Muhammad Aminxo`ja Muqimiy - Adabiyot - Referatlar

Muhammad Aminxo`ja Muqimiy

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.5 KB

Ko'chirib olish

Muhammad Aminxo`ja Muqimiy ( 1850-1903) REJA : 1.Otmish va hozirgi zamonda Muqimiy ijodini o`rganish tarixi haqida. 2.Muqimiy hayoti va adabiy merosi. 3.Muqimiy ijodining g`oyaviy –badiiy takomili bosqichlari.

X1X asrning ikkinchi yarmi va XX asrning avvalidagi o`zbek demokratik adabiyotining eng yirik namoyondalaridan biri-talantli lirik shoir,zabardast satirik sifatida shuxrat qozongan san’atkor-Muhammad Aminxo`ja-Mirza xo`ja o`g`li – Muqimiydir. Muqimiyning ijodi chin ma’nodagi xalq hayotining badiiy ko`zgusidir.U ezilgan mehnatkash omma, xonavayron qishloq dehqonlarining asl kuychisi bo`lib,shu pozitsiyasidan turib ularning qorong`i hayotini,dardu kayfiyatini,orzu- intilishlarini realistik ravishda, yorqin badiiy formalarda ifodaladi. 1.SHOIR HAYOTI VA IJODINI ORGANISH TARIXIDAN Muqimiy hali hayot chog`idayoq keng xalq ommasi orasida tanilib,uning ijodiga qiziqish kuchaygan edi.Shoir asarlari adabiyot muxlislari hamda nashrlar tomonidan tuzilgan qo`lyozma va toshbosma bayoz majmualarga kiritila boshladi. «Turk viloyatining gazeti»da o`tgan asrning 90-yillari boshlaridayoq Muqimiy asarlarining e’lon etilishi shoirning shuhratidan dalolat beruvchi faktlardir.Gazetaning 1891 yil 26 oktyabr 41-sonida Muqimiy bir necha g`azal, murabba’larini, jumladan: «Navbahor», «Sultonim mani», «Naylasun», «Kim desun» kabi she’rlari nashr etilgan.1903 yilgacha(shoir barhayotligi»davri) ana shu gazeta sahifalarida uning qator she’rlari bosilib turgan. Muqimiy ijodida qiziqish uning vafotidan keyin–XX asr boshlarida birmuncha ortadi.Bu vaqtlarda o`qon va Toshkentda nashr etilgan deyarli barcha she’riy to`plamlarida Muqimiy asarlaridan namunalarni uchratish mumkin. 1907 yilga kelib esa N.P.Ostroumov shoirning kichik she’riy devonini nashr etadi.Bu kitob shoirning ishqiy,satirik va yumoristik she’ralarini o`z ichiga oladi.Bu nashrga to`lovchining yozgan kichik maqolasi ham ilova qilingan.Lekin maqola avtori Ostroumov demokratik shoirning hayoti va ijodiga to`g`ri baho bera olmay,uni mistik shoir,qalandar sifat shaxs kabi talqin etishga urinadi. 1910 va 1912 yillarda Toshkent «Devoni Muqimiy va hajviyot» nomi ostida shoirning ishqiy lirikasi, satira va yumorlari bosildi.Keyingi nashr munosabati

bilan «Turkistanskie vedemosti»gazetasi –ning 1912 yil 12 avgust sonida M.F.Gavrilovning «Sart shoiri Muqimiy» nomli taqriz-maqolasi bosiladi.Bunda ham Muqimiy shaxsiyati va ijodi asosan noto`g`ri baholanadi.Ayni zamonda Gavrilov Muqimiyning katta shuhratini,xalq tomonidan sevib o`qilishini tan oladi. «Muqimiy,- deb yozadi u-Orta Osiyodagi yangi adabiy oqimning nomoyandasidir.U Sirdaryo,Samarqand va Farg`ona viloyatlari aholisi o`rtasida juda obro` qozongan sevimli shoirlardan biridir». Muqimiyning hayoti va ijodini o`rganish Ulug` Oktyabr’ sotsialistik revolyutsiyasidan keyin yangi bosqichga ko`tarildi.30-40 yillarda Muqimiyshunos- likda burilish bo`ldi.H.Olimjon,G`ofur ¢ulomlarning ilmiy maqolalari, «Muqimiy bayozi» chop etildi.1943 yilda shoir vafotining 40 yilligi munosabati bilan bir qator juziy ishlar amalga oshirildi.1942 yilda G`.G`ulom Muqimiyning ancha mukammal «Tanlangan asarlarini»unga Uyg`un va G`.G`ulomning maqolalari ham kiritildi.1943 yilda shoir «Tanlangan asarlari» rus tilida nashr etildi.Osha yili Shayxzoda «V.Abdullaevlarning»maqolalari,1947 yilda Oybekning chuqur ilmiy xarakterdagi maqolalari yozildi. 50 yillarga kelib Muqimiyshunoslik ancha rivoj topdi:X.Yoqubov, «Ozbek demokratik shoiri Muqimiy», 1953; A.Olimjon Muqimiy (hayot va ijod).T.,1958; Zarifov X.Muqimiy (hayot va ijodga doir materiallar).T.,1955; Mo`minov I.Tanlangan asarlar,1-tom.T.,1969. Muqimiy asarlarini to`plash, nashr etish,ilmiy tahlil qilish sohasida, ayniqsa, ¢ulom Karimov samarali ishlar qildi.U 1958 yilda shoir tanlangan asarlarini nashrga tayyorladi.Uning 1960 yilda chop ettirgan shoir merosining ikki tomlik ancha mukammal nashri,Muqimiy va uning davri adabiyotiga oid doktorlik dissertatsiyasi va 1970 yilda chiqqan «Muqimiy»nomli monografiyasi shular jumlasidandir. A.Abdug`ofurov 1976 yilda «Muqimiy satirasi» nomli kitobini nashrdan chiqardi.1975 yilda G`.G`ulom nashriyotida «Muqimiy» asarlari (nashrga tayyorlovchi G.Karimov) chop etildi. ShOIRNING TARJIMAI HOLI

Muhammad Aminxo`ja 1850 yilda Qo`qonda hunarmand oilasida tug`ildi.Uning otasi Mirzaxo`ja asli Toshkentlik bo`lib,1853-36 yillarda o`z otasi Mirzofil bilan birgalikda Qo`qonga ko`chib boradi,va shu erda novoylik kasbi bilan shug`ullanib,turg`un bo`lib qoladi. Muqimiyning onasi Bibioysha,asli Xo`jandlik (hozirgi Leninobod) bo`lib,Sayidolim Nodirshayx qizidir.Sayidolim Nodirshayx ham Mirzaxo`jalar oilasi singari, turmush-tirikchilik taqozasi bilan Qo`qonga kelib, shu erda turg`un bo`lib qolganlardan edi. Mirzaxo`ja bilan Bibioysha o`z turmushlarida 5 ta farzand ko`rganlar.Ularning uchinchisi o`g`il-Muhammad Aminxo`ja edi.Muqimiy boshlang`ich ma’lumotni zamonining sxolastika asosiga ko`rilgan oddiy maktablaridan birida oldi.Maktab Muqimiyni savodga o`rgatdi, lekin unda badiiy zavqni tarbiyalagan-oila bo`ldi. Muqimiyning yoshlik davridagi oila tarbiyasida onasi- (oqila,ziyrak,quvnoq,badiiy zavqi yuksak) Bibioysha- «Xumor bibi» bo`ldi. . . Xumorbibidagi bu ma’naviy xislat o`g`li muqimiyga ham ta’sir etdi va unda erta estetik zavq uyg`onishiga sabab bo`ldi.Muqimiy oilada onasi vositasida xalq og`zaki ijodining jozibador namunalari bilan, shuningdek Sharq poeziyasining Hofiz, A.Navoiy, Fuzuliy kabi mashhur namoyandalari asarlari bilan tanishadi,bular undagi badiiy zavq va didni tez rivojlantiradi. Muqimiyning Qo`qondagi mashhur «Hokim oyim» madrasasida o`qigani ma’lum.Lekin,uning maktabni qachon bitirib,madrasaga qachon ko`chgani aniq emas.Har holda,1976 yillargacha,mashhur tarixiy hodisalar ro`y bergunga qadar,ya’ni Qo`qon xonligi tugatilib,o`lka Rossiyaga qo`shib olingunga qadar,Muqimiy o`qishda edi. Muqimiy Qo`qon madrasasini tugatgandan keyin o`z bilimini takomiliga etkazish maqsadida Buxoroga borib o`qidi.(«Mextar Oyim»madrasasida). Muqimiy taxminan,26 yoshlarida Buxoro madrasasini bitirib, «Xatmi kutub» qilgandan so`ng,taxminan,1876 yillar atrofida Qo`qonga qaytib keladi.va tirikchilik ishlari bilan shug`ullanishga kirishadi.Muhammad Aminxo`ja o`qishdaligida beva qolgan otasi (darvoqe,onasi 1865 yilda vafot etgan.)Mirzaxo`ja

Ziyodabibi ismli ayolga uylangan edi.Bu ayolning birinchi turmushidan Sanambibi nomli qizi bo`lgan.Muqimiy Sanambibiga uylanadi.Revolyatsiyaga qadar yozilgan ma’lumotlarda (N.P.Osroumov,M.F.Gavrilov)Muqimiyning Akbarxo`ja ismli o`g`li bo`lgani aytiladi. Mustaqil oila qurgan Muhammad Aminxo`ja boshiga turmush tashvishlari tushadi.U avval Qo`qon er qurilish mahkamasida mirzalik vazifasida ishlaydi.U o`z vazifasiga ko`ra Qo`qon va uning atroflaridagi qishloqlarga tez-tez chiqib turadi va dehqonlarning turmush sharoitlari, qishloqlarning ahvoli bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo`ladi.Shoir dehqonlarning nochor hayoti, yirtiq-yamoq kiyimlarini, och-yalang`och farzandlarini ko`rdi.Ayni paytda,qishloq boylarining tekinxo`rlik bilan shoxona kun kechirishlariga, beshafqat,zolim va adolatsiziligiga jonli guvoh bo`ladi. Muqimiy Qo`qon er mahkamasida uzoq ishlay olmadi.Shoir ijodida vayron qishloqlar,qashshoq dehqonlar,son-sanoqsiz soliqlar,zo`ravon,shafqatsiz amaldorlar temasi ko`proq ishlanishiga uning ana shu vazifada ishlashi sababchi bo`ldi.Ozbek demokratik adabiyotining shox asarlaridan «Tanobchilar»satirasi- ning, «Sayohatnomalar» tsiklining asosiy mazmun va g`oyasi ana shunday bevosita ta’sirlanish,turmush haqiqatlarini «boshdan kechirish» asosida shakllangan. Muqimiy qoldirgan merosda uning tarjimai holiga aniqlik kirituvchi,hayotining u yoki bu davri yoki biror jihatini qisman bo`lsa-da, yorituvchi ma’lumotlarga ham duch keladi.Masalan: «Dar mardu lam Oqjar batariki muxammas»dan ma’lum bo`lishicha, Muqimiy 70-yillarning oxirlarida Qo`qonning g`arbiy shimolidagi Sirdaryo yoqasida joylashgan Oqjardagi paromda oddiy pattachi bo`lib ishlaganligini ko`rsatadi .Satrlar keltir: Avvalo shuni aytish kerakki,muxammas o`z mavzusiga ko`ra,shoir ijodining shu ilk davri uchun etakchi o`rinda turgan ishqiy g`azallaridan farq qiladi.Shoir uni bevosita hayotdan,o`ziga tanish va o`zi guvoh bo`lgan hodisalardan ta’sirlanib yozgan.Unda kalonial davr hayotining kichik bir lavhasi realistik aksini topadi.She’rda «ko`zlari muldur-muldur», «tunlari juldur» Oqjar odamlari haqida so`z boradi.Shoir bunda nihoyatda kambag`al,moddiy qiyinchiliklar qurshovida

qolgan qishloq xalqi hayotiga nazar tashlaydi,traditsion ma’shuqaning go`zalligi,nozu firoqi haqida emas,balki, «kun sovuq, qora chiroq go`rdek uyu, o`tin kam» ligi to`g`risida ham qayg`urib so`zlaydi. Muqimiyning Oqjar paromida qancha vaqt ishlaganligi ma’lum emas: Kelganim ushbu makonga qiladur menga alam, Loyiki ta’b yo`q odamni desam hasratu g`am, Toplashurga kishi yo`q ertadin oqshomgacha ham,- Misralari muxammasning bevosita Oqjarda yaratilganligi,bu vaqtda shoir pattachi vazifasini bajarayotganligi ma’lum bo`ladi.Aftidan shoir bu erda ham siqilgan,o`zini yolg`iz his qilgan va qattiqqo`l muttaham kema xo`jayinlari,sarkarlar bilan kelisha olmagan. Shu tariqa Muqimiy bu vazifani ham tark etib Qo`qonga qaytadi.Shoir oilaviy hayotda ham baxt topolmaydi.80-yillarning boshlarida uning oilasi buziladi,oqibatda shoir o`z hovlisini tashlab,Begvachcha mahallasida joylashgan Hazrat madrasasidagi bir hujraga ko`chib chiqadi va umrining oxirigacha muhtojlikda hayot kechiradi; o`z so`zlari bilan aytganda shu «Hujram tang va toriqda bekaslik va g`ariblik chirog`ini yoqib»,umr o`tkazadi. Endilikda Muqimiy butun vaqtini shaxsiy mutolaa hamda ijodiy ishga bag`ishlaydi.Xattotlik shoirning asosiy kasblaridan va tirikchilik uchun asosiy daromad manbalaridan biri bo`lib qoladi.Shoir zamonasining yirik xattotlaridan biri Muhammad Yusuf Xattotdan maxsus ta’lim oladi,tinmay mashq qiladi. . . . . . Ammo xattotlikdan keladigan daromad,hatto faqirona tirikchilik harakatlarini ham qoplay olmas edi.Doimiy etishmovchilik,yashash sharoitining nihoyatda og`irligi shoir sog`ligiga putur etkazadi,u dardga chalinadi. 80-yillarga kelib Muqimiy Qo`qon demokratik adabiy harakatining ko`zga ko`ringan tashkilotchi va etakchilaridan biriga aylanadi.Davrning ilg`or qalam ahllari,ziyolilar,she’riyat muxlislari,xushtab’ kishilar ko`pincha Muqimiy xujrasiga to`planishar, adabiyot haqida suhbatlar qurib, yangi yaratilgan asarlarni o`qib, muhokama etar edilar.

Bu davrga kelib Muqimiy etuk xalqchil shoir sifatida xalq orasida tanila borgan,uning jazibadorg`azal va murabbalari hamda zulmkor shaxslarni, xasis boylarni,zo`ravon amaldorlarni, hiylagar din ahllarini sharmanda qiluvchi satiralari,quvnoq,sho`x kulgi qo`zg`atuvchi yumorlari xalq og`ziga tushib shuhrat topayotgan edi.Natijada hukmron doiralar oldida Muqimiy obro`sidan foydalanish va uning xajvgo`ylik faoliyatini o`zlariga muvofiq tomonga yo`naltirish muammosi tug`ildi.Qo`qonning hukmron doiralari dastlabki vaqtlarda Muqimiyni iqtisodiy tomondan asoratga olish yo`lini tutdilar.Eks-r guruhlarning ko`p marta sinovidan o`tgan bug`sin va jirkanch usulini Muqimiyga nisbatan Qo`qonlik Shayx Sulaymon Afg`oniy qo`lladi.U Qo`qonning katta choyfurush boylaridan bo`lib,o`zi adabiyot xavaskori sifatida she’rlar ham yozar edi.Shayx Sulaymon San’at- adabityotga xomiylik qiluvchi «saxovatli boy» da’vosini qilar va atrofiga laganbardor shoirlarni yig`ib olib,ularga iqtisodiy «yordam»ham berib turar edi.Muxiy,Xaziniy,Kotibiy va boshqalar.Shayx sulaymonning dasturxoniga doim ko`z tikkanlardan edilar. . . Dastlab ular Muqimiy o`z doiralariga tortadilar,ammo. . . Oradan ko`p vaqt o`tmay Shayx Sulaymon va uning atrofini qurshagan Muxiy,Xaziniy kabi shoirlarning maqsadlari,asl qiyofalari ma’lum bo`la boshlaydi.Natijada shoir ular bilan aloqasini buzibgina qo`yaqolmasdan ularga qarshi keskin kurash ham boshlaydi:212-bet. Muqimiyning ramzlar,kinoyali iboralar bilan yozilgan «Axtaring» radifli she’rida shoirning qandaydir reaktsion tomonidan quvg`in qilinganligi,dahshatli quvg`indan uzoq vaqt yashirinib yurganligiga ishora bor: Ijtimoiy hayot va adabiy kurashlarda aktiv ishtirok etib,reaktsion kuchlar tomonidan uyushtirilgan hujumlarga mardlarga javob berib kelayotgan Muqimiy shaxsiy-oilaviy hayotda ham birin-ketin baxtsizliklar-ga duch kela beradi.Sanambibi Muqimiy bilan uzoq umr kechirmadi.U 1879 yilda,Akbarxo`ja tug`ilgandan so`ng ko`p vaqt o`tmay Muqimiydan ajraldi va o`g`lini onasiga qoldirib,boshqa oila qurdi.turmushda,quvonch va mashaqqatlarda sadoqatli do`st

sifatida birga bo`ladigan hayot yo`ldoshining bunday yo`l tutishi,albatta,shoir uchun katta zarba bo`ldi. Bu ko`ngilsiz voqeadan 2-3 yil keyinroq,taxminan, 1885-1886 yillarda Muqimiy oilasida yana baxtsizlik ro`y berdi:Oilani arang tebratib turgan Mirzaxo`ja vafot etdi. . . o`gay ona,singillar,go`dak o`g`li. . . parvarish. . .Hovli- joyini, ro`zg`orini oila tirikchi-ligi uchun sarf qilib,o`gay onasi va singillarini iqtisod jihatdan tinchitgan,bo`g`iq muhitdan qutilish yo`li Qo`qonni tark etish deb tushundi va Toshkentdan panoh izlab yo`lga tushdi: P. «Ro`zg`orim yo`q» she’ri og`ir hayotdan.Muqimiy tarjimai holining juda ko`p o`rinlari hali ham qorong`i.Hozirgi aniqlangan ma’lumotlarga ko`ra,80-yillar oxiri 90-yillarning boshlarida Muqimiy Toshkentga ikki marotaba kelib ketadi.Ilmiy adabiyotlarda shoir safarlarining sabab va maqsadlari yuzasidan turli fikrlar bor.Orta Osiyo Rossiya sostaviga qo`shilgandan so`ng,Qo`qon xonligi tugatilgach,Toshkent yirik siyosiy,iqtisodiy va madaniy markaz bo`lib qoladi.Davrning qator ziyolilarining, jumladan,demokratik adabiyot namoyandalari Furqat va Nodim,Komil va Zavqiy,Asiriy va boshqalarning asosiy safar maqsadlari madaniy markazni o`z ko`zi bilan ko`rishda edi. Muqimiy ham o`z ma’naviy ehtiyojini qondirish maqsadida aftidan birinchi sayohatni 1887-88 yillarda amalga oshirgan.Muqimiy Toshkent madaniy va adabiy hayotini chuqur o`rganib,uning eng sog`lom,progressiv qismi bilan aloqa bog`ladi,ijodiy hamkorlik qildi.Muqimiy o`z zamonasining peshqadam olimi,iste’dodli shoiri hisoblangan Almayiga zo`r hurmat va muhabbat bilan qaradi,ijodiy tajribalarida u bilan o`rtoqlashdi. Muqimiy Toshkentda shoir Nodim Namangoniy bilan uchrashdi.Shoir rus ziyolilari namoyondalari bilan uchrashib suhbatlar qurdi,jumladan u rus va o`zbek tillarida chiqayotgan gazetalar muharriri N.P.Ostroumov bilan uchrashgan.U Qo`qonga qaytganidan keyin ham Toshkent bilan aloqasini uzmadi,u keyin yana iki marta:1892 va 1899 yillarda ham Toshkentga kelib ketdi.Muqimiy Toshkent safarlaridan keyin ham Farg`ona vodiysi shaharlariga,Qo`qon atrofidagi qishloqlarga bir necha bor sayohatga chiqdi.Natijada shoir ijodida «vayron

qishloqlar» va «och-yalang`och» dehqonlar temasida qator asarlar jumladan «sayohatnomalar»tsikli maydonga keladi. Bu yillarda shoirning rus madaniyati,ijtimoiy ongi,rus xalqining hayoti,yashash sharoitlari bilan ko`proq qiziqa borganligini ko`rsatuvchi hujjatlar mavjud.Buning sabablari,avvalo,Rossiyaga qo`shilishning ob’ektiv ta’siridir.Shu qatorda rus oilasida boshpana topib,ularning homiyligida Moskvada Lazarev nomli sharqshunoslik institutida o`qib,evropacha tarbiya olayotgan jiyani Ro`zimuhammadning ijobiy ta’sirini ham ko`rsatish kerak.Dam olgani Qo`qonga kelgan Ro`zimuhammad tog`asining qiziqishlariga javoban Moskva va Petrograd haqida,rus xalqining tarixi,hayoti madaniyati hamda yirik adiblari A.S.Pushkin, M.Yu.Lermontov,L.N.Tolstoylar to`g`risida ko`p narsalar so`zlab berganini ta’kidlaydi.Mokvaga yo`llagan maktublarning birida jiyaniga murojaat qilib, «Ul mamlakatlarda ajoyib va g`aroyib ishlar ko`p.Yozib xatingizni ko`proq qilingkim,filjumla o`qib qongudek bo`lmaylik»,-deb iltimos qiladi. Shoirning bu davrdagi tirikchiligida biror ijobiy o`zgarish yuz bergani yo`q.U o`z o`g`li Akbarxo`ja bilan o`sha «tangu toriq hujrada» moddiy qiyinchilikda yashab,kamtarlik bilan kun ko`radi.Umr bo`yi xastalanib turgan shoirning sog`ligi 90-yillarning oxiriga borib birmuncha yomonlashadi.Bu haqda Muqimiyning o`zi jiyani Ro`zimuhammad Do`stmatovga 1898-99 yillar davomida yo`llab turgan maktublarida qayta-qayta xabar qiladi.Bir necha dardlarga chalinganini, «besh olti oylab betob» bo`lganligini bildirib, «necha muddat biladurkim;Nazm ayturga tabiat loxazi erdim»,-deb yozadi.bir muddat uning sog`ligi shu qadar og`irlashadiki,hatto,o`z qo`li bilan jiyaniga xat yoza olmay,boshqalarga iltimos qiladi.Dori-darmon va tog` sayohatlariga chiqish naf keltirib,shoir biroz shifo topadi.1902 yilgi Andijon zil-zilasi munosabati bilan Muqimiy kattagina she’r tarix yozadi.Bu asar 1903 yil 22 aprelda «Turkiston viloyati gazetasi»da (№15)e’lon etiladi.Shu gazetaning 15 yanvar’ 20-sonida esa shoirning «Voqeai kur Ashurboy xoji» satirasi bosiladi.Ular shoirning sotsial temadagi so`nggi yirik asarlari edi. Ey tabib,aylanma,dardim bedavolardin biri

Rangi zardim,ko`ru-ko`rma qahrobalardin biri,- Bayti bilan boshlanuvchi muxammasni ham Muqimiyning so`ni asarlari sirasiga kiritish mumkin.Oz mazmuni va ruhiy yo`nalishiga ko`ra shoir bu muxammasni sariq kasaliga duchor bo`lib,ham jismoniy ham ma’naviy,ham moddiy jihatlardan siqilgan,o`zini yolg`iz etgan bir paytda yaratgan. Hujjatlardan ma’lumki,xuddi shu yaroqon (sariq) kasalligi shoirni hayotdan olib ketdi.U 1903 yil 25 mayda 53 yoshida Qo`qonda o`z hujrasida vafot etdi.Shoir vafotiga Mavloniy Yo`ldosh,Sulaymonqul Rojiylar bir necha tarix-marsiya bitadilar,uning sharifini ulug`laydilar. Sobir Abdulla «Mavlona Muqimiy» asari.

O'xshashlar

Muqimiy lirikasi

Muqimiy «Sayohatnoma»lari

Mahmudxo`ja Behbudiy 3

Muqimiy hajviyoti. Satira va yumor

Maxmudxo`ja Behbudiy ijodiy faoliyati