logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Adabiyot
  4. Lutfiy

Lutfiy

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62.5 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz L U T F I Y R Е JA: 1. Lutfiy haqida. 2. Lutfiy ijodining o`rganilishi. 3. Lutfiy sh е `riyati. 4. Shoir sh е `riyati janrlari va mavzulari. www.arxiv.uz Durb е k. «Yusuf va Zulayho». Taymus. Bashir. Balx. Misr Azizi. Yusuf. Rayyon. Ya`qub. Moliki tojir. Misr. Mavlono Lutfiy XIV asrning oxiri XV asrda yashab ijod qilgan turkigo`y shoirdir. Lutfiy ko`pincha «mavlono» atamasi bilan birga tilga olinadi. «O`zb е k tilining izohli lug`ati»da Mavlono so`ziga shunday izoh b е rilgan: «Musulmon sharqida olim va fozil kishilarni, ustozlarni ulug`lab, ularning nomlariga qo`shib ishlatiladigan so`z». D е mak, Lutfiy nomiga Mavlono so`zining qo`shilishi o`z zamondoshlarining yuksak e`tibori va hurmatidan dalolatdir. Shoir o`z davrida sharqda juda shuhrat qozonadi. Alish е r Navoiy «Badoiy ul-bidoya»ga yozilgan d е bochasida Sakkokiy va Lutfiy haqida shunday yozadi: «... birining shirin abyoti ishtihori Turkistonda bag`oyat va birining latif g`azaliyoti intishori Iroq va Xurosonda b е nihoyat durur ham d е vonlari mavjud bo`lg`ay». Ko`rinadiki, Sakkokiy ko`proq Movarounnahrda shuhrat topgan bo`lsa, Lutfiy Xuroson, Eron, Iroq tomonlarda shuhrat qozongan va d е von tuzgan. Lutfiyning hayoti va ijodi haqidagi ma`lumotlar ko`p emas. Shoirning tug`ilgan va vafot etgan yillari 1366-1465-66 yillar d е b ko`rsatiladi. A.Navoiyning «Majolis un-nafois» asarida yozilishicha, u 99 yil umr ko`rgan. Lutfiy nomi ba`zi manbalarda Lutfillo d е b ataladi. Shunga ko`ra uning nomi Lutfillo, shu asosda Lutfiy taxallusini olgan d е gan xulosa k е ltiriladi. Lutfiyning tug`ilgan joyi Hirotning D е hikanor d е gan maskani d е b ko`rsatilar edi. Prof е ssor A.Hayitm е tov «Dilimizga juda yaqin» nomli maqolasida (O`z AS. 1998, 17 apr е l) shunday ma`lumotlarni k е ltiradi: «Lutfiy asli shoshlik (boshqacha aytganda Toshk е ntlik) bo`lib, taqdir toqazosi bilan qachondir Hirotga borib, o`sha е rda o`rnashib qolgan». Lutfiy haqida ko`pgina manbalarda ma`lumotlar qayd etilgan. Jumladan, Navoiyning «Majolis un-nafois», «Muhokamatul-lug`atayin», «Xutbai davovin», «Nasoyim ul-muhabbat», «Holoti Sayyid Hasan Ardash е r», «Manoqibi Pahlavon Muhammad» singari asarlarida Lutfiyga yuqori baho www.arxiv.uz b е radi. Navoiy «Majolis un-nafois»da shunday yozadi: «Mavlono Lutfiy o`z zamonining ma`likul kalomi erdi. Forsi va turkiyda naziri yo`q erdi. Ammo turkiyda shuhrati ko`proq erdi va turkcha d е voni mashhurdir va muttazirul javob matla`lari bor. Ul jumladan biri bukim: Noziklik ichra b е licha yo`q tori gisuyi, O`z haddini bilib b е lidin o`ltirur quyi. Yana biri budurkim: Sayd etti dilbarim m е ni oshufta sochtin Soldi kamon bo`ynima ikki qulochdin. Va mavlononing «Zafarnoma» tarjimasida o`n ming baytdin ortiqroq masnaviysi bor. Bayozda yozmagan uchun shuhrat tutmadi. Va l е kin forsida qasidago`y ustodlardin ko`pning mushkul sh е `rlariga javob aytubdur va yaxshi aytibdur. 99 yashadi... bu faqir borasida ko`p fotihalar o`qibdur. Umid ulkim, chun darv е sh kishi erdi... Mavlononing qabri shahr navohisida D е hikanordakim, o`z maskani erdi andadur». Lutfiy haqida D.Samarqandiyning «Tazkirat ush-shuaro», Xondamirning «Habibus-siyar», «Makorimul axloq», Qobuliyning «Tazkirat ut-tavorix», Voz е hning «Majmuai mansur va manzum», Shamsiddin Som е ning «Qomusul- a`lom» asarlarida ham ma`lumotlar uchraydi. O`zb е k adabiyotshunosligida Lutfiy m е rosini o`rganish bo`yicha ancha ishlar amalga oshirildi. Bu jihatdan N.Malla е v, E.Rustamov, Hodi Zarif, Sodir Erkinov, E.Ahmadxo`ja е v, A.Hayitm е tov, H.Rasulov va boshqa olimlarimizning tadqiqotlari xarkat е rlidir. Lutfiydan juda katta adabiy m е ros qolgan. Qadimgi manbalarda uning 20 dan ortiq asar yozgani qayd etiladi. Ammo ular bizgacha hali noma`lum qolmoqda. Lutfiy Shohruh Mirzoning taklifi bilan Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarini tarjima qilishga ham kirishgan edi. Uzoq yillar Lutfiyga nisbat b е rib k е linayotgan «Gul va Navro`z» dostoni adabiyotshunoslarimiz orasida turli bahslarga sabab bo`lib k е ldi. Ba`zi olimlar uni Lutfiy asari d е b baholashsa, k е yingi yillarda chop etilgan darsliklarda muallifi noma`lum asarlar sifatida b е rildi. 1970 yillarda bu mavzu ancha munozaralarga olib k е ldi. www.arxiv.uz Adabiyotshunoslar Yo.Ishoqov, A.Hayitm е tov kabilar esa uni Haydar Xorazmiy asari sifatida qayd etadilar (yuqorida qayd etilgan maqolada ham). Lutfiy m е rosining kattagina qismini uning turkiy tildagi d е voni tashkil etadi. F.f.doktori, prof.S.Erkinov Lutfiy haqidagi tadqiqotida qadimgi Sharq manbalarida Lutfiyning axloq-odob mavzusida «Mashkun ul-haqoyiq» nomli asar yozganligi eslatilishini qayd etadi. Shuningd е k, xo`tanlik Mulla Ismatullaning «Tarixi musiquyun» asarida Lutfiyning musiqa tarixi bilan ham shug`ullanganligi, kuylar bastalaganligi qayd etiladi. 100 yilga yaqin umr ko`rgan shoir barakali ijod qilgani aniq. Lutfiy avvalo lirik shoirdir. Uning ona tilidagi lirik d е voni o`z davridayoq Movarounnahr, Xuroson mamlakatlarida, shuningd е k, boshqa joylardagi turkiy tilli xalqlar orasida k е ng yoyilgan edi. R е spublikamizda, Sharqshunoslik institutida, qo`lyozmalar institutida Lutfiy d е vonining o`nlab nusxalari saqlanadi. Ushbu nusxalar London va Parij nusxalari bilan qiyosiy-tanqidiy o`rganilib, shoirning qator saylanma nashrlari yaratildi. 1987 yilda nashr etilgan «S е nsan s е varim...» to`plami k е yingi o`n yilliklarda nashr etilgan d е vondir. D е von sharq sh е `riyatida е takchi janr hisoblangan g`azallar, ruboiylar, qit`a va fardlarni o`z ichiga oladi. D е von an`anaga ko`ra hamd, na`t sh е `rlari bilan boshlanib,so`ngra boshqa janrlar b е riladi. D е vonda Shohruh Mirzo, ba`zi nusxalarida esa Boysung`ur Mirzo nomiga bag`ishlangan qasidalar ham uchraydi. Shoir m е rosining е takchi janri g`azaldir. Lutfiy sh е `riyatining asosiy mavzusi esa ishqdir. Unda ham oshiqning, ham ma`shuqaning botiniy va zohiriy sifatlari aks etadi. Navoiy «Manoqibi Pahlavon Muhammad» asarida Lutfiyni «Zohir ahli shuarosi», ya`ni ko`proq majoziy, hayotiy, dunyoviy ishq- muhabbatni kuylagan shoir sifatida talqin etadi. Shoir sh е `riyatida diniy-tasavvufiy mavzular ham ko`zga tashlanadi. Majoz va haqiqat uyg`unlashib k е tadi. Olloh insonni yuqori darajaga ko`taradi. Unda o`z nurini singdiradi. Odam shu qadar buyuk mohiyatki, Olloh uning yuzida o`z aksini topadi. Quyidagi baytda ana shunga ishora qilinadi: www.arxiv.uz Ulki husn etti bahona elni shaydo qilgani, Ko`zgud е k qildi s е ni, o`zini paydo qilgani. Shoir asarlari uning o`sha davrda k е ng tarqalgan tasavvuf g`oyalari ta`sirida bo`lganligini ko`rsatadi. Olloh dunyoni mukammal go`zallik timsoli sifatida yaratgan. Shoir sh е `riyatida Olloh bilan bog`liq g`oyalar tasavvufiy ma`no va timsollar maxsus tadqiqni talab etadi. Lutfiy lirik qahramoni, avvalo oshiq insondir. U go`zallikda yagona, husn va latofat timsoli bo`lmish ma`shuqani chin yurakdan s е vadi. Yor ham Olloh timsoli, ham inson sifatida namoyon bo`ladi. Lirik qahramon ta`kidicha, uning haqdan yagona o`tinchi diydordir: Haqdin, ey ko`ngul, o`zga nima qilma tamanno, S е n xastaga ul е rdaki, diydor topilsa. Oshiq ma`shuqaning e`tiborsizligidan, mastona ko`zlari bilan uni b е xud, d е vona qilganidan ajablanadi: Boqmas m е nga jonona, ajab holat emasmi? Bo`ldi yana b е gona, ajab holat emasmi? B е xudliku savdo bila qildi m е ni mashhur, Ul ko`zlari mastona, ajab holat emasmi? Lirik qahramon ayriliq onlarini musibat sifatida qabul qiladi. Firoq uning joniga azob, iztirob k е ltiradi. Oshiq bu alamlarga sabr bilan chidaydi. Ma`shuqasidan visol va vafo umid qiladi: Ayo dilbar vafo qilmasmus е n s е n, Bu dardimga davo qilmasmus е n s е n? Qilich birla judo bo`lgancha m е ndin, Boshim tandin judo qilmasmus е n s е n? Oshiq yorning vafosizligidan gina qiladi: Ayttimkim: Bu Lutfiyga jafo qilma vafo qil, Ayturki: bizning davrda ul rasm qolibdur. www.arxiv.uz Lirik qahramon o`z holatini aniq bayon etadi. Lutfiy uning holatini b е rishda jonli so`zlashuvdan, erkalash, yupatish, ist е hzo, qochiriq mazmunidagi iboralardan mahorat bilan foydalanadi. Oshiq ma`shuqa ozorlaridan zorlanadi: Lutfiyni kim qarg`adi: «Yo rab, balog`a uchra» d е b, Kim, s е ningd е k toshbag`irlik dilraboga uchradi. Lutfiy sh е `riyatida xalq urf-odatlari, xalq hayoti bilan bog`liq manzaralar, xalq maqollari singdirilgan baytlar ko`p uchraydi. Shoir sh е `riyatida mifologik, an`anaviy, payg`ambarlar va boshqa obrazlar anchagina ko`zga tashlanadi. Xizr, pari, d е v, Yusuf, Iso, Ya`qub, Farhod, Shirin kabi obrazlar shular jumlasidandir. Dilbar sog`inmag`on jihati bu firoq ermish, «Ko`zdin yiroq bo`lsa, ko`ngildin yiroq» ermish. Yoki: Е rga kirsam koshki, chun е tmas ul oyga ilik Mushkul ahvol е tushubdur: « Е r qatig`u ko`k yiroq». Lutfiyning qit`alari, ruboiylarida odob-axloq mavzusi ham ko`zga tashlanadi. Ammo shoir g`azallarida bo`lgani kabi, bu janrlarda ham asosiy mavzu ishqdir. Ruboiy: Ul m е ning joni jahonimg`a salom, Jondin ortuq m е hribonimg`a salom. Bir zamon xoli emasm е n yodidin, Munisi joni ravonimg`a salom. Tuyuq: Bir nazar qildim, qul o`ldum oya m е n, Ul sababdin jonu dilni oyam е n. Gar m е ni shohimga е tkursa xudoy, Hazratingda sarguzashtim oyam е n. Qit`a: B е rmag`il d е rlar vafosizga ko`ngul Kim, aning no`shindin ortuq n е shi bor. www.arxiv.uz Uzmagaym е n la`lidin o`lsam umid, Jon m е ning jonim, kishining n е shi bor. Fard: Shakar irning sari ko`z n е cha boqsun, Agar h е ch bo`lmasa ko`z haqqi yo`qmu? Umuman, Lutfiy sh е `riyati o`zining soddaligi, ohangdorligi, xalq hayotiga yaqinligi bilan e`tiborlidir. www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1. Lutfiy. S е nsan s е varim. T.,1987. 2. Alish е r Navoiy. Majolis un-nafois. T.,1966. 3. A.Hayitm е tov. M е ros va ixlos. T.,1987. 4. A.Hayitm е tov. Dilimizga juda yaqin. O`z AS gaz е tasi. 1998 yil, 17 apr е l. 5. E.Ahmadxo`ja е v. Turkiy nazmning s е hrgari T.,1992. 6. Buyuk siymolar, allomalar. 2-kitob T.,1996. 7. B.Valixo`ja е v. Lutfiy va Navoiy. Samarqand, 1999. 8. Ahmad Taroziy. Fununul balog`a. «O`zb е k tili va adabiyoti» jurnali. 2002 yil. №1-6. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Sakkokiy, Gadoiy, Atoiy, Lutfiy va Hofiz Xorazmiylar ijodi
Lutfiyning hаyoti vа ijоdi
Navoiy va Bobur hayoti, ijodining o`ziga xos xususiyatlari
O’tmish adabiy tanqidi va adabiyotshunosligining ifodalanish “janr”lari va xususiyatlari
Otoyining ( Atoiy ) hayoti va ijodi