Мустақиллик ва истиқлол даври адабий танқидчилигининг ўзига хос хусусиятлари - Adabiyot - Referatlar

Мустақиллик ва истиқлол даври адабий танқидчилигининг ўзига хос хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

09.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101.5 KB

Ko'chirib olish

Мустақиллик ва истиқлол даври адабий танқидчилигининг ўзига хос хусусиятлари РЕЖА : 1.Мустақиллик ва истиқлол даври ижтимоий ҳаётининг ўзига хос тадрижий тараққиёт тамойиллари ҳақида. 2.Мустақиллик даври бадиий адабиётининг эстетик ва мафкуравий йўналишлари ҳақида. 3.Бадиий адабиёт ва адабий танқидчиликда замон, қаҳрамон муаммоси. 4.ХХ1 аср адабиёти ва адабиётшунослиги қай йўналишда ривожланиши ҳақида адабий танқидчиликда билдирилаётган уй, баҳс ва мулоҳазалар ҳақида. 5.Хулоса.

Мустақиллик даврида бадиий адабиётнинг эстетик тамойиллари ўзгарди. Мустақиллик адабиёти деган атама пайдо бўлди. Янгича ифода усуллари, янгича шакллар, дунёни идрок этишнинг янги йўналишлари адиблар ижодий фаолиятларига тадбиқ этилмоқда. Бироқ ана шундай ранг-баранг асарлар ғоявий мазмунининг асосини миллий мафкура, миллий ғурур мухтасар айтганда миллийлик ташкил этиши даркор (1999 7 май № 9. “ЎзАС”). Зотан, бугун замон ўзгарди, ижтимоий, сиёсий вазият ўзгарди. Янги жамият қурилди. Кечаги салбий қаҳрамон бугун ижобий қаҳрамонга айланди. Кечаги ижобий қаҳрамон эса салбий бўлиб қолди. Бироқ адабиёт ривожланишдан тўхтаб қолган эмас. Янги-янги романлар пайдо бўлаяпти. Бундан кейин миллий насримиздаги тамойиллар, унинг услублари қай даражада ривожланиши керак? Мазмун ҳар бир ёзувчининг ўз ихтиёрида, лекин ўзбек насрининг санъат йўли қаёққа қараб кетаяпти? Адабиётимиздаги маҳорат масаласи, санъаткорлик масаласи қандай? Бугун биз мана шу масалаларни таҳлил этишга, ана шу саволларга жавоб беришимиз лозим. Адабиётшунос +озоқбой Йўлдошевнинг таъкидлашича адабиёт бозорга мослашиб бормоқда, бозорбоп бадиий маҳсулотлар кўплаб яратилаётгани, миллий адабиётимизда саргузашт, сирли воқеаларни тасвирлашга мойиллик кучайиб бораяпти. Адабиёт-адабиётга даъвогардир. Адиб эса бетизгин вақтни тизгинлашга уринадиган зот. Биргина 1998 йилда ҳикояларга нисбатан қиссалар кўпроқ ёзилди. 1998 йилда ўн саккизта қисса чоп этилган. Ўша қиссаларнинг еттитаси соф детектив жанрда, яна тўрттасида шундай унсурлар етакчилик қилади. Инсон туйғуларини тадқиқ қилишга, унинг тақдиридаги мураккабликларни маҳорат билан кўрсатишга эришилган қиссалар жуда оз. Шу нарсани ҳам алоҳида қайд этиш лозимки, истиқлол даври адабиёти истиқлолдан кейин пайдо бўлган, деб қараш унчалар тўғри эмас. Бу давр адабиёти қанчалар ғалати кўринмасин, истиқлолдан олдинроқ шакллана

бошлаган ва муайян даражада мустақиллигимизнинг амалга ошишига ҳам таъсир кўрсатган, дейиш мумкин. Чунки миллат миқёсида рўй берган ҳар қандай ижтимоий ҳодиса аввал миллатнинг руҳида, шуурида, тафаккурида содир бўлади ва сўнггина келажакка айланади. Миллий руҳиятдаги эврилишлар эса маълумки, адабиётда бўй кўрсатади. Шу маънода истиқлол даври мустақиллик адабиётининг меваси сифатида пайдо бўлди, дейиш ҳам мумкин (“ЎзАС”, 2000 йил 4 август). Машраб Бобоевнинг таъкидлашича, бугуннинг қаҳрамони ҳам ҳар бир даврнинг қаҳрамони сингари инсон, жонли инсон бўлиши керак. Шўролар давридаги қишлоқ ҳаётидан ёз, саноатни ёз, деган мафкуравий йўриқлар йўқ. Мана шу йўриқлар жуда кўп ҳолларда ёзувчиларимизни йўлдан адаштирган, улар замон талабига жавоб бераман, деб сунъий қаҳрамонлар сиймосини чизган эди. Энди, яна такрорланмайди, замон ўзгарди. Бироқ, Инсон, жонли инсон сиймосини чизар эканмиз, барибир, унинг қай миллат, қандай юрт, қайси даврга мансуб эканини унутмаслигимиз лозим. Мустақиллик туйғуси, юртни эъзозлаш, юртга фидойилик туйғуси ҳар бир қаҳрамоннинг эътиборига айланиши керак. Шу ўринда яна бир нарсани айтиб ўтиш зарурати бор. Мен кўпгина асарларда қаҳрамонлар муаллифнинг “топшириғини бажариб”, у чизиб берган чизиқдан чиқмай, демакки, сунъий ҳаракат қилишини кузатганман. +аҳрамон ўзи табиий ҳаракат қилсин, биз буни қоғозга туширайлик. +аҳрамон ўзини Мустақил Ўзбекистон фуқароси сифатида тутсин, уни либосидангина эмас, юрагидан, маданиятли, муомиласидан ҳам ўзбек сифатида танийлик. Тоир Исломов: Бугунги адабий-танқиднинг асосий вазифаси бугуннинг қаҳрамонини пайқашда, кўпчилик ичидан ажрата билишда, деб бироз кесатиқли тарзда “бугуннинг қаҳрамони ким?” деган саволга жавоб беради: Эшикдан кириб келган беморнинг ҳамёнига эмас, дардига эътибор қилган шифокор, операция лозим тақдирда аввал ҳақ масаласини ҳал қилишни ўйлаб ўтирмай ишга киришадиган жарроҳ бугунги куннинг қаҳрамони. Тарозидан урмаган, бирни ўнга пуллаётган инсофли тижоратчи бугуннинг қаҳрамони.

Катта ишда ҳам, майда ишда ҳам қонун устуворлигини бирдай туриб ҳимоя қила оладиган қози ёки миршаб, мурувватли, саҳоватли бободеҳқон, ўз мансабини суиистеъмол қилмайдиган, фуқаролар манфаатидан кўз юммайдиган ҳоким, кўча-куйларимизга кўрк бахш этадиган муҳташам биноларни, янги автомобиллар ва самолётларни яратаётган ишчи-муҳандислар, қўядиган баҳосига пул олмасликни жасорат эмас, ҳаёт тарзи деб ҳис этувчи олий мактаб муаллифлари бугуннинг қаҳрамони... (“ЎзАС” 2000 йил 7 июль). Мустақиллик даври адабиётида Н.Эшонқул, Саломат Вафо, Неъмат Арслонов, Сотиболди Топиболдиев, Жамила Эргашева каби модерн усулида асар битаётган адибларнинг ҳам ўз ўрни бор. Эндиликда модернча адабиётга иштиёқ ва дид ҳам ўқувчиларда тез шаклланиб бораётганлигини ҳам алоҳида қайд этиш лозим бўлади. Модернизм дастлаб Х1Х аср аввалида /арбий Оврўпа заминида пайдо бўлди. У /арб кишиси руҳиятида рўй берган маънавий инқирознинг адабиёт ва санъатдаги акс-садоси деган қарашлар ҳам эшитилиб қолади. Кафка, Жойс ва М.Пруст сингари бу йўлнинг даҳолари бор. Модернизм жаҳонни забт этди, реализм гўё эскирди, деган қарашлар ҳам, баҳсли мунозаралар ҳам бўлиб турибди. Мас, Сувон Мели (“ЎзАС”, 2000 18 август). Чунки, замон, дунё эврилди, фақат мангуликлар яшаб қолишига ишондик. Хуллас, Оврупа реализмидан ҳам узоқлашиб, бошқача, яъни донишмандона бир адабиётга етишамиз. Моҳият, мақсад аниқ, мағзи тўла адабиёт яратилади. Бу эса ўша “Чор дарвиш”, Саъдийнинг “Гулистон”, “Бўстон”, Фахриддин Атторнинг “Мантиқ ут-тайр” ва бошқа классикларимизнинг йўлини давом эттирадиган адабиёт бўлади. (ЎзАС”, 25 февраль №9, (3547)). Расул Гамзатовда “Маҳорат, сен қанисан, қайларда қолдинг? Сенга етишгунча емирилиб бўлдим” деган бир шеър бор. Ҳа, шоир айтгандек маҳорат доимо адабий танқидчиликнинг бош мавзуси бўлиб қолаверади. Ш.Холмирзаевнинг фикрича: 70 йиллик шўролар даврининг ўз қонуниятлари, ўз йўналишлари бор эди. Ўша вақтдаги асарлар ҳам бошқача

бўлиши керак эди... Шуниси қизиқки, у адиблар адабиётнинг бош мавзуи инсон эканлигини тушунишмади. Бош мавзу мафкура деб билдилар. Воҳаланки, Шарқ адабиётида комил инсон тушунчаси бор. Бугунги кунда биз, биздан кейинги авлод, мана шу нарсани англаб, мияга қуйиб олиш керакки, ўшаларнинг шундай бўлиши сабабларини таҳлил этиб, теран тушуниб, демак, ундан керакли хулосалар қилиш лозим. Ҳа, келажакда ўзбек адабиётида ғаройиб асарлар пайдо бўлади. Улар, шубҳасиз, тўхтаб қолган Абдулла +одирий прозасига яқин проза бўлади. Мен ишонаманки, оддий ҳикоялардан кўра ҳикоятлар устун келади. Ривоят тариқасидаги ҳикоялар устун бўлади. 1998 йилда Миржамид Зокировнинг “Сиздан чиққан чақмоқлар”, Нормурод Норқобиловнинг “Увлаётган ит”, Улуғбек Абдулваҳобнинг “Ёлғизлик”, Шойим Бўтаевнинг “Шўродан қолган одамлар”, Назар Эшонқулнинг “Тун панжалари” қиссаларини, Саид Аҳмаднинг “+оракўз Мажнун”, Аҳмад Аъзамнинг “Гўзалликнинг қирралари” ҳикоялари бадиий жиҳатдан анча пишиқ ҳикоялар сифатида талқин этилди. Шунингдек, Исажон Султон, Абдуқаюм Йўлдошев, Шодиқул Ҳамроев, Луқмон Бўрихон каби ёш ҳикоянавистлар ижоди ҳам диққатга сазовордир. 1998 йилда кўплаб ромонлар ёзилди. Йўлдош Сулаймоннинг “Армон”, Абдуқаҳҳор Иброҳимовнинг “Уйқу келмас кечалар”, Омон Мухторнинг “Майдон”, Муроджон Мансурнинг “Жудолик диёри”, Асад Дилмуроднинг “Маҳмуд Таробий”, “Фано даштидаги қуш”, Неъмат Арслоннинг “Мавҳумот”, Уйғун Рўзиевнинг “Атиргул” романлари шулар жумласидандир. Умуман, мустақиллик даврида ёзилган романларнинг ифода жиҳатидан, услубий-шаклий ўзига хосликлари жиҳатидан ранг-баранг эканлиги кишини қувонтиради. Масалан, Омон Мухтор романларининг янгича мушоҳада тарзи, рамзийликнинг қуюқлиги, тилнинг ўзига хослиги билан эътиборни жалб этади. Асад Дилмуроднинг “Фано даштидаги қуш” романи миллий дунёқарашнинг, бадиий тафаккурнинг илдизларини эслатиши билан, “Зарбулмасал”га хос янгича ифода йўналиши билан диққатга сазовор.

“Мустақиллик даврида жаҳон миқёсидаги тараққиётга эришдик” деб бонг ўраётганлар ҳам йўқ эмас. “...Холис танқид бўлиши керак. Ва ундан ранжиш шахсиятпарастлик ва кучсизликнинг айни ўзидир. Аммо менинг фикримча, “ноўрин талқинлар” қанчалик танқид қилинмасин, ўринли талқинга айлана қолмайди. +ўлдан келса, янги талқин, янги тадқиқотларни амалга оширавериш лозим” (И.Ҳаққул. «Мерос, моҳият ва талқинлар”, ЎзАС. 16 май, 20-сон). Биз ўз тарихимизнинг шўролар даврини якунлаб, янги мустақиллик даврига қадам қўйдик. Бу инсоният тарихининг навбатдаги бир асри охирига тўғри келди: биз ўта мафкуралашган эски дунё билан, бошқа илғор мамлакатлар анча аввал тарк этган тоталитар тузум билан хайрлашдик. Ва бозор иқтисоди, деб аталаётган ўта моддийлаштирилган, ҳатто хаёлни, орзу-истакни ғоялаштириш одати ўз ўрнини эндиликда моддийлаштириш билан алмаштирила бошланди. Бу жараённинг ютуқ ва камчиликлари бор. Давр ўзгарди, кеча буюк деб юрган кишини бугун баъзан буюк дейишга ҳам уяласан (О.Мухтор). Биз Шарқ ва /арб орасида турган буюк мамлакатмиз. ХХ1 асрда ўзбек адабиёти буларнинг иккисини ҳам англаб етган ҳолда юксакликка кўтарилади, деб ўйлайман. Ҳозир адабиёт /арб ва Шарққа бўлинган, бир-бирига ўхшамаган икки оҳангда фаолиятини давом эттириб келаётгандек! Бунинг устига ўтаётган аср бизни бироз “мажруҳ” қилиб қўйган эди. Бугунги оддий китобхон эмас, дуппа-дуруст зиёлиларимиз ҳам баъзан ўтмиш шоирларимиз ғазалини дейсизми, бахшиларимиз тўқиб қолдирган халқ достонларига дейсизми!-тишлари ўтмай туришади. Холбуки, ўз ўтмиш маданиятимиздан, айниқса, ривоятлар, эртаклар, эски ўзбек насри намуналаридан узилган ҳолда келажак адабиёти яратилиши мумкинми... Адабиётшунос Йўлдош Солижонов “Ёзувчи” газетасининг 2000 йил 10 август сонида эълон қилинган “Туйғулар мусаввири” мақоласида талантли шоир Фарида Афрўзнинг ижоди ҳақида шундай ёзади: “Уйғоқ руҳнинг теран нигоҳи билан дунёни англаб, инсон қалбини, дардини тушуниб, ўзиники, деб билган шоиранинг шеърларини жўнгина ўқиш мумкин эмас:

Бу кунлар ҳам ғанимат, +орлар баҳор битмоқда. Келса, баҳор омонат, Ўтса, умр ўтмоқда. Кел, эй менинг менсизим,- дея покиза муҳаббатни соғиниб, соғинчлари тўлқинлантираётган қалб нолаларини фақат тўлиқиб, жўшиб ўқиш мумкин. Шоиранинг “Сочларимни райҳон ўпди”, “Сен осийсан, мен ношукур”, “Надомат” шеърлари китобхоннинг мудроқ туйғуларини уйғота бошлайди, соф муҳаббатни соғиниб, қадрига етиб яшашга, ўзликни, ҳақиқатни англашга чорлайди. Беихтиёр кўнгилга сездирмай нозик чертиб ўтади. Фарида Афрўз туйғулари уйғоқлигини инсон тириклигининг мезони, деб билади. Адабиётшунос Матназар Абдулҳакимнинг “Лаҳзадаги мангулик” (“ЎзАС”, 1 январь, 2001 йил) мақоласи ҳам адабиётшунослик тарихи, айниқса, навоийшунослик бобида маълум даражада янгича ташланган қадам бўлди. Мақолада кечмиш минг йилликнинг улуғ сиймоларидан ҳазрат Навоийнинг вақт ҳақидаги поэтик мулоҳазалари билан ўқувчи ошно қилинади. Алишер Навоий инсон умрининг ўткинчи эканлигини таъкидларкан, шеърхонни елиб бораётган вақтни эъзозлашга даъват этади. “Ҳамса”да шундай байтлар бор: Соқол оқи ўлумга пеширавдур, Йигитлик майсаси узра қиравдур. Ани узмоқ йигит бўлмоқ ғамида. Соқол юлмоқ эрур ўз мотамида. Икки учни юлуб юз айлаган реш Топар беш-олти кундин сўнг ўн-ўн беш. Шоир рақамлар тадрижи билан таъкидлаётган маъно-ўтаётган вақтга бизнинг боғлиқлигимиз, бизни яна ҳам фаолроқ бўлишга, фанога эришмакка, яъни умрнинг ўткинчилигини англаб, боқий қоладиган ишларни амалга оширмоққа даъват. Бу ҳақда у гапирибгина қолмасдан, бетимсол бир ибрат намуналарини ҳам кўрсатиб кетган. А.Навоий ҳатто Оллоҳдан Вақтни ўтказмай

туришини илтижо қилади, “Жондин сени кўп севармен, эй умри азиз” рубойисида. Умуман, М.Абдулҳакимнинг мазкур мақоласи Навоий ҳақида ҳали айтилмаган янги фикрларга бойлиги билан ажралиб туради. Умуман, анъанавий бир қолипдаги шўролар адабиётини инкор қилиш ва яратилажак янги адабиётга умидворлик кайфияти нафақат бизда, балки бошқа халқлар адабиётида ҳам мавжуд эди. Рус ёзувчиси Е.Добренко шундай ёзади: “Аср сўнггида ҳамиша эски адабиётнинг таназулли ва янги адабиёт ҳақида гапираяпти. Бироқ таназзул ҳам, янги адабиёт ҳам бўлмайди. Фақат курашлар жараёни бор, холос. Истиқлол адабиётининг қандай бўлиши кераклиги ҳақида бошланган баҳс 1993-1995-йиллар орасида бир оз сусайган бўлса-да, сўнгги уч йил ичида яна шиддатли тус олди. Бу жараённи “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси мунтазам ёритиб борди. Айниқса “Баҳс” рукни остида берилган мунозарали мақолалар, ундан кейинроқ ташкил этилган “Жараён” рукнидаги ёшларнинг эркин чиқишлари бугунги танқид ва адабиётшуносликнинг долзарб муаммоларини ҳал этишда муҳим аҳамиятга эгадир. Баҳсларда ҳозирги ижобий жараёнда юзага келган турли хил жанрларга хос бадиий асарларни қандай тамойилларга асосланиб таҳлил қилишдан тортиб, адабиётнинг бош мезони нима бўлиш кераклиги, матндаги шакл ва мазмун уйғунлиги масалаларига аниқлик киритиш имкон қадар ёритилди. Унда ёш ижодкорлар ва мунаққидлар фаол иштирок этдилар. Буни Умарали Норматов шундай изоҳлайди : “Аввалида “Баҳс”ни янгиликка чанқоқ ёшлар давом эттирди, тажрибали устозлар, мунаққидлар сукут сақлаб турдилар, очиғи, улар бунақа кутилмаган, кескин “жанглар”га тайёр эмасликларини сездириб қўйдилар. Жамият ҳаётининг, адабий тафаккурнинг кескин бурилиши, янгиланиш, тозаришни умумжаҳон адабий меъёрларидан келиб чиқиш бунёд этилишида муҳим аҳамият касб этади. “Баҳс” ва “Жараён” рукнлари остида эълон қилинган мақолаларни кўздан кечирар эканмиз, уларнинг мазмуни ва салмоқи баландлигининг гувоҳи бўламиз. Таниқли адабиётшунос устоз олимлар О.Шарафиддиновнинг “Инсон

йўл излайди”, У.Норматовнинг “Адабиёт жараёнидаги ғаройиб робиталар”, “Тафаккурнинг тозариши”, “Баҳс баҳсга чорлайди”, Норбой Худойбергановнинг “Сирлар кўпу, сабоқларчи?”, “Ижодий фикрлаш мевалари”, “Ёмби бору, аммо?”, “Танқиддан тонамизми?” Н.Каримовнинг “Замин ва замон”, Ҳ.Абдусаматовнинг “Янги замон ва янги адабиёт” мақолалари қаторида бугунги адабий жараёнда ўзларининг кескин ва дадил чиқишлари билан фаол иштирок этаётган ёш мунаққидлардан Р.+ўчқорнинг “Ассалом, эркин ижодий руҳ”, “Сен танқидни соғинмадингми?”, У.Абдулваҳобнинг “Янги манзил - Инсон”, “Замонавийлик ва таг қатлам “, Р.Раҳматнинг “Сифат даражалари”, “Кўнгилсиз инсон ижодкорми?”, С.Мелининг “Бу майдон ёхуд бадиийлик қонуни”, “Танқидчилигимизнинг келажаги яхши бўлишига умид бор”, А.Улуғовнинг “Сўзга муносабат”, А.Ёқубнинг “Омма адабиёти”, “Архив мулкига айланди” каби мақолаларида Истиқлол адабиётининг келажаги ижоддаги бадиий сўзнинг мислсиз қадру қиммати, инсон руҳиятидаги чексизликларни ва зиддиятларни очиб беришда, мустақиллик руҳи билан йўғрилган ижодий эркинлик ҳақидаги турли хил қарашлар ўз ифодасини топган. Биз мақолаларнинг ҳар бирига тўхталиб ўтиш имконияти йўқлиги туфайли мазмуни ва моҳияти яқинлигига қараб уларни муайян туркумларга ажратиб олдикки, бу ишимизга аниқлик киритади, деб ўйлаймиз. Маълумки, адабиётда умуминсонийлик тамойили етакчи ўринни эгаллайди. Шу боис янги аср адабиёти ҳам инсонни тушуниш, унинг руҳий дунёси, қалб кечинмалари, ақлий фаолияти, турмуш тарзи, орзу-умидларини бадиий ифодалаш адабиёти бўлади. Бир гуруҳ муаллифлар ўз мақолаларида истиқлол адабиётида инсон жумбоғини, унинг сир-синоати, мураккабликлари, муқаддаслиги ва нотавонлиги, олижаноблиги ва худбинлиги, гуноҳи ва савобини бадиий образлар орқали ёритишни илгари суради. У.Норматовнинг “Гўзал инсон мадҳи”, М.+аршибойнинг “Ҳақ гапнинг ўзи кифоя эмас” мақолаларини бунга мисол қилиш мумкин. Ҳозирги адабий жараёнда ўз фикр-мулоҳазалари билан қатнашаётган муаллифлар, У.Абдулваҳоб ибораси билан айтганда, “гўё бир манзилга турли йўллардан келаётган кишиларни эслатади, манзил эса-

Инсон”. Инсон жумбоғи ҳақида астойдил бош қотириш етакчи тамойилларнинг асосий вазифасига айланмоқда. Истиқлол адабиётида яна бир муҳим тамойил - бадиийликдир. Чунки инсоннинг теран маънавий олами бадиий образлар орқали ўз аксини топади. Биз юқорида адабиётимизда Сўзга, бадиий Сўзга муносабат ўзгарганлигини таъкидлаган эдик. Баҳсда иштирок этганларнинг аксарияти бадиийликнинг етакчи тамойил сифатида муҳим ўрин эгаллашини асослашга ҳаракат қилишган. Бу ўринда Я.+осимнинг “Эркин ижод ва ижод эркинлиги”, Ж.Эшонқулнинг “Оммавийлик мезон эмас” каби мақолаларини алоҳида таъкидлаш жоиз. “Дунёда аввал ҳам, ҳозир ҳам минглаб асарлар ёзилади, китоблар кашф этилади. Лекин фақат бир қисмигина яшаб қолади. Демак, яратилажак адабий асарларни бешафқат саралайдиган бир куч, қонун бор. У ҳеч кимга бўйсунмайди, на шоҳга, на гадога. Бу - бадиийлик қонунидир” деб ёзади С.Мели. Истиқлол адабиёти тамойиллари ҳақида гапирар эканмиз, унда миллийлик ҳам муҳим мезон эканлигини унутмаслигимиз керак. Зеро, бадиийлик фақат миллий шаклда воқе бўлади. Айниқса, адабиётимиз келажакда жаҳон миқёсига чиқиб, ўз ўрнини топганда ҳам миллий ўзига хосликни инкор этайди. О.Шарофиддиновнинг “20-30-йиллар жадид адабиёти”, Р.Раҳматнинг “Хазина”, Б.Рўзимуҳаммаднинг “Уйғониш фасли” каби мақолаларда адабиётнинг миллийлиги ҳақидаги ўзига хос қарашларни кузатиш мумкин. Баҳс-мунозараларда, шунингдек, мустақиллик адабиётида тарихийлик, халқчиллик, мафкуравийлик тамойиллари ҳам ўз аксини топиши ҳақида фикрлар билдирилган. Бундан ташқари, адабиётда янгиликдан секин-аста аниқ тамойилга айланиб бораётган абсурд адабиётига хос талқинларнинг пайдо бўлиши қизғин тортишувларга сабаб бўлмоқда. Биров бунга ХХ аср ғарб адабиётининг таъсири, деб қараса, бошқа биров янгилик сифатида қараб ғарб адабиётига тақлид, демоқда; яна кимдир бу тамойил адабиётимиз учун янгилик эмаслигини, бу кўринишлар мумтоз адабиётимиздан ўтган мерос, деб таъкидламоқда. Хуллас, асримиз сўнггида янги аср бўсағасида адабий ҳаётдаги янгиликлар, улар атрофидаги мунозаралар, бир-бирини тасдиқловчи ёки инкор

қилувчи қарашларнинг бўлиши табиий ҳол ва айни пайтда соғлом тарихий- маданий жараёндир. Зеро, янги аср адабиёти қандай бўлиши ўтмиш ва бугуннинг сабоқлари билан белгиланади. ХХ I аср ўзбек адабиёти том маънода эркин адабиёт бўлади,-дейди Сувон Мели (ЎзАС”, 1999 йил 1 январ). Чунки у мустақил миллат ва мустақил мамлакат адабиёти. У халқимиз, бошқа халқлар ва даврлар яратган билим ва тажрибани ўзига сингдириб, эришилган барча бадиий ютуқлардан ижобий фойдаланган ҳолда, ўтган давр адабиёти йўл қўйган хато ва камчиликларни айланиб ўтиб, миллий маънавиятимизга мос, ўзига хос бадиий ижод йўлидан боради. Миллий маънавиятга асосланган том маънодаги реалистик адабиёт бўлади. ХХ I аср адабиётида кураш, менимча, ҳақиқий истеъдод билан чала истеъдод, том маънодаги бадиийлик билан бадиийнома асарлар орасида кечади. Бадиий адабиёт ўзининг туб моҳияти билан ижтимоий ҳодиса. Якка шахс яратадиган, лекин кўпчиликка мўлжалланган халқона. Шу туфайли у жамиятнинг руҳий атмосфераси билан чамбарчас боқлиқ. Жамиятга ижтимоий идеал керак. Президентимиз томонидан ташланган “Кучли давлатдан-кучли жамият сари” шиоридаги кучли жамиятнинг етакчи белгиси, ўз ижтимоий идеалига эга бўлишидир. Ижтимоий идеал мисоли маёқ бўлиб, жамият қаёққа ва қандай мақсадда қадам отишида ғоявий мафкуравий ва маънавий-руҳий йўл кўрсатиб туриши лозим. Ижтимоий идеал зарурияти шунда. Бадиий адабиёт ижтимоий идеалга муҳтож. “Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар” рисоласида илгари сурилган даъватлар моҳиятини халқимиз, ёш авлод қалби ва онгига сингдириш, истиқлол мафкураси, миллий эътиқодни шакллантирувчи асосий манбага айлантириш бугун бизнинг бош мақсадимиз бўлмоғи керак. Негаки, миллатимиз, халқимизнинг янги асрдаги тараққиёт йўли бизнинг мана шу жараённинг нечоғли фаол иштирокчиси бўлишимиз, бинобарин, янги асрнинг уйғоқ виждонли ижодкори бўла олишимиз орқали руёбга чиқади. Биз ХХ асрда +одирий насри сеҳридан баҳраманд бўлдик. Чўлпон, /./улом, Миртемир шеъриятининг тоза мавжларидан ҳайратланиб яшадик.

Олтмишинчи ва етмишинчи йиллар шеъриятидаги эрк ва озодликка ташналик руҳи, бу даврнинг дилбар поэзияси ХХ1 аср ўқувчисининг ҳам маънавий мулки бўлиб қолиши шубҳасиздир.

АДАБИЁТЛАР : 1.И.А.Каримов. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. “Шарқ” нашриёт-матбаа концерни Бош таҳририяти. 1998. 2.И.А.Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.: 3. Ўзбекистон, 1996. 4.И.А.Каримов. Адолатли жамият сари. Т., “Ўзбекистон”, 1998. 5.Н.Каримов. ХХ аср ўзбек адабиёти тараққиётининг ўзига хос хусусиятлари ва миллий истиқлол мафкураси. Филол. фанлари док. дисс. Автореф. Т., 1993. 6.Д.Тўраев. Ўзбек романларида бадиий тафаккур ва маҳорат муаммоси. Т.,2001 7.Б.Йўлдошев. Раздумья о литературной критике. Звезда Востока.-2000.№1. С. 142-146. 8.Б.Йўлдошев. Адабий танқиднинг эстетик ва ҳуқуқий тамойиллари. Ҳаёт ва қонун.-2000.№1. -Б. 66-69. 9.Матназар Абдул ҳ аким. «Лаҳзадаги мангулик». ЎзАС, 1 январ,2001 йил.

O'xshashlar

Ҳозирги адабий жараён фаннинг ўзига хос хусусиятлари

60-70-80-йиллар адабий танқидчилигидаги фаоллашув жараёни ва ижодий метод. Жамиятдаги ўзгаришларнинг адабий танқидга таъсири масаласи

Истиқлол даври адабиёти

30-йиллар танқидчилигининг ўзига хос тамойиллари ҳақида. Иккинчи жаҳон уруши даври ва 50-йиллар ўзбек танқидчилиги муаммолари

Ҳозирги эпик тур ва унинг ўзига хос хусусиятлари