylik va tag qatlam “, R.Rahmatning “Sifat darajalari”, “Ko`ngilsiz inson ijodkormi?”, S.Melining “Bu maydon yoxud badiiylik qonuni”, “Tanqidchiligimizning kelajagi yaxshi bo`lishiga umid bor”, A.Ulug`ovning “So`zga munosabat”, A.Yoqubning “Omma adabiyoti”, “Arxiv mulkiga aylandi” kabi maqolalarida Istiqlol adabiyotining kelajagi ijoddagi badiiy so`zning mislsiz qadru qimmati, inson ruhiyatidagi cheksizliklarni va ziddiyatlarni ochib berishda, mustaqillik ruhi bilan yo`g`rilgan ijodiy erkinlik haqidagi turli xil qarashlar o`z ifodasini topgan. Biz maqolalarning har biriga to`xtalib o`tish imkoniyati yo`qligi tufayli mazmuni va mohiyati yaqinligiga qarab ularni muayyan turkumlarga ajratib oldikki, bu ishimizga aniqlik kiritadi, deb o`ylaymiz. Ma`lumki, adabiyotda umuminsoniylik tamoyili yetakchi o`rinni egallaydi. Shu bois yangi asr adabiyoti ham insonni tushunish, uning ruhiy dunyosi, qalb kechinmalari, aqliy faoliyati, turmush tarzi, orzu-umidlarini badiiy ifodalash adabiyoti bo`ladi. Bir guruh mualliflar o`z maqolalarida istiqlol adabiyotida inson jumbog`ini, uning sir-sinoati, murakkabliklari, muqaddasligi va notavonligi, olijanobligi va xudbinligi, gunohi va savobini badiiy obrazlar orqali yoritishni ilgari suradi. U.Normatovning “Go`zal inson madhi”, M.Qarshiboyning “Haq gapning o`zi kifoya emas” maqolalarini bunga misol qilish

mumkin. Hozirgi adabiy jarayonda o`z fikr-mulohazalari bilan qatnashayotgan mualliflar, U.Abdulvahob iborasi bilan aytganda, “go`yo bir manzilga turli yo`llardan kelayotgan kishilarni eslatadi, manzil esa-Inson”. Inson jumbog`i haqida astoydil bosh qotirish yetakchi tamoyillarning asosiy vazifasiga aylanmoqda. Istiqlol adabiyotida yana bir muhim tamoyil - badiiylikdir. Chunki insonning teran ma`naviy olami badiiy obrazlar orqali o`z aksini topadi. Biz yuqorida adabiyotimizda So`zga, badiiy So`zga munosabat o`zgarganligini ta`kidlagan edik. Bahsda ishtirok etganlarning aksariyati badiiylikning yetakchi tamoyil sifatida muhim o`rin egallashini asoslashga harakat qilishgan. Bu o`rinda Y.Qosimning “Erkin ijod va ijod erkinligi”, J.Eshonqulning “Ommaviylik mezon emas” kabi maqolalarini alohida ta`kidlash joiz. “Dunyoda avval ham, hozir ham minglab asarlar yoziladi, kitoblar kashf etiladi. Lekin faqat bir qismigina yashab qoladi. Demak, yaratilajak adabiy asarlarni beshafqat saralaydigan bir kuch, qonun bor. U hech kimga bo`ysunmaydi, na shohga, na gadoga. Bu - badiiylik qonunidir” deb yozadi S.Meli. Istiqlol adabiyoti tamoyillari haqida gapirar ekanmiz, unda milliylik ham muhim mezon ekanligini unutmasligimiz kerak. Zero, badiiylik faqat milliy shaklda voqe bo`ladi.

Ayniqsa, adabiyotimiz kelajakda jahon miqyosiga chiqib, o`z o`rnini topganda ham milliy o`ziga xoslikni inkor etaydi. O.Sharofiddinovning “20-30-yillar jadid adabiyoti”, R.Rahmatning “Xazina”, B.Ro`zimuhammadning “Uyg`onish fasli” kabi maqolalarda adabiyotning milliyligi haqidagi o`ziga xos qarashlarni kuzatish mumkin. Bahs-munozaralarda, shuningdek, mustaqillik adabiyotida tarixiylik, xalqchillik, mafkuraviylik tamoyillari ham o`z aksini topishi haqida fikrlar bildirilgan. Bundan tashqari, adabiyotda yangilikdan sekin-asta aniq tamoyilga aylanib borayotgan absurd adabiyotiga xos talqinlarning paydo bo`lishi qizg`in tortishuvlarga sabab bo`lmoqda. Birov bunga XX asr g`arb adabiyotining ta`siri, deb qarasa, boshqa birov yangilik sifatida qarab g`arb adabiyotiga taqlid, demoqda; yana kimdir bu tamoyil adabiyotimiz uchun yangilik emasligini, bu ko`rinishlar mumtoz adabiyotimizdan o`tgan meros, deb ta`kidlamoqda. Xullas, asrimiz so`nggida yangi asr bo`sag`asida adabiy hayotdagi yangiliklar, ular atrofidagi munozaralar, bir-birini tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi qarashlarning bo`lishi tabiiy hol va ayni paytda sog`lom tarixiy-madaniy jarayondir. Zero, yangi asr adabiyoti qanday bo`lishi o`tmish va bugunning saboqlari bilan belgilanadi.

XXI asr o`zbek adabiyoti tom ma`noda erkin adabiyot bo`ladi,-deydi Suvon Meli (O`zAS”, 1999 yil 1 yanvar). Chunki u mustaqil millat va mustaqil mamlakat adabiyoti. U xalqimiz, boshqa xalqlar va davrlar yaratgan bilim va tajribani o`ziga singdirib, erishilgan barcha badiiy yutuqlardan ijobiy foydalangan holda, o`tgan davr adabiyoti yo`l qo`ygan xato va kamchiliklarni aylanib o`tib, milliy ma`naviyatimizga mos, o`ziga xos badiiy ijod yo`lidan boradi. Milliy ma`naviyatga asoslangan tom ma`nodagi realistik adabiyot bo`ladi. XXI asr adabiyotida kurash, menimcha, haqiqiy iste`dod bilan chala iste`dod, tom ma`nodagi badiiylik bilan badiiynoma asarlar orasida kechadi. Badiiy adabiyot o`zining tub mohiyati bilan ijtimoiy hodisa. Yakka shaxs yaratadigan, lekin ko`pchilikka mo`ljallangan xalqona. Shu tufayli u jamiyatning ruhiy atmosferasi bilan chambarchas boqliq. Jamiyatga ijtimoiy ideal kerak. Prezidentimiz tomonidan tashlangan “Kuchli davlatdan-kuchli jamiyat sari” shioridagi kuchli jamiyatning yetakchi belgisi, o`z ijtimoiy idealiga ega bo`lishidir. Ijtimoiy ideal misoli mayoq bo`lib, jamiyat qayoqqa va qanday maqsadda qadam otishida g`oyaviy mafkuraviy va ma`naviy-ruhiy yo`l ko`rsatib turishi lozim. Ijtimoiy ideal zaruriyati shunda. Badiiy adabiyot ijtimoiy idealga muhtoj.

“Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” risolasida ilgari surilgan da`vatlar mohiyatini xalqimiz, yosh avlod qalbi va ongiga singdirish, istiqlol mafkurasi, milliy e`tiqodni shakllantiruvchi asosiy manbaga aylantirish bugun bizning bosh maqsadimiz bo`lmog`i kerak. Negaki, millatimiz, xalqimizning yangi asrdagi taraqqiyot yo`li bizning mana shu jarayonning nechog`li faol ishtirokchisi bo`lishimiz, binobarin, yangi asrning uyg`oq vijdonli ijodkori bo`la olishimiz orqali ruyobga chiqadi. Biz XX asrda Qodiriy nasri sehridan bahramand bo`ldik. Cho`lpon, G`.G`ulom, Mirtemir she`riyatining toza mavjlaridan hayratlanib yashadik. Oltmishinchi va yetmishinchi yillar she`riyatidagi erk va ozodlikka tashnalik ruhi, bu davrning dilbar poeziyasi XX1 asr o`quvchisining ham ma`naviy mulki bo`lib qolishi shubhasizdir.

ADABIYOTLAR: 1.I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. “Sharq” nashriyot-matbaa konserni Bosh tahririyati. 1998. 2.I.A.Karimov. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.: 3. O`zbekiston, 1996. 4.I.A.Karimov. Adolatli jamiyat sari. T., “O`zbekiston”, 1998. 5.N.Karimov. XX asr o`zbek adabiyoti taraqqiyotining o`ziga xos xususiyatlari va milliy istiqlol mafkurasi. Filol. fanlari dok. diss. Avtoref. T., 1993. 6.D.To`rayev. O`zbek romanlarida badiiy tafakkur va mahorat muammosi. T.,2001 7.B.Yo`ldoshev. Razdumya o literaturnoy kritike. Zvezda Vostoka.-2000.№1. S. 142-146. 8.B.Yo`ldoshev. Adabiy tanqidning estetik va huquqiy tamoyillari. Hayot va qonun.-2000.№1. -B. 66-69. 9.Matnazar Abdulhakim. «Lahzadagi mangulik». O`zAS, 1 yanvar,2001 yil.

O'xshashlar

Adabiy tanqidchilikning o`ziga xos xususiyatllari

XX asr o`zbek adabiyotining o`ziga xos xususiyatlari

Navoiy va Bobur hayoti, ijodining o`ziga xos xususiyatlari

Abdurauf Fitrat - o`zbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidchiligining asoschisi

Mustaqillik davri dramaturgiyasi va uning janr xususiyatlari