Лирик тур ва унинг жанрлари

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81.5 KB

Ko'chirib olish

Лирик тур ва унинг жанрлари Режа: 1. Лирик турнинг специфик хусусиятлари. 2. Лирик қаҳрамон тушунчаси 3. Лирик асарларни жанрларга ажратиш принциплари 4. Ҳозирги шеъриятдаги лирик жанрлар хусусияти.

Лирика (юн., чолғу асбоби) адабий тур сифатида қадимдан шаклланган бўлиб, ўзининг бир қатор хусусиятларига эгадир. Лириканинг белгиловчи хусусияти сифатида унинг туйғу-кечинмаларни тасвирлаши олинади. Яъни, эпос ва драмадан фарқ қилароқ, лирика воқеликни тасвирламайди, унинг учун воқелик лирик қаҳрамон руҳий кечинмаларининг асоси, уларга туртки берадиган омил сифатидагина аҳамиятлидир. Шу боис ҳам лирик асарда воқелик лирик қаҳрамон қалб призмаси орқали ифодаланади, янаям аниқроғи, лирикада кечинмани тасвирлаш учун етарли миқдордаги воқелик "парчалари", деталларгина олинади. Лириканинг асосий образи - лирик қаҳрамон (баъзан у лирик субъект деб ҳам юритилади). Кўпинча лирик қаҳрамон деганда муаллиф тушуниладики, бу ҳар доим ҳам тўғри бўлавермайди. Зеро, шоир ўзининг кечинмаларини тасвирлаши ҳам, ўзганинг руҳиятига кирган ҳолда ўша "ўзга шахс" кечинмаларини тасвирлаши ҳам мумкин бўлади. Бу ўринда яна бир муҳим масала шуки, шеърда хатто шоир ўз кечинмаларини тасвирлаган ҳолда ҳам лирик қаҳрамон билан реал шоир орасига тенглик аломати қўйиб бўлмайди. Чунки, биринчидан, Л.Толстой айтмоқчи, инсон қалбида мавжуд бўлиши мумкин бўлган барча қалблар имконият тарзида мавжуддир, шунга кўра ва иккинчидан, шоир ўзганинг ҳолатига қириши, маълум ҳаётий ситуациядаги исталган инсоннинг кечинмасини ҳис қилиши ҳам мумкин. Масалан, Чўлпоннинг "Мен ва бошқалар" шеъри гарчи лирик "мен" тилидан берилган бўлса-да, унинг лирик қаҳрамони шоир эмас, балки ўзбек қизининг умумлашма образи эканлиги ойдай равшан. Лирик қаҳрамон, эпик асар қаҳрамонларидан фарқли ўлароқ, нопластик образ саналади. Лирик асарда субъектнинг нопластик образи яратилгани боис ҳам у ўқувчи тасаввурида ташқи кўриниши билан гавдаланмайди, мавҳумлигича қолади, аниқроғи, ўқувчи ўзини унинг ўрнида кўради, унинг кечинмаларига туртки берган ҳолатни ҳис қилади, кўнглидан кечган кечинмаларни ўз кўнглида ҳам кечиради. Масалан, тубандаги шеърни шу жиҳатдан кўздан кечиришимиз мумкин: Кўксимга қўйилган бу бошни энди Гоҳида кўз қийиб, гоҳида қиймай Ва бунинг устига сени унутолмай Яшаш ахир менга кўп қийин. "Бора-бора севиб кетарман Мен эримни балки кейинроқ",- Деган хаёл билан яшайсан, Мендан кўра сенга қийинроқ.

Шеърни ўқиган китобхон лирик қаҳрамонни - қайсидир сабабга кўра севгилисига етишолмаган, эндиликда ўзининг оиласида сокин ва тотув умргузаронлик қилаётган, турмуш ўртоғини-да самимий ҳурмат қилувчи ва айни пайтда севгисини ҳам унутолмаган одамни тасаввур қилади, ўша одамнинг руҳий ҳолатига кириб, унинг кечинмаларини қалбдан ўтказади. Юқорида айтдикки, лирик қаҳрамон билан реал шоир тенг эмас, яъни, шу шеърни ёзиш учун шоирнинг албатта севгилисига етишолмаган ва ҳамон ўша севгисини қўмсаб яшаётган одам бўлиши шарт қилинмайди. Фикримизнинг ёрқин далили шуки, сиз, яъни шеърхон, бу ҳолатни ҳис қиласиз, ҳолбуки, унда тасвирлангандек ҳаётий ҳолатни реал ҳаётда бошдан кечирмагансиз, фақат, Толстой айтмоқчи, қалбингизда мавжуд бўлиши мумкин бўлган барча қалблар имконият тарзида яшайди. Шоир ва лирик қаҳрамон муносабатини асосга олган ҳолда биз лирик асарларни иккига: автопсихологик ва ижровий лирикага ажратамиз. Автопсихологик лирика деганда лирик қаҳрамон билан шоир шахсияти мос тушган, иккаласи бир-бирига яқин бўлган шеърлар тушунилади. Яъни, автопсихологик шеърларда шоир ўз қалбига мурожаат килади, ўз-ўзини ифодалайди. Агар автопсихологик лирикага мансублик учун шоир шахсияти ва лирик қаҳрамон орасидаги яқинлик(айнан мослик эмас)ни кифоя деб қарасак, у ҳолда лирик асарларнинг аксарияти автопсихологик характерга эгалиги маълум бўлади. Шоир шахсияти билан лирик қаҳрамоннинг мос тушмаслиги очиқ кўриниб турган шеърларни ижровий лирика деб юритамиз. Бу хил шеърларнинг ижровий лирика деб номланишига сабаб шуки, уларда шоир ўзга шахс руҳиятига киради, гўё унинг ролини ўйнайди ва асарда унинг қалбини суратлантиради. Шуни ёдда тутиш лозимки, мазмун жиҳатидан ажратилувчи жанрлар (фалсафий, ишқий, сиёсий ва ҳ.) буларнинг ҳар бирига бирдек сингишиб кетаверади (яъни, автопсихологик лирика ҳам, ижровий лирика ҳам мазмунан фалсафий, ишқий, сиёсий ва ҳ. бўлавериши мумкин,). Маълумки, лирик асарлар асосан шеърий нутқ шаклида ёзилади, бироқ "шеърий асар" ва "лирик асар" тушунчаларини бир-биридан фарқлаш жоиз. Сабабки, бадиий адабиётда шеърий йўлда ёзилса-да лирикага алоқадор бўлмаган асарлар ҳам мавжуд. Шунингдек, лирик асар одатан ҳажмининг кичиклиги, вақт ҳиссининг "ҳозир"лиги, асосан монологик нутқ шаклига ва кўпроқ конфликтнинг ички турига (бошқа конфликт турлари генетик жиҳатдан таъсир қилгани учун асарда жуда кам ифодаланади, ифодаланганда ҳам билвосита намоён бўлади) эгалиги каби хусусиятлар билан ажралиб туради. Лирик турдаги асар ҳам, табиийки, бошқа адабий турларга хос хусусиятларни қисман ўзига сингдиради. Жумладан, лирик асарда воқеликка оид тафсилотлар (эпик элемент) жуда кам бўлиб, улар кечинмани ифодалаш, унинг омилларини кўрсатишга етарли миқдордагина олинади. Яъни, ўринда асосий меъёр — фрагмент тарзида олинган эпик

элементларнинг лирик қаҳрамон ҳолатини тасаввур қилиш учун етарлилиги. Шунингдек, лирик асарда яна эпик асарга хос воқеабандлик, драматик асарга хос диалогик ҳолатлар, ўзига хос "саҳна" яратиш ҳоллари ҳам учрайди. Бироқ ҳар икки ҳолда ҳам бу элементлар кечинмани тасвирлаш ва ифодалашга хизмат қилади, яъни, лирик асар учун воқеани ёки "саҳна"ни тасвирлаш мақсад бўлолмайди, улар восита холос. Лирик турга мансуб асарларни жанрларга ажратишда ҳам турлича принциплар мавжудлигини таъкидлаш керак. Адабиётшуносликда улардан иккитаси — шакл хусусиятларидан келиб чиқиб таснифлаш ҳамда мазмун хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда таснифлаш кенгроқ тарқалган. Жумладан, ўзбек мумтоз адабиётига назар соладиган бўлсак, унда шеърларнинг кўпроқ шакл хусусиятларидан келиб чиқилган ҳолда жанрларга ажратилишига гувоҳ бўламиз. Масалан: рубоий ўзининг тўрт мисрадан ташкил топиши, хазаж бахрининг ахраб ва ахрам шажараларида ёзилиши, кўпроқ а-а-б-а (камроқ а-а-а-а) тарзида қофияланиши каби шакл кўрсаткичлари асосида ажратилади; туюқ ўзининг тўрт мисрадан таркиб топиши, рамали мусаддаси мақсур вазнида ёзилиши, кўпроқ а-а-б-а, тажнисли қофияга эга бўлиши билан характерланади; қитъа икки ёки ундан ортиқ байтдан таркиб топади, жуфт мисралари ўзаро қофиялангани ҳолда тоқ мисралари очиқ қолади, вазн ва мазмун жиҳатларидан чекланмайди, - кўрамизки, буларнинг барида шакл хусусиятлари жанрни белгиловчи асос бўлиб хизмат қилади. Бу нарса, айниқса, мусамматларда (маснавий, мусаллис, мураббаъ ва ҳ), мустазод, таркиббанд, таржебанд каби жанрларда яна ҳам ёрқинроқ кўринади. Булардан кўринадики, ўзбек мумтоз шеъриятида ўзининг муайян шаклий белгиларига эга бўлмиш турғун шеърий жанрлар етакчи ўрин тутган. Шуниси ҳам борки, бадиий тафаккур тараққиётининг муайян босқичида турғун жанр шаклларининг етакчи мавқе эгаллаши умуман жаҳон адабиётида кузатиладиган ҳодисадир. Масалан, европа адабиётидаги сонет, рондо, рондель, терцина, октава каби шакллар фикримизни далиллаш учун етарлидек. Бироқ бадиий тафаккур ривожининг кейинги босқичларида жаҳон адабиётида турғун шаклларни инкор қилиш, шеъриятнинг қатъий рамкалар доирасидан эркинлик томон интилиши каби умумий тенденция кузатилади. Бунинг натижаси ўлароқ, лирик асарларни жанрларга ажратишда эндиликда шакл хусусиятларидан, аниқроғи, ташқи шаклдан келиб чиқиш имкони йўқ. Шунингдек, лирикани жанрларга ажратишда фақат мазмундан келиб чиқиш (ишқий лирика, фалсафий лирика, сиёсий лирика қабилида ажратиш) ҳам мақбул эмас. Боз устига, бу ҳолда жанр моҳиятини бузиб тушунган бўлиб чиқилади. Зеро, жанр маълум бир мазмунни шакллантириш ва ифодалашга хизмат қилувчи шакл ҳодисаси эканлиги аён ҳақиқатдир.

Маълумки, классик шеъриятимизда фаол ишлатилган айрим турғун жанрлар (ғазал, рубоий, қасида ва б.), шунингдек, хорижий адабиётлардан ўзлашган турғун шеърий шакллар (сонет, рондо, танка, хокку ва б.) ҳозирги шеъриятда, хусусан, ўзбек шеъриятида ҳам оз бўлса-да қўлланилади. Бунинг устига адабиётшунос фақат ҳозирги адабиётни ўрганиш билан чекланмайди, у, айниқса назарий масалаларни ўрганиш ва хулосалар чиқариш жараёнида, умуман жаҳон адабиёти материалига таянади. Шунга кўра, ўзбек шеъриятида қўлланилган шеърий жанрларни, бизнингча, тубандагича жанр турларига ажратиш мумкин: 1) шакл хусусиятларига кўра (банднинг таркибланиши, қофияланиш тартиби ва ҳ.) ажралувчи жанрлар: ғазал, мустазод, туюқ, рубоий, таржибанд, таркиббанд, мусамматлар. 2) анжуманга мўлжалланган жанрлар: назира, бадиҳа, муаммо, чистон (луғз); 3) хорижий адабиётлардан ўзлашган жанрлар: сонет, хокку, танка, октава, оқ шеър, эпиграмма ва ҳ.; 4) ҳозирги шеърият жанрлари: автопсихологик лирика (унинг кўринишлари сифатида медитатив лирика ва интеллектул лирика), ижровий лирика, тавсифий лирика, воқеабанд лирика. Ҳозирги шеъриятда қўлланилувчи жанрларни юқоридагича турларга ажратар эканмиз, биз уларнинг шакл хусусиятларига, бироқ, мумтоз адабиётдагидан фарқли ўлароқ, ички шакл хусусиятларига таянамиз. Жумладан, автопсихологик шеър деганда биз лирик қаҳрамон ва шоир шахсияти муносабатидан келиб чиқамиз. Автопсихологик шеърларнинг бир кўриниши сифатида олинган медитатив лириканинг предмети шоир кўнглидирки, бунда шоир кўнглидан кечаётган оний кечинмалар, доим ҳам мантиқий идрок этиш ва тушунтириш мушкул туйғулар ифодаланади (шу боис ҳам ҳозирда буни "кўнгил шеърияти" деб атамоқдалар). Умуман лирикага хос бўлган лирик медитация (ҳиссий мушоҳада, ҳис-туйғуга йўғрилган мушоҳада) медитатив шеъриятнинг асосини ташкил қилади. Шоирнинг мавжудликнинг конкрет масаласи - ҳаёт ва ўлим, инсон тақдири ёки феъл- атвори, жамият ва ҳ. масалалар ҳақидаги мушоҳадаси асосига қурилган шеърлар интеллектуал лирика намунаси саналади. Интеллектуал лирикада бирмунча сокинлик, айтиш мумкинки, бирмунча "совуққонлик" кузатиладики, бу унда ақлнинг ҳисдан устунлиги билан изоҳланиши мумкин. Масалан, А.Ориповнинг "Умр ўтиб борар мисоли эртак...", "Она сайёра", "Нисбийлик" каби қатор шеърлари интеллектуал лирика намунаси сифатида кўрсатилиши мумкин. Юқорида айтганимиздек, ижровий лирикада шоир ўзга шахс руҳиятига кириб, ўзганинг тилидан мушоҳада юритади, натижада ўша ўзга шахс шеърнинг лирик қаҳрамонига

айланади. Бу ҳақда юқоридагиларга шуни қўшимча қилиш жоизки, 60-йиллардан бошлаб, айниқса, 70-80-йиллар шеъриятида тарихий шахслар тилидан ёзилган ижровий шеърларнинг кўпайиши кузатилади. Бу нарса, бир тарафдан, миллий ўзликни англашга интилишнинг бошлангани билан, иккинчи тарафдан, бу хил шеърларнинг "сўз айтиш"га нисбатан кенгроқ имконият яратиши билан изоҳланиши мумкин. Масалан, Х.Даврон "Абулҳай сўзи" номли шеърида олис XY асрда яшаган мусаввир Абулҳай руҳиятига киради ва унинг тилидан ёлғонга асосланган санъат, ҳаётни бежаб кўрсатадиган санъат ҳақидаги фикрларини изҳор қилади, ижод эркинлиги масаласини кўндаланг қўяди. Шуниндек, Рауф Пафининг "Муктибдоҳ", "Туркистон ёди" У.Азимнинг "Брут" шеърларида ҳам тарихий шахслар руҳиятига кўчиш ҳолати кузатилади. Ҳозирги ўзбек шеъриятида тавсифий лирика намуналари ҳам анча кенг тарқалган. Тавсифий лирикада эпик унсурлар салмоғи нисбатан устун, бироқ тавсифланаётган, тасвирланаётган нарсалар замирида ҳамиша лирик медитация мавжуд. Бошқача айтсак, шоир ўзи тавсифлаётган ёки тасвирлаётган нарса-ҳодисалар, табиат манзараларида кечинмаларини, ўй-фикрларини суратлантиради. Масалан, Шавкат Раҳмоннинг "Тонг очар кўзларин эриниб", "Тун гуркираб ўсар ёбонда", "Ой синиғи тўла сувлоққа..." каби бир қатор шеърларида айни шундай ҳолатга дуч келамиз. Мисол тариқасида унинг "Тунги манзара" шеърига диққат қилайлик: Ўрмонлар жим, йиғламас шамол, сой сайрамас, бақалар жимдир, ингроқларга тўлиб кетган тун - ғамгин қўшиқ айтади кимдир. Отим ўлган, қиличим синган, мажақланган совут қалқоним, ким ташлади мени бу чоҳга, қайда қолди ёруғ осмоним! Қаерданман, қайга борарман, қора зиндон нақадар чуқур, фақат тоқнинг буржидаги ой - туйнукчадан тушар хира нур. Барча азоб камлик қилгандай сой сайрамас, бақалар жимдир, гўё мазах қилгандай гоҳ-гоҳ ёпиб турар туйнукни кимдир...

Мазкур шеърда лирик қаҳрамон руҳиятидан ўтказиб берилган табиат тасвирида унинг кайфияти, кечинмалари, ўй-фикрлари ўз аксини топган. Лирик қаҳрамон ўзини асирликдаги баҳодирдек сезади, тун тасвири унинг руҳиятидаги шу сезимни кучайтириб ифодалайди. Шеърнинг кучи шундаки, лирик қаҳрамоннинг конкрет ҳолатдаги кайфияти ўқувчи руҳиятида шунга монанд турфа кайфиятларни ҳосил қилишга, шу кайфият асосида кўнглидан кечинмалар буҳронини, онгидан ўй-фикрлар оқимини ўтказишга имкон беради. Аслида шоирнинг туб мақсади табиат манзарасини чизишгина эмас, шу боис у конкрет манзарани ҳиссий бўёқлар билан чизганки, натижада табиат манзараси айни пайтда қалб манзарасига айланган. Пейзаж лирикаси тавсифий шеърларнинг бир кўриниши, холос. Зеро, бирор нарса ёки ҳодисани тавсифлаш асосида лирик қаҳрамон кечинмаларини ифодаловчи шеърларнинг бари тавсифий лирикага мансубдир. Жумладан, А.Ориповнинг ватанни тавсифловчи "Ўзбекистон", ҳазрат Навоийга бағишланган "Алишер", ногоҳ учраган гўзал тавсифланган "Гўзаллик" каби шеърлари ҳам тавсифий лирика намуналари саналади. Ниҳоят, ҳозирги шеъриятда анча кенг тарқалган воқеабанд лирика хусусида. Худди тавсифий лирикага ўхшаш, воқеабанд лирикада воқеани тасвирлаш мақсад эмас, балки восита саналади. Воқеа ортида уни ҳиссий мушоҳада қилаётган лирик субъект қалби аксланади. Айтиш керакки, воқеабанд шеърларнинг барини ҳам лирик турга мансуб асарлар сифатида тушуниш унчалик тўғри эмас. Қачонки шеърда тасвирланаётган воқеа ҳис-туйғуларни ифодалаш воситаси бўлса, баски, содир бўлган воқеанинг шунга мос фрагментлари узиб олиб тасвирланган (яъни, воқеа тўлақонли гавдалантирилмаса) бўлсагина воқеабанд шеър ҳақида гапириш мумкин бўлади. Масалан, А.Ориповнинг "Аёл", "Ёмғирли кун эди" шеърларини воқеабанд лирика намунаси десак, унинг "Шарқ ҳикояси", "Ҳангома" асарлари шеърий йўлда ёзилган кичик ҳикоятлар, яъни, моҳиятан эпик характердаги асарлар сифатида тушунилгани тўғрироқ бўлади.

$Адабиётлар: 1. Адабий турлар ва жанрлар(Тарихи ва назариясига доир): 3 томлик.- Т.2.- Т.:Фан,1991. 2. Адабиёт назарияси: 2 томлик. Т.2.-Т.,1979 3. Носиров О. Ўзбек адабиётида ғазал.-Т.,1972 4. Ҳаққулов И. Ўзбек адабиётида рубоий.-Т.,1981 5. Ўзбек адабиётида жанрлар типологияси ва услублар ранг-баранглиги.- Т.:Фан,1983. 6. Аҳмедов Ҳ. Насрий шеър турлариғғЎзбек тили ва адабиёти.-1994.-№3.- Б.48-52 7. Холлиева Г. Мусаммат жанри ҳақида мулоҳазалар\\Ўзбек тили ва адабиёти.-2001.-№6.-Б.22-24 8. Ойматова М. Фардларнинг вужудга келиши масаласига доир\\Ўзбек тили ва адабиёти -1998.-№5.-Б.8-11 9. Жўраев Ж. Туркий адабиётда муаммо жанриғғ Ўзбек тили ва адабиёти.- 1998.-№6.-Б.10-12 10 . www.ziyonet.uz 11. www.pedagog.uz$

O'xshashlar

Эпик тур ва унинг жанрлари

Драматик тур ва унинг жанрлари

Ҳозирги эпик тур ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Лирик шеъриятда метод ва услуб

Лирик асарларни ўрганиш