Мумтоз адабиётда болалар китобхонлиги асослари - Adabiyot - Referatlar

Мумтоз адабиётда болалар китобхонлиги асослари

Yuklangan vaqt:

03.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

200 KB

Ko'chirib olish

Мумтоз адабиётда болалар китобхонлиги асослари Режа: 1. Болалар китобхонлиги табиати 2. Алишер Навоий – болаларга 3. Муҳаммадшариф Гулханий – болаларга. 4. Алифбе манзумалар болаларнинг дастлабки ўқиш китоби

Таянч тушунчалар: абдседарий, муфрадот, мураккабот, муқаттаот, чистон, луғз, ҳижо, абжад, якка байт, алифбе-манзума, абжад, мувашшаҳ, муаммо, таърих, мусаддас, мусамман, ҳикоят, мақолат, масал, ҳарфий санъатлар, алифбе-ғазал, алифбе-рубоий, алифбе-мухаммас, танбиҳ. Болалар китобхонлиги табиати. Болалар китобхонлиги тушунчаси икки хил маъновий ифода касб этади. Кенг маънода, умуман, болаларнинг китоб ўқиш ҳодисаси, улар ўқишига мўлжалланган барча адабий-бадиий, илмий- оммабоп асарлар мутолааси болалар китобхонлигини ташкил қилади. Аммо, болаларга бағишланган ижод намуналари ҳали мавжуд бўлмаган даврда, илгаридан давом этиб келаётган катталар ўртасидаги китобхонлик, қиссахонликда ёхуд дидактик асарлар мутолаа қилишга ҳаракат қилганларки, буни болалар китобхонлигининг дастлабки кўриниши сифатида қайд этиш мумкин. Китобхонлик бу – биргаликда китоб ўқиш ёки китоб, китобатчилик билан боғлиқ тушунча. Болалар китобхонлиги ҳақида муносабат билдирган Сафо Матчонов: “..китобхонлик тор маънода китоб ўқишни билдирса, кенг маънода танлаб ўқиш, ҳис этиш, англаш ва фикр билдириш тушунчаларини ўз ичига қамраб олади. У бадиий адабиётдан озиқланади, адабий танқид ва педагогика кўмагида юксала боради”, - деб ёзади. Ҳақиқатан, китобхонлик кенг ва тор маънода ҳам китоб мутолаасига дахлдор. Шу сабабли “Китоб” турли тилларда ҳар хил жарангласа ҳам, моҳиятан бир тушунча ифодалайди. Масалан , қадимги хитойча ва туркча “ кучниг ”– нома , дастхатларни муқовалаш , қадимги скандинавча “ кеннинг ”– ўргатиш , оссур тилида “ кунукку ”– нашр қилиш , русча “ книга ” ( масалан , “ Библия ” юнонча сўз бўлиб , “ Китоблар ” деган маънони англатади ) – асарларнинг нашр этилиши ( қадимда эса қўлёзмаларнинг ҳам муқовалаш ) ва ниҳоят арабча “ китоб ” – ёзилган , муқоваланган асар , маълум матнли варақлардан иборат , жузлаб тикилган , муқоваланган , ҳажми 48 саҳифадан кам бўлмаган босма ( қадим қўлёзма ҳам ) асар эканлиги маълум бўлади .

Демак, китоб инсоният оламининг яратган ноёб мўжизаларидан бири сифатида, аждодлар ақл-идрок кучининг қудратли қуроли ва зиё чашмаси эканлиги ойдинлашади. Бинобарин, илк қўлёзмалар, китобатчилик анъаналари, адабий-бадиий асарлар ўзбек болалар китобхонлигининг ибтидосидир. Жамиятнинг болаликка муносабати, фарзанд таълим-тарбияси ҳақида қайғуриш илк китоблардаёқ кўзга ташлангани шундай мулоҳазага асос бўлади. Зотан, ўттиз аср муқаддам Мовароуннаҳр заминида вужудга кела бошлаган “Авесто” ана шундай китобларнинг илк намунаси эди. “Авесто” том маънода қадимги тарихнинг буюк сивилизациясидир. У орқали жуда кўп маълумотлар, аждодларимизнинг энг қадимий урф-одатлари, диний ва дунёвий билимлари, таълим-тарбияга оид қатъий қонун-қоидалар, ота-она ва фарзанд, устоз ва шогирд муносабатлари, қиз ва йигит болаларнинг ўрганиши жоиз бўлган ҳунарлари, шунингдек, бадиий тафаккур намуналари инсоният маданиятининг нодир дурдонаси сифатида бизгача етиб келган. “Авесто”шунослар, адабиётшунослар бу китобнинг яратилиш тарихи, унинг эрамиздан олдинги ИХ асрда илк куртаклари бизнинг юртимиз ҳудуди – кўҳна Хоразм заминида пайдо бўла бошлаб, ВИ асрда узил-кесил шаклланган маздопарастлик динининг асосчиси Зардушт ва унинг таълимоти ҳақида кўплаб илмий-бадиий рисолалар яратишган. Жумладан, профессор Ҳ.Ҳомидийнинг “Авесто сабоқлари” рисоласи эътирофга сазовор. Рисолада тарихий шахс – Спитамон Заратуштранинг вояга етиши, тарбияси ҳақида ҳам сўз боради. Таъкидланишича, Пурушасп ўғлининг тарбияси ва муҳофазаси билан жиддий шуғулланган. Зардушт етти яшарлигидан ўн беш яшарлигигача донишманд, шоир Барзин Курас қўлида илм олади. Хусусан, у ижтимоий билимлар, табиатшунослик, каломи бадеъ, нотиқлик санъатини пухта эгаллайди; устози айтган шеърлар, асотирларни ёд олади; қабила баҳодирларидан жанговарлик, жаҳонпаҳлавонлик, чавандозликни ўрганади. Ўн олти ёшида Зардушт белига оқил ва жасур йигит сифатида “мардлик камари”ни бойлайди... Энди у нор туяларни боқишдан ташқари, отаси

уюштирадиган йиғинларда, қавм мўйсафидларининг баҳсларида иштирок этиб, қабилаларнинг урф-одатларини ўрганган... “Авесто” бошқа барча диний китоблар сингари қомусий моҳиятга эга бўлган асар ҳисобланади. Жумладан, унда хотин-қизлар ҳақ-ҳуқуқини эъзозлаш, оила дахлсизлиги ва мустаҳкамлигига эришиш, ота-оналарнинг фарзанд олдидаги, фарзандларнинг ота-она учун масъулияти, қизларни оилавий турмушга тайёрлаш хусусида ибратли фикрлар мавжуд. Зардушт ўзининг таълимотида “Андишаи нек” (пок эътиқод ёки эзгу фикр), “Гуфтори нек” (тўғри, рост сўз ёки, эзгу калом), “Кирдори нек” (яхши амал ёки эзгу иш) бирлигига суянади. Муҳими, илк китобхонлик анъаналари “Авесто” ва унга оид тафсирномаларни ўқиш асосида юзага келган, мактаб ҳодисаси ҳам ўз сарчашмасини шу китоблар ўқиладиган ва куйланадиган эҳромлардан бошланганига шубҳа йўқ. “Авесто”да тарбиячилар, муаллимлар, устоду мударрисларларнинг бурчлари белгиланган, улар зиммасига жамиятнинг энг муҳим юки топширилганлиги қайта-қайта уқдирилган, уларнинг фаолиятига қараб “яхши” ва “ёмон” устозларга ажратиб изоҳланган, баҳо берилган. Яхши устозлар “соғлом, ақл-ҳушли фарзандларни, жасур, доно ва турли тилларни биладиган ўғил-қизларни, элни бало-қазолардан ҳимоя эта оладиган ўғлонларни, яхши келажак, порлоқ ҳаётни равшан кўз билан кўра оладиган авлодни” тарбиялайди. Шу сабабли устозлар Ахурамаздага яқин, поктийнат кишилар сифатида алқанади ва уларнинг ёшлар қалбида ҳаётга муҳаббатни сингдиришдаги буюк хизматлари эътироф этилади. Ёмон устодлар эса ҳаётни ғамгин қилувчи, ҳаёт чироғини сўндирувчи, жоҳилият сари етакловчи нодонлар сифатида қораланади. “Авесто”да қиз болалар тарбиясига алоҳида эътибор бериш лозимлиги бир неча ўринда махсус таъкидланган: “Ўғил болаларга нисбатан қиз болалар илму дониш ўрганишга жиддийроқ киришсинлар. Зероки, улар ота-она хонадонида бўлган вақтларида ота рўзғорини тартибга солиб, зийнат бериб борсалар, жуфти ҳалоли манзилига боргач, болалар тарбияси, таълими билан,

келажак насл тарбияси билан машғул бўлмоқлари лозим бўлади”... Қадимги рус тарихининг буюк тадқиқодчиси академик Н.И.Конрад, адабиётнинг пайдо бўлиши ва ривожланишида Гилгамиш ҳақидаги эпос, Инжилдаги тафсилотлар, “Маҳабхорат” ёки “Илиада” матнлари катта “чашма” бўлиб хизмат қилганлигини таъкидлаган эди. “Қадимги эски дунё, – деб ёзади олим, - янги адабиёт учун биринчи манбаа бўлиб хизмат қилган” 9 . Шу нуқтаи назардан қаралса, “Авесто”даги ўгитлар мазмуни халқ мақоллари, мумтоз адиб ва мутафаккирлар ижоди мағзига сингдирилиб, ёш авлод камолотига узоқ асрлар давомида муносиб ҳисса қўшиб келган китобхонлик намунаси ҳисобланади. Ўрта Осиё халқларининг қомусий китоби “Авесто” қарийб икки минг йиллик (мил.авв. ИХ-ВИИИ, мил. ВИИИ асрлар) тарихида ёш авлод тарбияси, илму маърифати учун қандай юксак аҳамият касб этган бўлса, араблар истилосидан сўнг мусулмонликнинг муқаддас китоби “Қуръони карим” шундай маънавий комиллик асосига айланди. Болалик ҳуқуқларининг англана борилиши оқибатида болалар имкониятларини ҳисобга олиш зарурияти туғилади. Натижада, ВИИИ асрдаёқ эрон педагоглари томонидан Қуръон негизида мусулмонликнинг асосий ҳукмларини қамраб олувчи “Ҳафтияк” дарслиги тузилган. Бу ўқув китоби, салкам ўн тўрт аср давомида Эрон, Марказий Осиё, Шарқий Хитой, Ҳиндистон ва бошқа мусулмон ўлкаларида илк алифбе вазифасини ўтаб келган. Ҳафтияк – форсча-тожикча сўз бўлиб, Қуръоннинг еттидан бири деган маънони англатади. У ўтмишда Туркистон мактабларида ҳам ўқувчилар араб алифбосини ўзлаштирганларидан сўнг бир-икки йил давомида ўқитиладиган хрестоматия ва биринчи қўлланма ҳисобланади. Бинобарин, “Ҳафтияк” болаларнинг илк ўқиш китоби, китобхонлик асоси, шунингдек, уларни Қуръони каримни ўқишга шайлайдиган, унинг руҳига олиб кирадиган дастур вазифасини ўтаган. Жаҳон болалар адабиётига П.Воздвиженскийнинг “Инжил” ҳикоялари болалар учун” деб номланган китоби жуда машҳур. Муаллифнинг ўзи бу ҳақда шундай ёзади: “Мен Янги ва эски Тавротнинг барча воқеаларини жуда

содда, болалар тилида сўзлашга ҳаракат қилдим, бу китобни ўзлари ўқишадими, ёки унга онаси, катта опаси ёки саводли энага ўқиб берадими, фарқи йўқ; асосийси, болалар энг кичик ёшларидан ўзларининг тоза ва беғубор қалблари билан сўзланган ҳикояларнинг мазмунини тушуниб, англаб олишсин”. Таъбир жоиз бўлса, худди шундай хулосани ўзбек болалар китобхонлиги тарихидаги қуръонхонлик, ҳафтиякхонлик, ҳадисхонликка нисбатан ҳам айтиш мумкин. Қуръонда барча ҳуқуқий ва ахлоқий масалалар умумий тарзда баён этилган бўлиб, уларга аниқлик киритиш ва изоҳлаш учун Муҳаммад (с.а.в.) ўз ҳадисларини айтган. Бу ҳадисларни пайғамбарларнинг сафдошлари ёдда сақлашга ҳаракат қилганлар. Пайғамбар вафотидан сўнг эса ҳадисларни нақл қилиш одат тусига кирган. Исломни қабул қилган халқлар маданий ва ғоявий меросининг кўп унсурлари Исломга ҳадис шаклида ўтган. Ҳадис йиғиш ўрта аср мусулмон маданиятининг муҳим хусусияти бўлиб, билим излашнинг асосий мазмуни ҳисобланган. Ҳадис ҳар қандай илмий асарни асослашнинг муҳим қисми бўлган. Шу сабабли ундан халқ ҳикматли сўз ва матал сифатида ҳам фойдаланган. Ҳадисларнинг ижтимоий-ахлоқий қиммати чуқур инсонпарварлик мазмуни билан йўғрилганидадир. Масалан, болани тарбиялашда ота-онанинг бурч ва масъулиятлари “Ёш болани елкага миндириш ҳақида”, “Солиҳ бола кўзга шодлик, хурсандлик келтиришга сабабчидир”, “Ота ўз фарзандларига одоб ўргатиши ва яхшилик қилиши ҳақида”, “Етим болани тарбият қилувчининг фазилати ҳақида”, “Ёш болалар билан ҳазиллашиш ҳақида”, “Янги пишган мевани атрофдаги ёш болаларга бериш ҳақида” каби ҳадисларда нақл қилинса, фарзанднинг ота-онаси, қариндош-уруғлари ва умуман, катталар олдидаги бурч, масъулиятлари “Онани рози қилиш ҳақида”, “Отани рози қилиш ҳақида”, “Ота-она кексайган вақтида хизмат қилиб дуоларини олмасдан жаннатга кира олмаган киши ҳақида”, “Ота-онани сўкмаслик ҳақида”ги ҳадисларда ўз ифодасини топган. Ёхуд, Исмоил Ал-Бухорийнинг энг яхши иш – очларга таом, таниш- нотанишларга салом бериш, энг ёмон иш – ноҳақ қон тўкилиши, шунингдек,

мусулмонларнинг бир-бирлари билан уч кундан ортиқ аразлаб, гина сақлаб, гаплашмай юриши мумкин эмаслиги ҳақидаги ҳадислари мазмун-моҳиятан ҳамон ижтимоий-тарбиявий қимматга эга. Хуллас, аждодлар анъаналари, маънавий бой мероси авлодларга тўлатўкис етиб бориши учун уларни қандай бўлса шундайлигича болаларга ҳам тушунтириш жоизлиги аёнлашади. Бу жиҳатдан ўтмишда болалар китобхонлиги намунаси ҳисобланувчи яна бир мажмуа – “Чор китоб” фикримизни тасдиқлайди. У болаларнинг илк ўқиш китоби сифатида форсча- тожикча чаҳор китоб – тўртта китобнинг бир муқова остидаги жамланмасини англатади. У форс-тожик тилида битилган эса-да, қарийб олти асрдан зиёдроқ вақт давомида нафақат, Мовароуннаҳр-Туркистон, балки бутун Марказий Осиё халқларининг маънавий ва эътиқодий бирликларини таъминлаш ва тарбиялашда хизмат қилиб келган. “Чор китоб” таркибидаги биринчи китобнинг унвони – “Номи ҳақ” (Оллоҳнинг номи) бўлиб, у мусулмонликнинг биринчи шарти калимаи шаҳодатнинг моҳиятини шарҳлашга бағишланган. Иккинчи китоб “Бидон” (“Билгил”) деб номланган бўлиб, иймон, ислом ва намоз маърифати савол-жавоб тарзида ихчам тушунтирилади. Учинчи китоб “Муҳиматул муслимин” (Мусулмонликнинг муҳим қоидалари) бўлиб, саволларга ҳадислар воситасида жавоб берилганлиги боис “Қавлун Набий” (“пайғамбар сўзи”) деб ҳам юритилган. Тўртинчи китоб – “Панднома” эса этнопедагогик моҳияти билан ажралиб туради. Унда инсонийлик моҳияти, яхши фазилатлар ва ёмон хислатларни ўзаро муқояса қилиш негизида таҳлил ва талқин қилинган. Умуман, “Чор китоб”нинг биринчи ва тўртинчи китоблари шеърий, иккинчи ва учинчи китоблари эса насрий шаклда бўлиб, улар мазмун-моҳиятан бирбирини тўлдириб, исломий таълим-тарбия ўзани сифати яхлит композитсия шаклига келтирилгани эътирофга лойиқдир. Муҳими, барча китоблар ҳам инсонийликни шарафловчи, пок ахлоқ-одобга эга шахсни тарбиялашдаги восита эканлиги ҳамда ўтмишдаги болалар китобхонлиги тарихининг ёрқин саҳифаси нуқтаи назаридан диққатга сазовор.

Ниҳоят, исломий қарашларни идрок этишда уларнинг мазмунини оммабоп, образлар воситасида ҳикоя қилиш анъанага айланиб, динийахлоқий панднома ва қиссалар, дунёвий аҳамиятга эга дидактик асарлар силсиласи юзага келган. Айниқса, Шарқ мутафаккирлари фарзанд тарбиясига алоҳида эътибор билан қараганлар. Жумладан, Ал-Муқоффанинг (мил. 721-757) “Иршод ул-кабир” ва “Иршод ул-сағир” дидактик рисолалари араб адабиётида яратилган илк панднома ҳисобланса, Х-ХВ асрлар давомида форс-тожик, араб ва туркий тилларда Марказий Осиё халқлари адабиётларида ҳам насрда, ҳам назмда пандномаларнинг хилма-хил йўналишлари силсиласи яратилган. Айниқса, Кайковуснинг “Қобуснома”, Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг”, Аҳмад Югнакийнинг “Ҳибат улҳақойиқ”, Фаридиддин Атторнинг “Илоҳийнома”, Саъдий Шерозийнинг “Гулистон”, Сайфи Саройининг “Гулистон бит-туркий”, Абдураҳмон Жомийнинг “Баҳористон”, Алишер Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр”, “Маҳбуб ул-қулуб”, Ҳусайн воиз Кошифийнинг “Ахлоқи Муҳсиний” сингари насрий пандномалари; шунингдек, Аҳмад Яссавий ҳикматлари, Атторнинг “Панднома” ва Саъдий Шерозийнинг “Бўстон” манзумалари, Жомий ва Навоий “Арбаъин” (шеърий ҳадис)лари эса назмий пандномачилик сифатида юксак эътирофга сазовордир. Муҳими, уларнинг аксарияти болалар китобхонлигидан кенг ўрин олган. Яъни, бу пандномалар баъзан мавзу-моҳиятига кўра, баъзан эса бевосита аталганлик нуқтаи назаридан болалар адабиётининг тарихий ўтмишига дахлдордир. Бу дурдона асарлар узоқ асрлардан буён фарзанд тарбияси учун дастуруламал бўлиб, поклик, ростгўйлик, инсонийлик фазилатларини сингдириб келмоқда. Эски мактабларда Кайковуснинг форс-тожик тилида битилган “Қобуснома” асаридан кенг фойдаланилгани ва у ҳам отанинг фарзандига бағишлови жиҳатидан болалар китобхонлиги тарихида айрича аҳамият касб этади. Асар ўзбек тилига биринчи марта 1860 йилда шоир ва таржимон, тарихнавис Муҳаммад Ризо Огаҳий томонидан таржима қилинган. У 44

бобдан иборат бўлиб, мўжаз ривоятлар, ихчам латифалар, кичик-кичик ҳикоятлар тарзида берилган, ҳар бир ҳикоя мустақил мазмун-моҳиятга эга. “Қобуснома”да ҳам жисмоний, ҳам ақлий тарбиянинг барча қирралари теран таҳлил этилган, инсон шахсининг шаклланиши учун муҳим деталларга эътибор қаратилган. Шу боис панднома фарзандга мўлжалланган эса-да, унда катта ҳаётий тажрибага эга инсон қарашлари диди, савияси, эътиқоди ва ижтимоий мавқеи, нуқтаи назари устивор. “Қобуснома” ўз даври халқ педагогик қарашларини умумлаштира олган асар сифатида ҳам эътирофга лойиқ. Унда тилга олинган масалаларнинг кўпчилиги ҳали-ҳануз долзарб аҳамиятини йўқотмаган. Жумладан, асарнинг “Ота-она ҳақини билмак” (бешинчи боб), “Ҳунар фузунлиқ била баланд қадр бўлмоқ” (олтинчи боб), “Сухандонлик билан баланд мартабали бўлмоқ” (еттинчи боб), “Фарзанд парвариш қилмоқ” (йигирма еттинчи боб) зикридаги ахлоқий-эстетик моҳиятга эга муносабатлар ёхуд инсоннинг жамиятдаги мавқеини белгиловчи муҳим омиллар тўғрисидаги қарашлар жозибали ҳикоятлар орқали мушоҳадаланган. Масалан, Кайковус ўғлига икки томон (ота ва она)дан ҳам насл-насаби поклиги ва улуғлигини таништириб, тушунтирар экан, бу қадру қимматни баланд тутишини таъкидлайди ва шундай уқтиради: “Бу жаҳон бир зироатгоҳдур, ҳар нима эксанг, шуни ўрасан ва ҳар на сўз десанг, шунинг жавобин эшитурсан. Дегилким, дунё жойи фоний ва охират саройи боқийдур. Бу жойда иффатли, парҳезкорларнинг ҳиммати шерларнинг ҳимматидекдур, бадкирдорларнинг ҳиммати итларнинг ҳимматидекдур. Ит ҳар сайдниким олса, ўша жойда ер, шер ҳар сайдники олса, бошқа жойда ер. Бу орият саройи сенинг сайдгоҳингдур ва тангри таолонинг ибодати сенинг сайдингдур. Агар дунё саройида тоат сайдини инкор қилсанг, оқибатининг мужиби бўлур”. Муаллиф бу орқали инсонларнинг ўз эзгу-амаллари билан икки дунё саодатига эришишларига умид қилади. Кайковус бошқа масалалар қатори фарзанд парвариши зикрида алоҳида тўхталади. Чақалоққа энг аввал яхши исм қўйиш, фарзандни оқил ва меҳрибон дояларга топшириш, суннат қилур вақтида суннат қилиш,

қудратига лойиқ тўй ва томоша қилиш ҳамда ўқишни ўргатиш жоизлиги таъкидланади. Шунингдек, фарзандга турли ҳунар, касб, илм ўргатиш ҳақида фикр юритган. Ота ўғлига яна қуйидагиларни алоҳида уқдиради: “Болаларга муаллимлар адаб берсунлар, токи сендин ўғлингнинг кўнглида гина қолмасин. Аммо унинг кўзига ўзингни ҳайбатлиғ кўргузғил, то сени хор тутмасин ва ҳамиша сендин қўрқиб юрсин. У бир нарсани орзу қилса, қудратинг етгунча ундин аямағил, то танга ҳаваси била сенинг ўлимингни тиламасин... сен адаб, ҳунар ва донишни фарзандингга ўзингдин мерос қилғил. Токи, унинг ҳақин бажо келтурмиш бўлғайсан...” Шубҳасиз, Унсурулмаолий Кайковус қарашларида ўз даври, мавқеи, ижтимоий қатлами таъсири яққол кўринади. Шундай бўлса-да, мутафаккирнинг ахлоқий қарашларида ҳамма замонлар учун ибратли ўгитлар бисёр. Бинобарин, “Қобуснома” ҳозирги замон педагогикасининг ҳам фаол қўлланмаларидан биридир. Зеро, мумтоз болалар китобхонлиги ана шундай педагогик рисолалар, пандномалар билан тўлиша бориб, дидактик адабиёт намуналарини ҳам қамраб ола бошлагани аёнлашади. Саъдий Шерозийнинг “Гулистон” ва “Бўстон” форсча-тожикча яратилган мумтоз китобхонлик намунаси бўлса, Алишер Навоийнинг дидактик асарлари туркий болалар китобхонлигидан кенг ўрин олган. Алишер Навоий – болалар китобхонлигида Инсон ахлоқий фазилатлари, таълим-тарбияси Шарқ адабиётининг етакчи мавзу ва моҳиятини ташкил этиши бежиз эмас. Бу мавзудаги адабиётпандномалардан ташқари, бадиий юксак достонлар, насрий асарларда ҳам “маъвиза”, яъни ўгит-насиҳат характеридаги қисмлар бўлганлиги адабиётнинг “адаб” сўзидан олинганлигини асослайди. Инсон одоби, онги, илму амали туфайли барча махлуқотларнинг афзали, шарифи деб таърифланиши туркий адабиётда Навоий даҳоси билан бошланади. Чорак кам олти асрдирки, Алишер Навоий халқ фахри, тилимизнинг байроқдори, шеърият мулкининг султони, маданият ва маънавиятимизнинг порлоқ қуёши бўлиб келаётир. “Ёшларимиз Навоийни қанчалик чуқур ва пухта билса, – деб

ёзади И.Ҳаққул, – маърифат, эзгулик, комиллик сирларини ўшанча кенгроқ эгаллайди. Навоийнинг сўзлари дилига ўрнашган одам, ўзи истасинистамасин, одамийлик шарафи ва куч-қувватини идрок этади. Навоийни етарли даражада билиш-адолат, диёнат ва имон-еътиқоднинг кучига ишонч демак”. ХВ асрнинг сўнгги чораги, ХВИ асрдан эътиборан Навоий асарларини ўқиш ўзига хос анъанага айлана борган. Шарқ халқлари китобхонлигида форс-тожик тилида шоҳномахонлик, саъдийхонлик, ҳофизхонлик, румийхонлик, жомийхонлик билан бирга, туркий (эски ўзбек) тилидаги яссавийхонлик, қиссахонлик ёнида навоийхонлик ҳам қарор топган. Жумладан, болалар китобхонлигида Навоий асарларининг айрича аҳамияти борлиги бежиз эмас. Улуғ мутафаккир ёш авлод тарбияси учун алоҳида эътибор зарурлигини ўз достонлари ва асарларида ёрқин ифода этган. Хусусан, “Хамса”нинг дастлабки уч достони – “Ҳайрат ул-аброр”, “Фарҳод ва Ширин”, “Лайли ва Мажнун”, шунингдек, “Маҳбуб ул-қулуб”, “Арбаъин” (Қирқ ҳадис)да шоирнинг ахлоқий қарашлари ўз тажассумини топгандир. Навоий “Хамса”сидаги кириш достони “Ҳайрат ул-аброр” (Яхшиларнинг ҳайрати) фалсафий, таълим-тарбияга оид шеърий асар бўлиб, у Шарқ адабиётидаги хамсанавислик анъанасига мувофиқ ёзилган бўлиб, дидактик мазмундадир. Навоий достонининг муқаддима қисмидаги муножотларда шоир Аллоҳнинг буюк ва беқиёс гўзаллигини таъриф ва тавсиф этиш билан бирга, шоир барча мавжудот орасида энг улуғи, энг шарофатлиси инсондир, деган фикрни бадиий юксак даражада ифода этади: Борчасини гарчи латиф айладинг, Борчадин инсонни шариф айладинг. “Ҳайрат ул-аброр” асарининг бошланиши уч ҳайрат тавсифидан иборат. Уларда табиат, коинот ва инсоннинг улуғлиги ва гўзаллиги тасвир этилган. Бу уч мавжудотнинг ягоналиги, бир-биридан ажралмаслиги, уларнинг ҳайратомуз даражадаги уйғунлиги уч ҳайратнинг асосий мундарижасини ташкил этади. 63 бобдан таркиб топган достоннинг 21 фаслини анъанавий муқаддимавий боблар, 40 бобини – 20 мақолат ва 20 ҳикоят, қолган икки бобини эса – хотима ва бир ҳикоят ташкил этади. Достондаги йигирма

мақолат комил инсон ўзида мужассам этмоғи лозим бўлган фазилатлар изҳоридан иборат. Асарнинг бир неча боблари одобахлоқ ва таълим-тарбия масаласига бағишлаган. Навоий бу достоннинг олтинчи мақолатида одоб ва камтарликни улуғлаб, таълим-тарбияга доир қимматли фикр ва мулоҳазаларини баён қилиши билан бирга, такаббур ва одобсиз кишиларни қаттиқ қоралайди. Шоир адаблилик тўғрисида фикр юритаркан, уни кичикларга бахтиёрлик, улуғларга юксак мартабалилик омили, деб билади. Бунда тавозеъ – камтарликни асосий восита сифатида талқин этади. Алишер Навоий ахлоқий қарашларини ифодалашда ҳаётий деталлардан кенг фойдаланади: “Қачонки янги чиққан ой тавозеъ сақлаб, қаддини хам қилди, у кун сайин камол топа бошлади. ...Осмон ҳам тавозе`га риоя қилиб эгилгани учун бутун олам унинг амрига буйсунади...” Ҳаё ва адаб инсоннинг шараф белгиси экан, кулгу – адабсизликнинг белгиси сифатида талқин этилади. Шоир какликнинг қаҳқаҳаси овчи тузоғига, ғунчанинг очилиши (кулиб) хазон бўлишига, чақмоқнинг кулгуси ерга пастлашишига сабаб бўлганини тасвирий уфодалар орқали кўрсатиб беради. Шунингдек, Алишер Навоий камтаринлик тўғрисидаги меъёрни шундай кўрсатади: қулга бек ортиқча тавозуъ кўрсатса, ўзига азоб-уқубат ипларини орттирган бўлади. Гадонинг олдида сажда қилиш марҳамат эмас; унга бир дирҳам берсанг, бу унга нисбатан марҳамат кўрсатишдир. Ўриндан туриб болага жой бериш ҳам адабдан эмас; кексалар бу ишни адаб ҳисоблашмайди. Шу тариқа, шоир адаблилик шартларини сақлашда ҳар бир одамнинг даражасига қараб бажариш лойиқлигини таъкидлайди. Жумладан, улуғ мутафаккир ёш болага нисбатан энг зарур иш, уни кичкиналигидан парвариш қилишдир, деб кўрсатади. Унинг эътирофича, тарбиянинг бири болага яхши исм қўйиш бўлиб, уни номи билан чақирганларида уяладиган бўлмаслиги керак. Навоий болага илму-адаб ўргатиш учун муаллим чақириш лозимлигини уқдирар экан, шафқат қилиш фойдали, аммо ортиқчаси зарардир, дейди. Бинобарин, ҳар хил балолардан фарзандини ўз меҳри билан асрашни ота-онанинг тавозеъси ҳисобласа, ота-онани ҳурмат қилиш – “буни

бажариш унинг (фарзанд) учун мажбуриятдир”, – дейди. Шоир каттаю кичикка қарата ота-онага хизматни бирдек қилиш, хизмати қанча ортиқ бўлса ҳам, кам деб билишни ўз ўгитларида илгари суради: Бошни фидо айла ато қошиға, Жисмни қил садқа ано бошиға. Икки жаҳонингға тиларсен фазо- Ҳосил эт ушбу икисидин ризо. Тун-кунунгга айлагали нурпош, Бирисин ой англа, бирисин қуёш. Достоннинг саккизинчи мақолатида Навоий ёлғизликка нисбатан кўпчилик-жамоатни улуғлаб, кишиларнинг бир-бирлари билан аҳил, дўст бўлишларини истайди. “Ҳайрат ул-аброр”нинг ўнинчи мақолати ростгўйлик, ҳалоллик ва тўғриликка бағишланган. Шоир ёлғон сўзлашнинг ёмон оқибатини “Шер билан Дуррож” масалида овчининг тузоғига тушган Дуррож образида ҳикоя қилади. Илм аҳлларига бағишланган ўн биринчи мақолатда илм ва илм аҳли, қалам аҳли, эл манфаати, савоб ва жаҳолат, худбинлик ва худбинларга муносабат каби масалалар ахлоқий таҳлил этилади. Навоий бир мусофир, камбағал одамнинг чинакам илм олиши учун не-не муҳтожлик, қашшоқлик, очлик ва сарсон-саргардонликлар машаққатини баён қилар экан, илмда соҳибқирон бўлгунча ўттиз йиллик давр ўтишини, шунда ҳам биттаиккитагина камолот эгаси бўлиб етишишини асослайди. Аммо, унинг кўнгли илм маскани, илм даргоҳи, унинг бир қатра вужуди илм дарёсига айлангани улкан муваффақият сифатида талқин этилади. Алишер Навоий олимлик мартабасини ана шундай юксакликда кўради. У илм аҳли деганда кўп тилларни ва билимларни эгаллаган қомусий олимлик шарафини назарда тутиб, уларнинг жоҳилларга хизмат қилишини эса золимлик, деб баҳолайди. Навоий олимлар билан жаҳолат эгаси бўлган беку амалдорларнинг сурати ва сийратини таққосларкан, ҳаётий деталларни айни муқояса сифатида эслатиб ўтади: “Эгнидаги тўнида юзта йиртиқ бўлса ҳам, гулнинг тўни йиртиқ-йиртиқ экани айб эмас-ку! Қуёшнинг яланғочлиги унинг зийнати-ку; булутдан либос кийганда эса, ҳамма ёқни қоронғилик босади. ...Ер кишининг шарафи кийимда эмас; дур садафдан узоқ бўлса,

баҳоси камаймайди. Пашшанинг ҳам уст либоси заррин, аммо унинг қўнадиган жойи ўлимтикларнинг устидир”. Дарҳақиқат, маърифатпарвар ва буюк шоир Алишер Навоийнинг ахлоқий-таълимий қарашлари ҳозирги кунда ҳам шу жиҳатлари билан ўз қадр-қимматини сақлаб келмоқда. У ўз замонидаёқ, ёшларни илм-ҳунар эгаллаш, меҳнатни севишга ундаб, ўрганилган илм ва ҳунарни халқ, Ватан йўлида сарф қилиш зарурлигини уқдирган. Навоий таълимотида илм-фанни эгаллаш учун ёшликдан бошлаб астойдил ўқиш, ўрганиш таъкидланади. Бу жиҳат шоирнинг ўз ҳаётий тажрибасида ҳам етакчи шиорга айланганини, яъни жуда ёшлигидан таълим олгани, ўқишга берилганидан англаш мумкин. Қолаверса, 4-5 ёшлариданоқ кўп шеърларни ёд билганлиги, Фаридиддин Атторнинг “Мантиқ ут-тайр” (“Қуш нутқи”) асарини ҳам болалик чоғларидаёқ қайта-қайта ўқиб, ёд олгани бу фикрни асослайди. Алишер Навоий умрининг сўнгги дамларигача иқтидорли ёшларга, маърифатга катта эътибор қаратганлигини кузатиш мумкин. У меҳнаткаш халқ болаларини ўқитиш ва тарбиялаш учун мактаблар очиш ва мадрасалар қуриш тўғрисида ғамхўрлик қилганлиги, подшо Ҳусайн Бойқародан ўғил ва қиз болалар учун мактаблар очишни талаб қилгани, шахсан ўзи мадрасалар қуришда ташаббус кўрсатгани ҳам навоийшунослар томонидан кўп таъкидланган. Навоийнинг фикрича, мактаб халққа нур келтиради, унга тўғри йўл кўрсатади, болаларни билимли қилади. У ўзининг “Ихлосия” мадрасаси ёнида мактаб очиб, болаларни ўқитиш ва тарбиялаш учун зарур шароит яратиб, бунинг учун лозим бўлган маблағ ажратгани ана шундай эътиборли далиллардан. Навоий дарс берувчини қуёшга ўхшатади ва бу қуёш ўз атрофидаги юлдузларга нур сочади, яъни мударрис “абжадхоналар”га, ҳали илмдан бехабар бўлган толибларга илм нурини сочади, маърифат беради, дейди. Алишер Навоий таълим-тарбиявий фикрларини ўзи яратган бадиий асарларида кўпроқ баркамол инсонни ифодаловчи ижобий образлар яратиш орқали баён қилади. Навоий ақл кучига чексиз ишонади, комил ишонч билан илм-фаннинг хислати жуда катта, деб ҳисоблайди. Алишер Навоий инсон

шахсининг камол топиши болаликдан бошланажагини назарда тутиб, достонларидаги айрим бобларни қаҳрамонларининг болалик тарбиясига бағишлайди. Жумладан, Фарҳод ва Мажнун болалиги тасвири бунга ёрқин далил бўла олади. У ахлоқий-таълимий қарашларини бутун ҳаёти ва ижодий фаолиятининг синтези ҳисобланувчи “Маҳбуб ул-қулуб” (“Кўнгилларнинг севгани”) пандномасида янада чуқурлаштирган. Бу асар шоирнинг устозлари Шайх Саъдийнинг “Гулистон” ва “Бўстон”, Абдураҳмон Жомийнинг “Баҳористон” сингари дидактик адабиёт анъаналаридан ижодий илҳомланиб ёзилгандир. “Маҳбуб ул-қулуб”да буюк шоир ва мутафаккирнинг жамиятдаги турли қатламларига мансуб шахслар тўғрисида умр бўйи қилган кузатувларидан келиб чиққан хулосалари якун топган. Унда Навоий яхши феълхусусиятларни санаб ўтган, одамлар учун фойдали ўгит ва мисоллар келтирган. Айниқса, ўгитлар шоирнинг барҳаёт даъватлари тарзида навқирон авлодларни асрлар оша баркамоллик сари ундаб келмоқда. Ва айтиш жоизки, Навоий асарлари худди шу нуқтайи назардан нафақат бугун, балки ўтмишда ҳам болалар китобхонлиги асоси сифатида маълум ва машҳур бўлган. Тўрт асрдан зиёдроқ давр мобайнида Алишер Навоий асарларини халқимиз қўлёзма китоблар (девонлар, баёзлар ва тазкиралар)дан ўқиб ўрганди, шоир ғазаллари негизида яратилган қўшиқлар ҳам навоийхонликда айрича аҳамият касб этди. Мактабларда ҳам, мадрасаларда, давра ва суҳбатларда ҳам шоир асарларига рағбат тобора кучая борди. Хусусан, ХИХ асрнинг сўнгги чорагидан эътиборан шоир асарларини кўп сонли ададларда тошбосма (литография) ва типографияларда чоп этиш йўлга қуйилгач, бу жараён янада чуқурлаша ва кенгая борди. ХХ асрда Навоий асарларини ўқиб-ўрганиш ўрта ва олий мактаб дастурларидан кенг ўрин олди, асрнинг охирларига бориб эса, боғчалар таълими доирасига ҳам киритила бошланди. Шу зайлда турли ёшдаги китобхоннинг ўз Навоийси қад ростлайдиган бўлди. Шу эҳтиёж “Хамса” достонларининг, шунингдек, “Лисон ут-тайр” ва “Маҳбуб ул-қулуб” асарларининг ҳозирги адабий тилда

қайта айтилган насрий баёнлари ва табдилларини яратишга, қолаверса, кичик ёшдаги болаларга мўлжаллангани “Қизиқ ҳикоялар” (1991) нашрини амалга оширишгача олиб келди. Буюк гуманист болаларга келажак соҳиблари сифатида қаради, шунга кўра уларнинг тарбиясига алоҳида эътибор бериш зарурлигини уқтираркан, бу соҳадаги ахлоқий қарашларини “Хамса” достонларида, хусусан, дастлабки уч достони – “Ҳайратул-аброр” (“Яхшиларнинг ҳайрати”), “Фарҳод ва Ширин”, “Лайли ва Мажнун”да, шунингдек, “Лисон-ут-тайр” (“Қуш тили”), “Маҳбуб ул-қулуб” (“Қалбларнинг севгани”) ҳамда “Арбаъин ҳадис” (“Қирқ ҳадис”) каби асарларида олға сурди. Бу асарлар болалар навоийхонлигида айрича мавқе ҳосил қилиб келди. Алишер Навоий комил инсоннинг шаклланиши болаликдан бошланажагини назарда тутиб, Фарҳод ва Мажнунларнинг бола сифатида улғайиш жараёнларини кўрсатишга алоҳида эътибор берди. Фарҳод тирноққа зор Чин мулкининг шоҳи хонадонида туғилади, бу орзиқиб кутилган хуррамлигу ушалган армоннинг нишонаси эди. Шу сабабли шоир мурғаккина чақалоқни тубандагича таништиради: Кўзида ашк селидан асарлар, Дамида оҳ дудидин хабарлар. Муҳаббат нури олинда ҳувайдо, Жамолида вафо туғроси пайдо. Фалак деб дард элининг шоҳи они, Малак деб дард ўти огоҳи они. Бу чизгиларда чақалоқнинг келажагига дахлдор башорат тажассум топган, яъни, йиғлаб дунёга келган бу чақалоқнинг нафасида не-не машаққатларни кечажагидан хабар бергувчи оҳлар тутуни ўрлаб турган экан. Манглайида эса муҳаббат нури порлаётганидан, чеҳрасидан вафо туғро (тамга)сининг барқи мавжуд. Осмон уни барча дардлиларнинг шоҳи тимсолидаги фаришта қилиб яратган гўё, у барчанинг дардидан “огоҳ” – хабардор ўғлон бўлиб дунёга келган. Шу боис унинг номи ҳам ўзига мос бўлмоғи, ҳадисда айтилганидай, ўз ота-онасидан оладиган биринчи мукофоти муносиб исм бўлмоғини асосларкан, шоир дастлаб бундай ўғилга ота бўлиш

насиб этган шоҳнинг руҳий ҳолатини шундай ифодалайди: Ато ул дурга чун наззора қилди, Садафдек оғзи кулмакдин ёйилди. Шундан сўнг шоир чақалоққа исм қўйиш тафсилотига ўтади. Унга танланган исм қисматига дахлдор беш сўзнинг бош ҳарфларидан тузилган: “фироқ”дан – “ф”, “рашк”дан – “р”, “ҳажр”дан – “ҳ”, “оҳ”дан – “о” ва ниҳоят, “дард”дан – “д” ҳарфларининг бир-бирига “мураккаб” қилиниши асосида юзага келтирилган, уни бунёдга келтирган “устоди ишқ”нинг иродаси шундай: Анга фарзона Фарҳод исм қўйди, Ҳуруфи махзанин беш қисм қўйди. Фироқу рашку ҳажру оҳ ила дард, Бирор ҳарф ибтидодин айлабон фард. Борин устоди ишқ этгач мураккаб, Тараккубдин бу исм ўлди мураттаб. Кўринаётирки, чақалоқнинг туғилиши жисмоний ҳодиса бўлса, унга исм қўйиш – маънавий ҳодиса. Навоий чақалоқнинг жисмоний улғайишини маънавий улғайишга омихталаштирган ҳолда тасвирлашга айрича эътибор бераркан, бунда дастлаб, алланинг нечоғли катта аҳамиятга эгалигини таъкидлайди: Аруси чарх тун-кун доя кирдор, Бўлиб ҳар таври ҳолидин хабар дор. Бешик даврида чинию хитойи, Бўлиб юз нўш лаб достонсаройи. Кўзининг нози элдин элтиб уйқу. Анга уйқу кетурмакка навогў. Доя тун-кун уни парвариш қилиб, “достонсаро”лик, кўзларига ноз уйқуни чорлаш учун “навогу”лик қилиб аллалар айтиб, қувнаб-яшнаб улғайишига маънавий асос солганликларидан у бир ёшни тўлдирганидаёқ, оёқда туради: бешикни тарк этиб мустақил юра бошлайди. Шу зайлда у ҳамманинг суюмлиси бўлиб ардоғланади. Бу янглиғ чун бир ўлди ёши онинг, Шараф дуррига етти боши онинг. Қадам урдию тарки маҳд қилди, Куюб эмгак, юрурга жаҳд қилди. Фалакнинг айланиши туфайли у ана-мана дегунча уч ёшга тўлиб, сўзларни дурдай териб, ишқ афсоналарини сўзлагувчи бўлди. Шоир

тасвирида уч яшар Фарҳод ўн яшар боладай фикр юритиши билан барчани таажжублантира боради: Чу уч ёшига чекти даври афлок, Такаллум қилди андоқким дури пок. Сўз бори бўлиб афсонаи ишқ, Малому маскани кошонаи ишқ, Ажабдур уч ёшида ўзга атфол, Нечукким ўн ёшида ўзга атфол. Навоий бола маънавий камолотида устоз-тарбиячининг ролини шу хилда баҳолайди. Фарҳоднинг уч яшарлигидаёқ, бу қадар ҳам жисмоний, ҳам ахлоқий-маънавий камол топишида, албатта, унга мураббийлик қилган доя ва аллалаган “навого” ҳамда “достонсаро”лар хизмати катта эди. Шу сабабли энди унга сабоқ бериш учун "ҳакими нуқтадон" кераклигини ота ўз вақтидаёқ тушунди: Ато бу навъ кўргач иш ҳисобин, Муносиб англади илм иқтисобин. Кетурдилар ҳакими нуктадоне, Билик бирла жаҳон ичра жаҳоне. Фарҳод шу хилда нуктадон устоддан “фалак мушкилотлари” ва уларни ечиш йўлларини ўрганишга киришди, “қуёш янглиғ ёруғ” фикри билан “учинчи ой равон бўлди саводи”. “Қуръон”ни ёд олди. Унинг зеҳни шу қадар тез эдики: Агар бир қатла кўрди ҳар сабақни, Яна очмоқ йўқ эрди ул варақни. Не сўзниким ўқиб кўнглига ёзиб, Дема кўнглики, жон лавҳига қозиб. Ўқуб ўтмак, уқиб ўтмак шиори. Қолиб ёдида сафҳа-сафҳа бори. Алишер Навоий таълимни “ўқиш ва уқиш” тамойили асосида ташкил этишни бундан беш ярим аср муқаддам Фарҳодни тарбиялаш воситаси сифатида кўрсатиб ўтган эди. Мажнун тарбиясида ҳам Навоий шу йўлнинг мақбуллигини яна таъкидлайди. Мажнунни ҳам 4-5 ёшлар оралиғида бир “ҳунарвор устод”га берилганини, у ҳам бунда ўз қобилиятини намойиш этганини шундай ифодалайди: Кун бор эдиким беш-ун сабақни Англаб эвурар эди варақни.

Навоий болаларни тарбиялашда Фарҳод ва Мажнун тимсолларида идеал намуналарни курсатди. Навоий болалар тарбиясида ахлоқий қарашларнинг муҳимлигига ҳам алоҳида аҳамият берди. Бу жиҳатдан “Хамса”нинг кириш достони саналувчи “Ҳайрат ул-аброр” ҳамда энг сўнгги асари “Маҳбубул-қулуб” фавқулодда қимматга эга. “Ҳайрат ул-аброр” (“Яхшиларнинг ҳайрати”) достони 1483 йилда ёзилган бўлиб, 64 бобдан таркиб топган. Жами 3988 байт ( 7976 сатр)дан иборат. Достоннинг 21 боби-муқаддима, 40 боби-асосий қисми бўлиб, 20 мақолот, 20 ҳикоя ва масалдан ташкил топган. Сўнгги 3 боби-хотимасидир. Достоннинг асосини 20 мақолот ташкил этади, ҳикоя ва масаллар уларга иловалар саналади. Дастлабки тўрт мақолот иймон, ислом, салотин ва “риёйи хирқапўшлар сулуки” ҳақида бўлиб, кейинги мақолотларда ахлоқий тушунчалар хусусида баҳс этади. Шоир олға сурган ахлоқий-таълимий қарашлар силсиласида хулқ-одобни, меҳнатсеварликни, саховатпешаликни, меҳрибонлик ва адолатпешаликни, умуман, инсонни шарафловчи эзгу фазилатларни тарғиб этиш ва инсонни тубанлаштирувчи ярамас одат ва хислатларни шафқатсиз танқид қилиш етакчи тамойилдир. Жумладан, бешинчи мақолатда карам хусусида мулоҳаза юритилади. Унда сахийлик билан бахиллик бир-бирига қаршилантирилиб, ахлоқий моҳиятига баҳо берилади. Шоир талқинича, саховат-олижаноб инсоний фазилат, лекин унинг ўзига хос шартлари бор. Булар тубандагилар; а) саховат эҳтиёжга нисбатан беминнат бўлганидагина жоиздир; б) сахийлик деб тўкиб сочиш – исрофдир; в) кимдандир тамаъгирлик билан саховат кутиш – ҳаромдир. Бинобарин: Они сахий англагил, эй хушманд, Ким ани давлат қилибон сарбаланд. Ҳоли агар яхши дурур, гар табоҳ, Кимсадин этмас тамаъи молу жоҳ,. Ҳар неки ҳақ, берса қаноат қилур, Ҳам неки амр этса итоат қилур. Насрий баёни: эй ҳушёр одам, сен шундай одамни сахий деб билки, бахт-давлат унинг бошини юқори кўтариб, аҳволи яхши бўлса ҳам, ёмон

бўлса ҳам бировдан молу амал тамаъ қилмаса. Бундай одам худо нима берса – қаноат этади, нимани буюрса – бўйсунади. Навоий саховатни шу хилда тушунтираркан, кишиларнинг саховатига кўз тикишдан кўра ўз қўл кучи билан кун кўриш нақадар олижаноб инсоний фазилатлигини кўрсатиш мақсадида “Ҳотами Тойи ҳикояти”ни келтиради. Тўққизинчи мақолотда ишқни васф этса, ўнинчи мақолотда ростгўйлик ва тўғриликдан баҳс юритади. Бунда шоир хилма-хил ўхшатишлар воситасида ростгўйлик ва тўғриликнинг ёлғончилик ва эгриликдан афзаллик хусусиятларини очиб беради. Ниҳоят ёлғон сўзлаши туфайли овчи тузоғига илинган дуррож (тустовуқ) ҳолатини баён этувчи “Шер билан дуррож” масалини келтиради. Масалда келтирилишича, бир бешада шер яшар, ҳар гал болаласа, чумолилар (мур) унинг боласини нобуд қилаверганидан юрак олдириб қўйганди. Шу сабабли: Тишлабон ул мояи пайвандини Оғзида асрар эди фарзандини. Бироқ шу “бешада” бир дуррож ҳам яшар, ҳамиша шер ваҳмидан чўчийверганидан қўққисдан: “фарр эта” учар, бундан шервачча сесканиб кетарди. Бу ҳолдан шер ғам чекарди, Ниҳоят шернинг Кўнгли бу ишдин бўлиб озорлик, Бошлади дуррож била ёрлик. Ва унга бошига ҳар қанақа ташвиш тушса, кўмаклашмоққа сўз бериб, қўққисдан учавериб, унинг боласини қўрқитмаслигини шарт қилиб қўяди. Энди дуррож унинг ёнида чўчимай, эмин-эркин яшай бошлайди. Ҳатто шу эмин-эркинлигига ишонч ҳосил қилиш учун шерни синамоқчи бўлиб, бир гал овчи домига тушдим дея фарёд кўтаради. Шер уни қутқармоққа борса, фарёд ёлғон бўлиб чиқади. Дуррож бу ҳаракатини бир неча бор такрорлади. Шу сабабли шер унга ишонмай қўйди, Бошқа бир маҳалда дуррож чиндан ҳам сайёд домига тушади. Бу гал у: Қичқирибон дом аро ул мубтало, Неча деди, дод мени туттило. Шер қулоғига етиб ул мақол, Савтини дойимгидек этти хаёл. Кўп эшитиб эрди бу ёлғонини, Ўйла гумон этти чин афғонини. Ҳар неча ким рост фиғон айлади, Сидқини ҳам кизб гумон айлади.

Шу тариқа, дуррож ўз ёлғонининг қурбони бўлди. Масалдан келиб чиққан хулоса шу! Алишер Навоий ана шу ахлоқий-таълимий қарашларини бутун ҳаёти ва ижодий фаолиятининг синтези бўлган “Маҳбуб ул-қулуб” (“Қалб севгилиси”, 1500) асарида янада чуқурлаштиради. Бу асар устозлари Шайх Саъдийнинг “Гулистон”, “Бустон” ва Абдураҳмон Жомийнинг “Баҳористон” сингари дидактик битиклари анъаналаридан ижодий илҳомланиб ёзилган бўлиб, таркибий жиҳатдан уч қисмдан иборат: Биринчи қисми “Халойиқ аҳволи ва атфоли кайфиятида” (“Кишиларнинг аҳволи, феъл-атвори ва гап-сўзларининг аҳамияти ҳақида”) бўлиб, 40 фаслдан ташкил топган. Уларда жамиятдаги турли ижтимоий табақалар ҳамда уларнинг ижтимоий мавқеини тавсифлаш етакчилик қилади. Одил подшолар, беклар, номуносиб нойиблар (ўринбосарлар), золим подшолар, диёнатсиз садрлар (мансабдорлар), мақтанчоқлар, ясовуллар, лашкарлар, шайхул-ислом, қозилар, қонуншунос муфтилар, мударрислар, табиблар, мутасаввуфлар (буларни назм гулистонининг хушовоз қушлари деб атайди муаллиф), котиблар, мактаб аҳли, мутриб ва муғаннийлар, ашулачилар, қиссагўйлар, ваъзхонлар, мунажжимлар, савдогарлар, косиблар, халқ амалий санъати усталари, миршаблар, зиндонийлар, қоровуллар, деҳқонлар, безорилар, ғариб ва бечоралар, гадойлар, қушчилар ва овчилар, уйланиш ва хотинлар, риёкор шайхлар, харобот аҳли–риндлар ҳақида батафсил маълумотлар бераркан, феодал жамиятга хос ижтимоий табақаланиш хусусиятларини очади. Бундай вазиятда Навоий ўз замонасининг улкан жамиятшуноси сифатида гавдаланадики, у берган маълумот ХВ асрдаги ижтимоий муносабатлар тарихини ўрганишда ҳамон қимматли манба сифатида хизмат қилади. Навоий иқтидорли ўқувчиларни, олимларни, котибларни, шоирларни санъаткорларни ҳурмат қилишга чорлайди. Унингча, ўқиш ҳам, ўқитиш ҳам ғоят масъулиятли иш, чунки беқиёс қунт, ҳавас ва ғайратни талаб этади. Болаларни саводли, билимли қилиш йўлида ўқитувчи чекадиган заҳмат

озмунча эмас. Бинобарин, шогирднинг бурчи, гарчи устоз унга бир ҳарф ўргатган эса-да, ўша устоз ҳурматини жойига қўймоқдан иборат. Шогирд устозни умр бўйи иззат қилмоғи, унутмаслиги лозим: Ҳақ йўлида ким сенга бир ҳарф ўқитмиш ранж ила, Айламак бўлмас адо онинг ҳақин юз ганж ила. Асарнинг иккинчи қисми “Ҳамида атфол ва замима ҳисол хосиятида” (“Яхши феъллар ва хислатлар тўғрисида”) тарзида номланган ва у ўн бобдан иборат бўлиб, ахлоқий масалаларга бағишланган. Унда инсон ахлоқи яхши феъллар ва ёмон хислатларга бўлинган ҳолда талқин қилинади. Яхши феъллар силсиласида тавба, қаноат, сабр, тавозеъ ва одоб, ишқ тавсифланади, уларнинг моҳиятини очиш ниятида кичик-кичик тамсилий воқеалар келтирилиб, инсон камолотидаги аҳамияти кўрсатилади. Асарнинг учинчи қисми “Мутафарриқа фавойид ва амсол сурати” (“Турли фойдали маслаҳатлар ва мақоллар”) тарзида номланган бўлиб, 118 танбиҳдан ташкил топган. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да ”танбеҳ” арабча сўз бўлиб, “ножўя хатти-ҳаракат учун бериладиган таъзир, койиш, огоҳлантириш ёки жазо” тарзида изоҳланса-да, Навоийда у ҳикмат маъносида қўлланган. Зеро, уларда Навоий умр бўйи кузатган ҳаётий тажрибаларини лўнда, қисқа ва образли қилиб, афористик даражада ифода этган. С.Ғаниева тўғри қайд этганидек, бу танбиҳларда “одам ва одамийлик ҳақида, чин инсоний фазилатлар тўғрисида асрлар мобайнида халқ тажрибаси ва билимининг қаймоғи сифатида йиғилган фикрлар, шунингдек, Навоийнинг узоқ ҳамда мураккаб ҳаёт тажрибаларининг натижалари, хулосалари келтирилгандир”. Навоийнинг ўзи қайта-қайта такрорлаган “оз сўз – соз сўз” ҳикматига тўла риоя қилади ва ҳеч қандай муболағасиз айтиш мумкинки, деярли ҳар бир жумла таъкид ва танбиҳ афористик характерга эга бўлган ҳикмат ва донолик намуналарини яратади. Бу танбиҳлар кейинчалик “Навоий афоризмлари” номи остида алоҳида терилиб, 1947-йилда Ҳоди Зариф ва 1961- йилда Й.Эшонқуловлар томонидан китобчалар шаклида нашр этилиши ёш авлод тарбияси учун юксак таълимий

аҳамиятга эга. Уларда инсонни шарафлаш етакчи мотивдир. Бинобарин, ҳар бир танбиҳ моҳияти пировад-оқибатда бир ўгитда жамланган, улардан қай бирида замона носозлигидан шикоят қилинса, қай бирида инсонни илм олишга, касб-ҳунар ўрганишга, ҳаётни ва ўз саломатлигини қадрлашга, меҳнатсеварликка, одилликка, ҳалолликка, хуллас, эзгуликка даъват этувчи мотивлар етакчилик қилади. шу сабабли улардан айримларини келтириб ўтиш фойдадан холи бўлмайди: “Ўзига бино қўйган одам – ақлсиздир; ўзига зеб берган – беор, сатангдир”. “Эшитмоқ кишини бойитади; кўп гапирмоқ саёзлатади, кўп гапирган, кўп янглишади. Кўп еган, кўп йиқилади. Тан касалининг асоси, кўп емакдир, қалб касалининг сабаби, кўп демакдир. Кўп демак – ўзга мағрурлик, кўп емак – нафсга бандаликдир”. “Такаббурлик – шайтон иши ва манманлик – нодон иши”. “Худпарастликдан бутпарастлик яхшироқдир”. “Инсоният боғининг энг гўзал дарахти – эҳсондир ва одамийлик хазинасининг энг бебаҳо гавҳари ҳам эҳсондир”. “Саховатсиз одам – ёғинсиз баҳор булутига ва ҳиди йўқ мушк-анбарга ўхшайди”. “Ҳиммат аҳлининг ихтисоси – саховатдир”. “Ҳимматсиз киши – эр сонида эмас". “Олийҳиммат одам – баландпарвоз лочиндир; беҳиммат – сичқон овловчи калхатдир”. “Ҳиммат эгаси – қашшоқ бўлса ҳам тубанлик қилмас; ҳимматсиз одам – хазина топса ҳам буюкларга тенг бўлмас”. “Яхшиликларни топмоқ – едирмоқдир; айбларни яширмоқ – кийдирмоқдир”. “Айтур сўзни айт, айтмас сўздан қайт”.

Булар шоирнинг авлодларга қаратилган ўгитларигина эмас, балки барҳаёт даъватлари бўлиб, замонлар оша навқирон наслни комиллик сари ундаб келмоқда. Буюк мутафаккир ана шундай ўлмас ғоялар билан кишиликнинг янгиянги авлодлари қалбига йўл топиб, мангулик касб этиб келмоқда. Муҳаммадшариф Гулханий – болаларга Муҳаммадшариф Гулханий ХИХ асрнинг биринчи ярми Қўқон адабий муҳитида масал – тамсил жанрида халқчил асар яратишга муваффақ бўлган шоирдир. Унинг ҳаёти ва ижодига оид тадқиқотлардан маълум бўлишича, Гулханий табиатан юмор ва ҳажвга уста, халқ урф-одатлари ва тил бойликларини, мақол, матал, нақл ва ривоятларни чуқур биладиган ижодкордир. У форс-тожикча ғазалларида Журъат тахаллусини қўллаган бўлса, ўзбек китобхонларига Гулханий тахаллуси билан машҳур. Гулханий – оловқалб, мажнунсифат маъноларини билдиради. Гулханийнинг энг муҳим ижодий фазилати шундаки, у ХИХ аср фольклористи сифатида ўзбек халқининг донишмандлигини ифода этган масаллар, мақолларни тўплаб, ўзининг машҳур “Зарбулмасал” асарини яратган. Шоир уни яратишда халқ оғзаки ижоди билан бирга, буюк ҳинд масали “Калила ва Димна”дан, Фирдавсий, Жомий, Ҳофиз Шерозий, Шайх Саъдий, Алишер Навоий каби мутафаккирлар асарлари анъаналаридан кенг фойдаланган. Чиндан ҳам жаҳон адабиёти хазинасининг ноёб дурдонаси саналмиш “Калила ва Димна” қадимги ҳинд фольклори заминида вужудга келган. Уни ҳинд подшоҳи Добшалим учун файласуф Бейдабо ёзганлиги нақл қилинади. Жумладан, китоб муқаддимасиги айрим фикрлар эътирофга лойиқ: “Ҳар бир халқнинг олим ва файласуфлари қандай воситалар билан бўлмасин, ўз орзу ва истакларини амалга оширмоқ, мавжуд тартибни интизомга солмоқ учун ҳамиша фикр юритганлар, ҳар хил тадбирлар ила иш кўрмоқчи бўлганлар, бу ҳақда ҳар хил асарлар ёзмоққа интилганлар. Шулардан бири қушларнинг ва ёввойи, йиртқич ҳайвонларнинг тилидан ёзилган, ғоят чуқур маъноли, нафис рамз ва муаммоларга тўла ушбу китобдир... Олимлар бу йўлни танлаб зўр

имтиёзга эга бўлганлар: аввало, бу билан улар хоҳлаган сўзларини айтиб, ҳар бир бобни орзу қилганлари даражада безаш имкониятига эга бўлдилар. Бунинг устига, улар шу йўл билан насиҳат, ҳикмат, латифа ва ҳазилмутойиба жавоҳирларини бир-бирига қўшганлар, токи доно одамлар бу китобни мутолаа қилиб, фойдалансинлар, нодон одамлар эса, уни афсона деб ўқисинлар. Ёш шогирдлар эса, саводли бўлмоқ, илм орттирмоқ, нақл айтмоқ мақсадида бу китобда ёзилганларни осонлик билан ёдларида сақлаб қолгусидирлар. Катта бўлиб, ақл ва тажриба эгаси бўлганларида, ёдлаб олган ва эсда сақлаб қолган нақллар устида фикр юритиб, уларни тушунганларида диллари нақадар фойдали ҳикматлар билан тўлганлигини кўрадилар ва ўзлари кутмаган улкан бойликка, битмас-туганмас хазинага эга бўлганларини биладилар. Ёшларнинг хурсандлиги катта бўлганда отасидан мерос бўлиб қолган хазинани топган ва шу туфайли умрининг охирига қадар қийинчилик кўрмасдан яшай олишини билган одамнинг севинчига ўхшайди”. Таъкидланган жумлаларни Гулханийнинг “Зарбулмасал” асари ҳақида ҳам айтиш мумкин. Бу эса асарнинг ёш китобхонлар учун ғоят муҳимлигини асослайди. Гулханий ҳам Япалоққуш ва Кўрқуш суҳбатида айрим ҳикоятлар баёнини “Калила ва Димна”дан топмоқ жоизлигини таъкидлайди. “Зарбулмасал” Умархоннинг амри, истаги билан ёзилганлиги, у халқ орасида кенг тарқалган зарбулмасалларни – халқ мақолларини йиғиб, китоб ҳолига келтириш лозимлигини айтгани ҳамда Гулханий шу нозик хизматга лойиқ, деб топилгани назарда тутилса, мазкур асарларнинг мақсад-моҳияти жуда яқинлиги ойдинлашади. “Зарбулмасал” сўзи “зарб” ва “масал” сўзларининг қўшилмасидан иборат бўлиб, адабий атама сифатида масал, мақол, матал келтириб сўзламоқликни англатади. Зеро, ундаги панднамо ҳикоятлар, хусусан, мажозийлик, қушлар, ҳайвонлар тилидан сўзлаш, “Туя билан бўталоқ”, “Маймун билан нажжор”, “Тошбақа ва чаён”, “Бозанда ва Навозанда” каби

бир қанча масаллар ҳамда халқ мақолларининг келтирилиши билан ҳам юқорида зикр қилинган асардан ижодий илҳомланиб ёзилганлигини тасдиқлайди. Аммо, айтиш жоизки, “Калила ва Димна” турли мавзудаги ҳикоятлар замирида қурилган панду ҳикматлардан иборат, воқеалар баёни, ҳикмат ва мақоллар ифодаси ҳам мумтоз адабиётга хос яширин, мажозлар тилида сўзлашдан иборат. Ундаги масаллар гарчи турли паррандалар, қушлар ва йиртқич ҳайвонлар ўртасидаги мунозаралар, муносабатлар орқали ҳикоя қилинса-да, юксак андиша, фалсафий ва пурҳикмат ўгитлар устуворлик қилади. Гулханий эса феодал жамиятининг кишиси сифатида ўткир сатирага кенг ўрин берган. Бинобарин, “Зарбулмасал” мажоз асосига қурилган қисса бўлиб, унда турмуш воқеа-ҳодисалари, турли ижтимоий тоифага мансуб кишиларнинг феъл-атворлари, бир-бирига муносабатлари қушлар, ҳайвонлар тилида баён қилинади. Муҳими, асарда халқ мақоллари ва нақллари (400 дан ортиқ) кенг ўринга эга. Ундаги асосий воқеа-ҳодисалар қушлар – ҳайвонлар тимсоллари орқали ифодаланганлиги, бош қолипловчи ҳикоя Бойўғли ва Япалоққуш ҳикояси билан боғланиб кетувчи катта-кичик масал-ҳикоялар ҳам келтирилганлиги учун адиб уни “Зарбулмасал” деб номлаган. Қушлар образлари асарнинг асосий мазмунини белгилайди, ҳайвон-ҳашарот ва киши образлари қушларнинг ўзаро суҳбатларида, улар томонидан келтирилган нақлу ривоятларда намоён бўлади. Асар сюжетидаги воқеалар халқ эртакларига монанд ёзилган: Япалоққуш ўғли Кулонкир султонни уйлантириш мақсадида ўз яқини Кўрқушни Бойқуш ҳузурига совчиликка юборади. Бойўғлининг ниҳоятда гўзал, қуёш янглиғ Гунашбону исмли қизи бор эди. Япалоққушнинг ҳар қанча қалин бўлса топилур дея ўз тарафидан совчиликка боришга унаганида, Кўрқуш қуйидаги мақоллар орқали унга гап уқтирмоқчи бўлади: “Бор мақтанса топилур, йўқ мақтанса чопилур”, “Ёлғон масал турмас”, “Уят ўлимдан қаттиқ”, “Эрмон ёғочининг эгилгани – сингани, эр йигитнинг уялгани – ўлгани”, “Оёқ югуриги ошқа, оғиз югуриги бошқа...” Сен ким, Бойўғлининг эшигига киши юбормоқ ким? Ҳеч билмасмусенки, “Тенг тенги

бирла, тезак қопи бирла”. Япалоққуш: “Андин бизнинг нима камлигимиз бор?", - деганда эса Кўрқуш: “Мақтанган қиз тўйда уялур”, “Ўзини мақтағон ўлумнинг қаровули”. Сенинг аҳволинг оламға маълумдир. “Ойни этак бирла яширса бўлурми?”, “Чумчуқ семурса, ботмон бўлурми?”, “Олакўзанак ола бўлса ҳам, арслон бўлмас, олатўғаноқ олғур бўлса ҳам, аҳволи маълум” каби. Ана шундай мақолли айтишувлар, “совчи”нинг йўлдаги ҳамсуҳбатлари орасидаги масаллар ҳикояси, бир-икки борди-келдидан сўнг минг хароба – чалдевор (чордевор) қалин бадалига Бойўғли розилик беради. Япалоққуш шону шавкат билан тўй анжомларини келтиради, ўша даврдаги қудаандачиликка хос ҳамма расм-русумлар, миллий одатлар бажо келтирилиб, тўй маросимлари ўтказилади. Бу маросимларда икки томондан жуда кўп қушлар – Кўрқуш, Ҳудҳуд, Турумтой, Кордон, Бозанда, Навозанда, Анқо, Ҳумо, Укоб, Лочин, Оққуш, Турна, Ғоз, Ўрдак, Суқсур, Каклик, Бедана, Олатўғаноқ, Зарқалдоқ кабилар қатнашади ва ҳар бири ўзига яраша хизматни адо этадилар. Фарғона иқлимида харобалар кам бўлганлиги учун Мовароуннаҳр иқлимидан (Бухоро амирлиги) 1000 чордевор топишиб, келин Гунашбону маҳрига тўлайдилар. Кўринадики, Гулханий асарда аниқ макон (Ҳўқанд, Бухоро) ва замон (ХИХ аср), ҳаётий воқелик (феодал жамиятидаги нотенглик)ни ҳамда халқ анъаналарининг яхши-ёмон қирраларини мажоз ва киноя, сўз ўйинлари, кесатиқлар орқали баён этади. Гарчи унда ўз юрти (Қўқон) ва унинг хони (Умархон)га содиқлик, у бошқараётган юртнинг бошқа ҳудудлардан кўра ободроқ эканлигига ишора этилса-да, Холбоқи мисгар, Ёдгор пўстиндўз, Муҳаммад Амин муфти, Отабой амин, Сайид Азимхон, эшон калла ҳақидаги ҳажвий-ривоявий эпизодларни очиқ-ойдин келтиради. Муаллиф ўз масалларида мажозий образлар орқали ҳукмрон синф вакилларини фош қилади, мамлакатга харобалик, халққа қашшоқлик келтирган ўзаро феодал урушларга қарши омманинг норозилигини ифодалайди. Шунинг учун Япалоққуш ва Бойўғлининг бир-бирига қуда бўлиши воқеасини келтиради. Бу икки қуда тўй баҳонаси билан мамлакатни

хонавайрон қилади. Ёзувчи Кўрқуш, Ҳудҳуд, Кулонкирсултон, Шўранул, Малик Шоҳин ва Кордонларнинг бир-бирларига айтган масаллари, ҳикоялари орқали асарнинг ғоявий мазмунини равшанлаштиради. Гулханий “Маймун билан нажжор” масалида ҳунар ва ҳунар аҳлини улуғлайди, қўлингдан келмайдиган ишга асло уриниб кулги бўлма, кўркўрона бировга тақлид қилиб фалокатга йўлиқма, деган фикрни маймун қисмати орқали кўрсатади. Бу масал ахлоқий тарбиявий мавзуда бўлиб, ишнинг моҳиятини билмай, пала-партиш киришувчи ва охирида ўзи шарманда бўлиб қолувчи кишиларга ўгит-насиҳат тарзида келтирилган. Меҳнаткаш халқнинг оғир ҳаёти ва меҳнати, ҳуқуқсизлиги ва ночорлиги, аянчли қисмати эса “Туя билан бўталоқ”да бадиий тасвирланган. Гулханий бу масалда Сарбон, Туя ва Бўталоқ орқали хусусан, ўзи яшаётган жамиятдаги тенгсизликни, унинг оғир машаққатларини баён қилади. Чунки халқ учун “тирикчилик тошдан қаттиқ”, Сарбон ўз ғамида, туя оғир юк остида, Бўталоқ эса она сутидан маҳрум. Гулханийнинг “Тошбақа билан чаён” масалида эса бир-бирига зид ва қарама-қарши икки образ берилган: тошбақа – ақлли, фаросатли, сафарларда кўп юриб, анча тажриба орттирган, инсофли, содиқ ва қадрдон дўст тимсоли, чаён эса унинг зидди. У бошқаларга ёмонлик қилишдан ҳузур қилади, яхшиликни билмайдиган кимсаларнинг рамзий образидир. Гулханий қиссадан ҳисса чиқариб, кишиларни ҳушёрликка одамохунликка ундаб: “Аслнинг хатоси бўлмас, ножинснинг ошноси бўлмас”, “Бўйнида иллати борнинг оёғи қалтирайди” мақолларини келтиради. “Зарбулмасал” мажоз ва масаллар, халқнинг жонли иборалари асосига қурилган асар. Ундаги шеърий ва насрий матнлар турли бадиий санъатлар воситасида таъсирчан ифода этилган. “Зарбулмасал” ҳам “сўз матоси қадим ўтмишда тўқилгани, рангинкамон ришталари бутун ер юзини, гўзал сўз гиламлари билан буркаб чиққан” ёдгорликларга монандлиги жиҳатидан, нафақат катталар, балки болалар ҳам

зўр қизиқиш билан ўқиб келаётганлиги унинг болалар китобхонлигидаги муҳим ўрнини белгилайди. Умуман, асарда зарб, зарблаш усулидан фойдаланилгани учун номи “Зарбулмасал” ҳисобланган. Унда 400 дан ортиқ мақол ва иборалар сингдирилган. Асар таркибида қуйидаги масаллар бор: “Тошбақа билан чаён”, “Туя билан бўталоқ”, “Маймун билан Нажжор”, “Кабутар билан зоғ”, “Ёдгор пўстиндўз”, “Думсиз эшак”, “Ёлғончи туя”. Асардаги масалларнинг жами 15 дан ортиқ. “Зарбулмасал” халқ орасида “Япалоққуш ҳикояси” ҳам дейилади. Алифбе манзумалар (абитседарий) таълим-тарбия асоси. Ўтмишда эски мактабларда ўқиш ва ёзишни ўргатиш бир неча босқичли жараённи ташкил этган. Мактаблар бўлганки, фақат ўқишни ўргатган, мактаблар бўлганки, фақат ёзишни ўргатишга ихтисослашган. Эски мактабларда ёзувни ўрганишда “ҳижо” ёки “таҳажжи” усулидаги уч босқичга амал қилинган: биринчи босқичда араб алифбосидаги ҳар бир ҳарфни алоҳида-алоҳида ёзиш машқ қилинган. Бу босқич МУФРАДОТ даври дейилган. Айтайлик, араб алифбосида мавжуд 28 ҳарфнинг ҳар бири тўрт шаклга эга; бу 112 ҳарфий белги дегани. Агар араб ёзувининг юздан зиёд кўринишлари ҳисобга олинса, бу ҳарфларини ифодаловчи белгилар миқдори қанчага етишини тассавур қилиш қийин, албатта. Аммо ҳар бир белгини чиройли ва ёрқин, қиёмига етказиб ёзишга, демакки, ҳуснихат (каллиграфия)га алоҳида эътибор қилинган. Шу важдан муфрадот даври бирмунча чўзилган. Иккинчиси – МУРАККАБОТ босқичи дейилган. Бунда ҳарфни ҳарфга олд томондан қўшиб ёзиш, остки ва устки белгиларнинг тўғри ифодаланишига алоҳида эътибор қилинган. Шу зайлда ҳарфни ҳарфга қўшганда ҳосил бўлувчи ҳижоларни идрок қилиш машқи қиёмига етказилган. Учинчи босқичда сўзни ёзишга ўтилган, бу МУҚАТТАОТ даври дейилган. Бу босқичда ўқувчилар иккиликлар, рубоийлар, қитъалар, туюқлар ва ғазалларни кўчириб ёзишни машқ қилганлар.

Эски мактабларда узоқ асрлар давомида ёзув ана шу тахлитда ўргатиб келинди. Бу эса, ўз навбатида, ёзишнинг назарий ва амалий асосларини ишлаб чиқиш ва такомиллаштиришни тақозо этган, натижада, шу йўналишдаги тажрибаларни умумлаштирувчи алифбо манзумалар юзага кела бошлаганки, булар абдседарийлар (ёки алифбо шеърлар) деб юритилади. Алифбо манзумалари фақат хаттотлик асрори баёнидан иборат ёки хаттотлик санъатини ўрганувчиларгагина мўлжалланиб қолмай, балки ҳаммабоплиги, умуман, ёзувни ўрганишни ният қилган каттаю кичикка хослигига кўра ўтмишдаги болалар китобхонлигида айрича ўрин тутади. Айтайлик, уларда қоғознинг “абрешимий”, “нимкатоний”, “абри баҳор”, “ҳафтранг” турлари ва уларда ёзиш хусусиятлари, ёзув воситалари – сиёҳ, қора қамиш, қалам, паргор (сиркул), мистар (транспарант), қаламтарош, қаламқат, хато кўчиришганда уни ювувчи абр (штрих) кабиларни қандай асраш ва ишлатиш, шунингдек, араб ёзувидаги ҳар бир ҳарфни қандай эсда тутиш, бунинг учун ўша белги табиатда нимага ўхшашлигини эслаш ҳамда ўша ҳарфий белги ҳажми қандай бўлишига оид маълумотлар берилган. Бироқ, туркийзабон болаларнинг ёзувни ўрганиши учун ўз тилларида яратилган бундай қўлланмалар мавжуд эмас эди. Шермуҳаммад Муниснинг “Саводи таълим” алифбо манзумаси ана шу эҳтиёжни қондириш йўлида яратилган дастлабки асар ҳисобланади. У болалар ва ёшларнинг хат-савод чиқаришларини, илм ўрганишларини енгиллаштириш мақсадида ёзилган. Мунис анъанага содиқ қолиб, дастлаб ўзига ёзув қоидаларини ўргатган устози Ибн Ҳожибга миннатдорчилик билдиради, сўнгра, асар ёзишдан кўзланган мақсадини баён қилади: Кўп муддат эрди гуруҳи муштоқ, Таълим суманбариға ушшоқ. Машқ, этмак ишида хат битарга, Таълим вуқуфиға етарга. Айлар эди хизматим аро пўй, Дилреш ўлиб ўйлаким қалам мўй... Мунис “кўп муддат”дирки ўзбек мактаблари учун савод чиқаришга қулай тадрисий қўлланмалар йўқлигидан “хат битиш таълимини вуқуфига

етказиш” қийинлигини, бинобарин, шу ҳолга хотима бериш мақсадида бел боғлаганини шундай уқтиради: Билганча суриб қаламни ҳар ён, Таълим ишин айлар эрдим осон. Шундан сўнг шоир қалам ва хат васфига ўтади. Унингча, қалам ўқув қуролигина эмас, балки ёзув воситаси бўлганлиги учун ҳам аҳамиятли. Шу боисдан: Зебо қамишини найшакар бил, Нўгида анинг шакар самар бил. Ҳарфидан оқиб шароби маъни, Ел андин эрур хароби маъни. Қалам илм аҳли насибасини бутун қилади, салтанатлар юмушини рақам қилади. Хуллас: Олам иши интизоми андин, Олам элининг низоми андин. Ул бўлмаса – бўлмагай китобат, Бул бўлмаса – қолмагай ҳикоят... Хат эса, аслида қалам “нўгидан” оқувчи “шароби маъни”. Хат воситасидагина кишилик жамияти яратган илм-у ҳикмат авлоддан авлодга мерос бўлиб, етиб келади: Хатдур асбоби тароши хома, Зийнат бахши узори нома. Сўз махзанининг нишонаси ҳам, Маъно дурининг хазонаси ҳам. Ҳар сўзки, кўнгулдан ўлди мавжуд Хат бўлмаса – бўлгай эрди нобуд... Мунис ўқувчиларни чиройли ёзишга даъват этар экан, бунинг учун, аввало, хат ёзиш воситалари – қаламу қаламтарош, қаламдону қаламқат сингари ёзув қуролларини озода, “тахт ва шахт” тутиш зарурлигини уқтиради. Шундагина “хатти хуб”– ҳусни хатга эришиш мумкин, деб ҳисоблайди муаллиф: Эй ким хатти хуб эрур талошинг, Бўлсин бу сифат қаламтарошинг. Агар яхши йўнилмаса қаламлар, Шак йўқки, ёмон тушар рақамлар. 352 сатр (176 байт)дан иборат манзуманинг биринчи қисмида ана шу масалалар хусусида баҳс юритилган. Маснавий шаклида битилган асарнинг иккинчи қисми араб ёзувига асосланган ўзбек алифбосидаги 28 ҳарфнинг

шакли, уларнинг нималарга ўхшашлиги ва имло хусусиятларини бирма-бир таърифлайди. Бунда у ҳарфлар ҳажмини нуқталар билан белгилаш анъанасидан воз кечмайди; “Нуқта билан ўлчамак шиор эт”,– дейди. Шоир таъкидича, “Ул қавмки хатга эрди воқеъ, Бу нуқта алардан ўлди воқеъ”. Муҳими, бундай усул ҳарфлар ҳажми ва шаклини қатъийлаштириши, демакки, белгининг ҳар хиллигига чек қўйилиши аёнлашади. Сўнгра, арабча “алиф”дан то “шин”гача ҳар бир ҳарфни поэтик таърифлашга ўтади: “Ро” қомати икки нуқта, аммо Боши бийик эрмас, ўйлаким “зо”. “Зо” уч нуқта-у лек саркаш, Қилса бўлур они қушга ўхшаш. Шоир ҳар бир ҳарфни ўқувчиларга шу хилда таништирар экан, савод ўргатишда бадиий-тасвирий воситалар, суврат солишдан фойдаланишни тавсия этади. Чунончи, юқоридаги мисолда “з” (зо) ҳарфи шаклан қушга ўхшашлиги билан ўқувчи зеҳнида тез ўзлашувини таъминлаган. Шунга ўхшаш: “Нун” олти нуқтадур, эй қариндош, Икки оёқ, икки тан, икки бош. Уч нуқтадур икки лаб ароси, Ул навъки умқининг биноси. Бунинг устига “нун” шунақа бир ҳарфий белгики, бошқа бир қатор ҳарфларнинг шаклий ифодасида иштирок этади: “Қоф” аввали “фо” бошига монанд, “Нун” ҳалқасиға ва лек пайванд. Ёки: Гар “лом”ни истасанг мураттаб, “Нун” бирла алифни қил мураккаб. Шоир барча ҳарфларни таърифлаб бўлгач, кўнглидаги улуғ нияти амалга ошганидан тасалли топиб, асарининг номи ва ёзилиш тарихини шундай изоҳлайди: Бу номаки бўйла топти танзим, Ёзилди оти “Саводи таълим”. Таърихи анинг бу навъ адодур, Ҳижрат чоғидинки, ғам физодур. Минг икки юз ўн тўққиз эди йил, Доғи рамазон учинчиси, бил. Гўёки, чаҳоршанба эрди, Итмоми қаламга даст берди. Ҳижрий 1219 йил рамазон ойи учинчи чоршанбаси мелодий ҳисобга айлантирилса, 1804 йилнинг 4 декабри келиб чиқар эканки, бу асарнинг ёзиб

тугалланганлиги санасидир. Энг муҳими, Шермуҳаммад Мунис шу асари орқали имло масалаларига дахл қилиб, ҳарфий белгининг шакли, ҳажми, ёзилиш тартибини қоидалаштирди ва ўқувчиларда ёзиш малакаларини шакллантиришга, шу йўл билан бу соҳадаги ҳар хилликка барҳам беришга уринди. Мактаб таълими жараёнида абжад ҳисобини ўргатиш ҳам бирмунча қийинчиликлар туғдирган. Бинобарин, шу қийинчиликларни енгиш йўлида абжад ҳисобида ечиладиган чистонлар ёзиш анъанага айлана бошлаган. Бу соҳада, айниқса, ХВИИИ асрнинг охири ва ХИХ асрнинг биринчи ярмида яшаб ижод этган забардаст шоира ва новатор муаллима Жаҳон отин Увайсий алоҳида намуна кўрсатган. Жаҳон отин Увайсий (1780-1845) замонасининг пешқадам зиёлилари мулла Сиддиқ ва Чинни отинлар хонадонида туғилиб тарбия кўрган. У ёшлигидаёқ шеъриятга ва мактабдорликка ҳавас қўяди. Отаси мулла Сиддиқ форс-тожик ва ўзбек тилларида шеърлар ёзган. Қуръони каримни қиёмига етказиб қироат қилганлигидан уни Ҳофиз бобо деб эъзозлаганлар. Онаси Чинни отин ҳам хат-саводли бўлиб, мактабдорлик қилган, қизига ҳам ёзиш ва ўқитишни ёшлигидаёқ ўргатган. Ҳатто баъзи ҳолларда ўзи юмуш билан банд бўлган кезларда қизига халифалик хизматини буюрган. Жаҳон ана шундай вазиятда отинлик тажрибасини тўплаган ва мактабдорлик ҳадисини ўзлаштириб борган. Худди шу фаолияти туфайли элга танилган, мактабдорлигига шоиралиги қўшилиб, Қўқон хонлиги музофотида шуҳрат қозонган, ҳатто довруғи Умархон саройигача етиб борган. Бу ҳол унинг улкан шоира Нодира билан яқинлашувига йўл очган. Увайсий эри вафотидан сўнг Нодира таклифи билан Қўқонга келган. А.Валихонов шаҳодатича, дастлабки пайтларда шоира ҳарамда яшайди. У ҳарамдаги қизлар – канизаклар орасида хат-савод ўргатиш ҳамда мусиқий илмнинг амалий жиҳатларидан таълим бериш билан шуғулланади. Шоира асира шогирдлари қисматига ачинаркан, уларни лоақал жамиятдаги ана шу мавқелари моҳиятини мулоҳаза қилишга ундовчи, шу асосда ижтимоий

онгларини уйғотишни кўзлаб бир қатор чистонлар ёзади. У шогирдларини мустақил ўйлай билишга, нарса ва ҳодисаларни белгиларига қараб ажрата олиш малакаларининг шаклланишига, сезгир ва топқир бўлишларига эришмоқ йўлида изланаркан, ранг-баранг мавзуларда чистонлар битиб, таълим мазмундорлигини чуқурлаштиради, самарадорликни оширади; бу эса унинг мактабдорлик фаолиятида изланганлиги, қолаверса, эски мактабларда ўз замонасидаги таълим тизимини такомиллаштириш йўлида айрим ислоҳотларни амалга ошира олганлигини кўрсатади. Чунончи, унинг анорга бағишланган чистони бу жиҳатдан алоҳида аҳамиятга эга. Шоира бу чистонни яратишда Алишер Навоийнинг шу номдаги луғзидан ижобий илҳомланган, дейиш мумкин. “Бадоеъ ул бидоя” девонига киритилган бу луғз шоирнинг ёшлиги даврида битилган: Не мижмардур, тўла ахгар, вале ул мижмар андоми. Эрур сунъ илгидин гоҳе мусаддас, гаҳ мусамман ҳам. Чиқар равзандин ахгари дуди-ю бу турфаким, онинг Ўтига дуд йўқтур, мужмариға балки равзан ҳам. Оту мижмар дема, бор ул садафким, дурларин онинг Эвурди қонга даврони мусъҳабид, чархи пурфан ҳам. Агар бу навъ эмас, бас не учун бармоқ кучи бирла Бўшар жисми, оқар қони, анга мажруҳ ўлиб тан ҳам. Нечаким табъи норидур ва лекин меъда нориға Берур таскин, мунинг нафъин топибман воқиан ман ҳам. Эътибор қилинса, луғзда дастлаб анорнинг ташқи ва ички кўриниши тасвирланган. Яъни, анор бамисоли “мижмар”– манқалдай бўлиб, ичи “тўла ахгар” – чўғ. Шакли гоҳо “мусаддас” – олти қиррали, гоҳо “мусамман” – саккиз қиррали. Манқаллар ҳам одатда олти, ёки саккиз қиррали шаклга эга ҳолатда ясалган. Бироқ бу шундай бир манқалки, лахча чўғининг тутуни ва шу тутун чиқадиган “равзан”и – туйнуги йўқ. Увайсий устозидан фарқли ўлароқ, анорни яшираркан, унга тўрт сатрда тавсиф беради: у анорни гумбазга ўхшатади. Бироқ бу шундай бир гумбазки,

унинг “эшиги, туйнуги” йўқ, лекин ичида “гулгунпўш қизлар”– анор доналари макон тутган: Ул на гумбаздир, эшиги, туйнугидан йўқ нишон, Неча гулгунпўш қизлар манзил айлабдур, макон. Синдуриб гумбазни қизлар ҳолидан олсам хабар, Юзларида парда тортиғлиқ, турарлар бағри қон. Шоира талқинича, гумбаз – зулм ҳаддан кучайган Қўқон хонлиги мулки. Гулгунпўш қизлар анор доналари янглиғ бағри қонга айланган ва ўша мулкда ҳукмрон феодал муносабатлар асоратидан эзилган хотин-қизларнинг умумлашма образи. Уларнинг “юзларига парда тортилган” – анор доналари устидаги парда шунга ишора. Шоира ана шу “гумбазни синдириб”, улар ҳолидан хабар олмоқ зарурлигини уқдираётир. Бу шоиранинг улуғ жасорати ифодаси. Бу чистон ечимини адабиётшунослар турлича шарҳлашган. Чунончи, Э.Иброҳимова ёзади: “Тўрт мисрага сиғдирилган катта мазмунга анор таърифинигина эмас, балки тўрт девор орасида овоз чиқара олмасдан фарёд қилаётган, қават-қават ниқоб орасида ёруғ оламни кўриш имкониятидан маҳрум этилган миллионлаб маҳзума, мунглиғ аёлларнинг ҳаёти, тақдири мужассамлаштирилган. Бу юзларига парда тутган бағри қонлар нидоси, норозилиги ифодасидир. Бунда шоиранинг тутқунликка қаратилган, ғазабли исёни мазмуни ҳам бор. Чунки хотин-қизлар озодлиги, эрки ҳақида сўз бўлиши мумкин бўлмаган замон аёли – Увайсий мустаҳкам истеҳкомга (гумбаз) қамалган қизларнинг қора парда ортидаги қора тақдирини қоралайди. Асар мажозий тасвирнинг ёрқин намунаси ҳам бўла олади”. И.Ҳаққул эса, унинг ижтимоий-эстетик моҳиятини янада теранроқ изоҳлаб: “Эшик туйнуги, нишонасиз гумбаз – бу даҳр, тоза ҳаволари сўриб олинган жамият. Инсон фарзандини қулликка маҳкум этган, муте яшашга мажбуран кўниктирувчи феодал тузум қафаслари. Шоирани шулар ичидаги “гулгунпўш қизлар” – аёл ҳуқуқсизлиги азобга солади. Шеърдаги “синдириб” сўзи – белгили сўз. Увайсий нега айнан шу сўзни қўллаган? Ҳар жиҳатдан бунинг сабабларини изоҳлаш қийин. Лекин бир нарса аниқ; у “синдириб”да

қай зайлда бўлмасин, парчаланишга маҳкум жамият тартиб ва қоидаларига ўзининг кескин муносабатини сингдирган. “Юзларига парда тортиғлиқ, турарлар бағри қон” – ўтмишдаги хотин-қизларнинг ҳам ташқи, ҳам ички ҳолатини бундан аниқ, бундан чуқур ифода этган сатр ўзбек шеърияти тарихида камдан-кам топилса керак”, – деган эди. Бу фикрларнинг тўғрилигини абжад ҳисоби асосида ечиладиган ва “ғам ҳаддин ошти” иборасини яширган тубандаги чистони ҳам тасдиқлайди: Ёлғизимда учради: ул дев эди ёки пари, Минг боши, қирқ эргаши бор, ёна саккиз навкари. Ҳолга келмас, бутни тақмас, барчаси жаллодваш, Тўрти чорлаб, ўну эллик , менга юзланди бари. Бирининг қўлида уч юз ханжар-у тўрт юз пичоқ, Ўнининг оғзида булдур: “Пора қил!” – деб гаплари. “Абжад” – ҳарфлар йиғмаси ҳосиласи, араб алифбосида анъанага кўра ҳар бир ҳарф бир рақам (сон) қийматига эга. Юқоридаги чистоннинг ечими: “ғам ҳаддин ошти!” иборасини беради. Шоира бу иборани чистонда акс эттириб, ўзи яшаган ижтимоий муҳитдан норозилигини ёрқин ифода этган, айни чоқда, ўз шогирдларига ижтимоий тенгсизликдан сабоқ бериб, улар онгини уйғотишни, ижтимоий-сиёсий дунёқарашларини шакллантиришни кўзлаган. Шоирнинг “қалам”, “қоғоз”, “камар”, “ўқлоқ”, “дутор”, “шам”, “кўйлак”, “қайчи” сингари предметлар, “уйқу”, “ёнғоқ”, “маккажўхори”, “дарахт”, “қизил гул”, “боғ”, “хок” (тупроқ), “чой”, “чакас”, “каклик”, “кўз”, “тўй”, “жон”, “сув”, “муҳаббат”, “тун” ва “кун”га оид чистонлари ҳам абжад ҳисоби асосида ечилади: Боғ оралаб бир гуле кўрдим, ажойиб ногаҳон, Юз тани бор, етти шохи, ўн бутоқ бўлмиш аён. Ёпроғи ўттиз, йигирма банди, ўттиз илдизи, Эй Фалотун, табъ олим, айлагайсен имтиҳон. Бу чистоннинг абжад ҳисоби бўйича ечими “қизил гул” иборасини ифодалайди.

Шоира болаларда ўқув қуролларига ҳавас уйғотмоқ ва уларни сариштасаранжом ҳамда озода тутмоқларини кўзлаб, “қалам” ва “қоғоз” ҳақида шундай чистонлар яратган: Ул на қушдур: боши юздир , қўлга олсанг хосият, Онинг ўттиздир қаноти, юрмагидур офият, Пойи қирқ , абжад ҳисоби анда эрмиш банди боғ. Банддин айланг халос ул қушни, қилманг қабзият. Ёки: Ул на шаҳредур, йигирма боб, бир бозори бор, Булбули мингдур, ажойиб етти гулзори бор? Ёна васфи шаҳри Румдур, ҳиндулар тутмиш ватан, Ташна сурса, боғи абжаддин чиққан анҳори бор. Бундаги сонлар ифодаланган ҳарфлар жамланганда, “қоғоз” сўзи келиб чиқади. Увайсий элликка яқин чистон яратган, шулардан ўн саккизтаси шоиранинг турли тўпламлари ва айрим тадқиқотларда эълон қилинган. Чистонлар хилма-хил мавзуларда бўлиб, халқ ижодиётига хос топишмоқ ҳодисасидан ижодий таъсирланиш самараси сифатида ёзилган. Шоира бу хизмати билан ХИХ аср ўзбек мумтоз адабиётининг жанрий арсеналини бойитди. Анбар Отиннинг (1870-1915) “Якка байт”лари ҳам алифбе-манзуманинг ўзига хос намунасидир. У араб ҳарфлари ифодалаган товушларни идрок этишни қулайлаштиришни кўзловчи тўртлик, олтилик, саккизлик ва ўнлик шаклидаги поэтик тизмалар бўлиб, қофияланувчи сўзларнинг охирги ҳижосида мунтазам такрорланиб келиши ритмик бир бутунликни таъминлаб келган, бунга ғоявий-ахлоқий руҳи қўшилиб, асарнинг композицион яхлитлигига эришилган. Одам эрсанг маъни бил дона-дон а , Ватан эрур сенга иккинчи он а Сўзламасдан олдин сўзингни син а Ҳар бир сўздир умринг ичинда син а .

Шоира биратўла одамийликнинг тўрт фазилатини таъкидлаётир: биринчиси – одамийликнинг бош фазилати бамаънилиги, фаросатлилигида. Аксинча, бемаънилик ва фаросатсизлик – одамийликка зид хислатлар. Иккинчиси – Ватанни иккинчи она ўрнида идрок этиш, уни чин дилдан севиш муҳофазасига фидойи бўлишга шайлик ҳам одамийликнинг зийнати. Учинчи – сўзни амалиётда исботлаш ва тўртинчи – сўзда собитлик, булар бари бир-бирини тўлдирувчи ахлоқий мезонлар бўлиб, одамийлик тушунчасини моҳиятан очишга хизмат қилган. Ҳарфдан ҳарфга ўтган сайин, шоира одамийликнинг янгидан-янги ахлоқий жилоларини намойиш эта боради. “Б” товуши жилосидан одам адабига зеб берувчи ахлоқий қарашини шундай товлантиради: Улғаюрсан санда бор ўлса ада б , Улғаюрсан санда ёр ўлса ада б . Одам эрсанг, ташқи сурат берма зе б , Она юртингни ҳамиша айла зе б . Шоира ташқи кўркка оро бериш одамийликка кирмаслигини, ички гўзалликнинг афзаллигини, Ватанни обод қилиш чинакам инсоний бурчлигини шу йўсинда таъкидлаётир. “Б” товуши баҳонасида шу ғояни умумжаҳоний даражага кўтаради. Дунёда яхши ном қолдириш учун яхши ишлар қилиш зарурлигини уқтиради. Шу тариқа, ғоявий-бадиий баркамол алифбе-манзума намунасини яратиб, эл фарзандларининг тезроқ хат-савод эгаллашларига муносиб ҳисса қўшган. Бинобарин, бундай алифбе-манзумалар ХХ асрда болалар шеъриятида юзага келган алифбе шеърлар-абдседарийлар учун анъанавий замин вазифасини ўтаганлиги билан ҳам қимматлидир.

Адабиётлар руйҳати : 1. Алишер Навоий. Ҳайрат ул- аброр. Насрий баён. –Т.ҒАСН, 1967. 2. Алишер Навоий. Маҳбуб ул-қулуб. –Т.:ҒАСН, 1983. 3. Алишер Навоий. Лисон ут -тайр. –Т.: ҒАСН,1984. 4. Алишер Навоий. Қизиқ ҳикоятлар. –Т.,1991. 5. Алиқулов Ҳ., Омонбоев Р. Жомий ва Довоний таълим-тарбия ҳақида. – Т.,1984. 6. Абдураҳмон Жомий. Баҳористон. –Т.:ҒАСН, 1979. 7. Абу Али ибн Сино. Саломон ва Ибсол. –Т.:ҒАСН, 1980. 8. Анбар Отин. Шеърлар. Рисола. –Т.: ҒАСН,1970. 9. Имом Исмоил ал-Бухорий.Ҳадис.4 жилдлик. –Т.,1991. 10. Кайковус. “Қобуснома”. –Т.,1986. 11. Муродов А. Ўрта Осиёда хаттотлик санъати тарихидан. –Т.:Фан, 1971. 12. Увайсий. Девон. –Т.:Ўздавнашр,1963; яна: Кўнгил гулзори. – Т.:ҒАСН,1983. 13. Увватов У. Имом Исмоил ал-Бухорий. Рисола. –Т.,1988. 14. Чор китоб. Олим Бўри тарж. –Т.:Чўлпон, 1992. 15. Шермуҳаммад Мунис. Саводи таълим. –Т.,1997. 16. Қодирова М. Х1Х аср ўзбек шоиралари ижодида инсон ва халқ тақдири. –Т. Фан, 1977; яна: Увайсий. –Т.:Фан, 1983.

O'xshashlar

Бадиий адабиётда типиклаштириш

Ўзбек мумтоз адабиёти

Мумтоз араб адабиёти

Болалар адабиёти фанининг назарий асослари

Рус болалар адабиёти