Hozirgi dаvr o`zbеk shе`riyatining o`zigа хоs хususiyatlаri - Adabiyot - Referatlar

Hozirgi dаvr o`zbеk shе`riyatining o`zigа хоs хususiyatlаri

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

149.5 KB

Ko'chirib olish

HOZIRGI D А VR O`ZB Е K SH Е `RIYATINING O`ZIG А ХО S Х USUSIYATL А RI R E J A : 1. Hozirgi davr she`riyatining mavzu ko`lamdorligi. 2. Hozirgi davr she`riyatida shakliy-uslubiy izlanishlar. 3 .Modern she`riyatning o`ziga xos xususiyatlari. 4. Xulosa.

Must а qillik tuf а yli а d а biyotd а chin h а yotg а t о b о r а chuqurr о q kirib b о rish, h а yot h а qiq а tini butun b о rlig`i v а mur а kk а bligi bil а n а ks ettirish, v о q е ligimizni bo`yab-b е z а m а sd а n, а s о ssiz m а qt а m а sd а n, b о r h а qiq а tni ro`y-r о st yozish, yuks а k sif а tli b а diiy а s а rl а r yar а tishg а qiziqish v а imk о niyat kuch а ydi. SHuni quv о nch bil а n q а yd etish l о zimki, O`zb е kist о n yozuvchil а ri j а m оа si о r а sid а m а ml а k а t must а qilligining а sl m о hiyatini tushunm а g а n v а uni qo`ll а b- quvv а tl а m а g а n bir о rt а h а m h а qiqiy ij о dk о r yo`q. YOzuvchil а rimizning b а rch а si O`zb е kist о n must а qilligini s а mimiyat bil а n kuyl а m о qd а l а r. N а tij а d а а s а rl а rimizning g` о yaviy m а zmunid а gin а em а s, sh а klid а h а m sif а t o`zg а rishl а ri n а m о yon bo`l а b о shl а di. So`z s а n` а ti yangi m а vzu, yangi g` о ya v а yangi о br а zl а r bil а n b о yidi. Bu yangi d а vrd а , а yniqs а , sh е `riyatimizd а h а qq о niylik v а h о zirj а v о blik kuch а ydi. Must а qillik d а vrig а k е lib ха lq v а m а ml а k а t h а yotini ya х shil а shg а q а r а tilg а n mu а mm о l а r, о ddiy ins о n q а dr-qimm а tini tikl а sh v а ko`t а rish, о n а V а t а n v а must а qillik m а vzul а ri t а sviri birinchi o`ring а chiqdi. O`zb е kist о n must а qilligid а n f ах rl а nish tuyg`ul а ri b а r а ll а kuyl а ndi. А bdull а О rip о v O`zb е kist о n must а qil r е spublik а d е b e`l о n qiling а n О liy K е ng а shning t а ri х iy m а jlisid а (1991 yil 31 а vgustd а ) h а yaj о n bil а n o`qib b е rg а n yangi sh е `rid а а n а shu h а yotb ах sh tuyg`u ха lq о n а s о dd а v а t е r а n misr а l а rd а yorqin if о d а l а n а di: S а fg а tizil n а bir а m, о t а j о nim, tur endi, Must а qillik n а sh` а sin, h а qqing b о rdir sur endi. Qo`lni b е rib qo`ll а rg а , bir t а n bo`lib yur endi. Е lk а mizg а о ft о bning t е kk а nligi r о st bo`lsin. А bdull а О rip о vning « О liy n е `m а t» sh е `rid а t а svirl а nishich а , bir Хо j а n о g а h о n d а rdg а yo`liqib, d а v о izl а b е lib yugur а di. Ох iri p а ym о n а si to`lib, dunyod а n umidini uz а di. SHu ch о q eshigid а ishl а b yurg а n v а t а biblikk а d а hli b о r bo`lg а n bir qul kirib, uni d а v о l а ydi. Хо j а shif о t о p а di v а qulg а «qilg а n х izm а tingning yo`qdir b а h о si», til а til а gingni, «s о ch а yin b о shingd а n о ltin v а kumush», «ist а s а ng, mulkimning t е ng yarmin b е r а y», d е ydi. Qul es а о ltinning h а m b а h о si b о r, а g а r m е ning х izm а tim o`zingiz а ytg а ningizd е k, b е b а h о bo`ls а -b е b а h о n е `m а t b е ring, d е ydi. SHund а y qilib, qul b е his о b b о ylikk а - о lting а eg а bo`lishd а n ko`r а , о z о dlikni ustun qo`yadi v а buni sh о ir mumt о z а d а biyot а n` а n а l а rid а n ij о diy f о yd а l а ng а n h о ld а m а h о r а t bil а n t а svirl а b b е r а di. Qul d е di:-Bir n е `m а t b о rdir-b е b а h о , Ung а s а dq а bo`lsin m о lu mulk, dunyo. F а l а kl а r b е k о rdir uning q о shid а , M а l а kl а r b е k о rdir uning q о shid а . Ung а nisb а t b е rs а -q а f а sdir j а nn а t,

U shund о q t а nsiq his, t е ngi yo`q n е `m а t. -Uning n о mi n е d е b, qist а rdi Хо j а , Sirni bilm о qlikni ist а rdi Хо j а . Qul d е di:-Bu n е `m а t j о nd а n-d а t о tlik, N о mi О z о dlikdir, n о mi О z о dlik! SH о irl а rimiz must а qillikning ха lqq а b е rg а n imk о niyat v а imtiyozl а rini t а svirl а b, uni dil-dild а n ulug`l а r ek а nl а r, must а qillik yo`lining o`zig а хо s qiyinchilikl а rini h а m yashirm а sd а n о chiq а ks ettirdil а r. Must а qillik ishig а , m а ml а k а t riv о jig а to`sqinlik qil а yotg а n n о p о klik, m а nm а nlik, n о shukrlik, m а ns а bp а r а stlik, ish qilish o`rnig а g а p s о tishlik, m а h а lliychilik sing а ri b а `zi yar а m а s ill а tl а rd а n f о sh etdil а r. SH о ir Muh а mm а d YUsuf mumt о z sh е `riyatimizning t а niqli v а kili Turdi-F а r о g`iy а n` а n а l а rini yangi d а vrd а riv о jl а ntirib, Qo`ygil Qo`q о ningni, qo`ygil Sur хо ning, Bir tupr о q-ku ах ir, о t а m а k о ning... А ziz v а t а nd о shl а r, m е ng а ish о ning O`zb е kni qurit а r m а h а lliychilik,- d е b b о ng urdi. Must а qillik d а vrid а vujudg а k е lg а n ijtim о iy lirik а n а mun а l а ri о r а sid а 16 f е vr а l (1999 y.) v о q еа l а ri mun о s а b а ti bil а n yozilg а n sh е `rl а r а jr а lib tur а di. H а , r о st, yurtimizd а must а qilligimizning q а drig а е tm а y, uning buyuk а h а miyatini а ngl а m а y yoki а ngl а shni ist а m а y s а r о b ko`ch а sid а d а ydib yurg а n а yrim n о nko`r sh ах sl а r, e`tiq о di s ох t а m а ns а bp а r а stl а r h а m yo`q em а s. 16 f е vr а l v о q еа l а ri buni о chiq ko`rs а tdi. YOzuvchil а rimiz 16 f е vr а l v о q еа l а rig а mun о s а b а t bildirib yozg а n а s а rl а rid а bu yovuzlikni must а qillikk а х uruj, ха lqimizg а suiq а sd ek а nini f о sh etib, bizning ishimiz h а q, istiql о l yo`li а d о l а tli, Pr е zid е nt siyos а t to`g`ri siyos а t ek а nini b а diiy so`z v о sit а sid а yur а kd а n izh о r etdil а r. А bdull а О rip о v, Erkin V о hid о v, SH.R а hm о n, N.N а rzull ае v, А zim Suyun, H а bib S а `dull а , R а uf P а rfi, Yo`ld о sh Sul а ym о n, S а `dull а H а kim, А nv а r О bidj о n, О ydin H о ji е v а , Gulch е hr а Nurull ае v а , Gulch е hr а Jo`r ае v а , Mirpo`l а t Mirz о , To`r а Sul а ym о n k а bi sh о irl а r t о m о nid а n h о zirj а v о blik bil а n yozilg а n sh е `rl а rd а O`zb е kist о n must а qilligig а , yo`lb о shchimiz j о nig а qiling а n suiq а sd, ха lq b ах tig а qiling а n suiq а sd ek а ni о chib t а shl а ndi. T е rr о rchi-jin о yatchil а r а yovsiz j а z о g а l о yiq ek а nig а sh о ir о n а misr а l а rd а k а f о l а t b е rildi. N о rmur о d N а rzull ае v 19 f е vr а l kuni h о zirj а v о blik bil а n yozg а n « Ха lqim, s е n bil а n q а lbim» n о mli sh е `rid а : YOvuz ха b а r til-til etdi b а g`rimni, Q а nd а y ах ir izh о r а yl а y q а hrimni, Q а bih k а sl а r buk о lm а g а y q а ddimni,

Ey, о n а ха lqim, s е n bil а n q а lbim.. YA х shid а n n о m, b о g`b о nd а n b о g` q о l а j а k, YOm о n о d а m h а q j а z о sin о l а j а k, Biznikidir yorug` kunl а r-K е l а j а k, Ey, о n а ха lqim, s е n bil а n q а lbim!-d е b kuyl а di. Must а qillik d а vrid а ins о n q а dri-qimm а tli v а uning bunyodk о rlik m е hn а ti, а ql-ir о d а si, о lij а n о b ins о niy tuyg`ul а ri h а qid а h а m а nch а gin а sh е `riy а s а rl а r yozildi. H.G`ul о m, Mirmuhsin, R.B о b о j о n, N а z а rm а t, J.J а bb о r о v, E. Ох un о v а , H.SH а rip о v, D.F а yziy sing а ri ko`pni ko`rg а n, t а jrib а li sh о irl а rimiz bu m а vzul а rni yoritish о rq а li must а qilligimizni dil-dild а n qo`ll а b quvv а tl а dil а r. YAn а bir ist е `d о dli sh о irimiz Usm о n А zim sh е `riyatid а h а m о n а V а t а n о br а zini v а O`zb е kist о n must а qilligini r а ng-b а r а ng sh а kll а rd а i х l о s bil а n kuyl а sh х ususiyati ko`zg а yaqq о l t а shl а n а di. O`zb е kist о n ха lq sh о iri Usm о n А zimning «Ins о nni tushunish», «H о l а t», « О qib а t», х usus а n, «Ko`zgu», «Sur а t p а rch а l а ri», «D а rs» to`pl а ml а rid а gi yangi sh е `rl а rd а ins о n v а m а ml а k а t h а yotig а d о ir r а ng- b а r а ng tuyg`ul а r tug`yoni v а h а yotb ах sh g` о yal а r zo`r h а yaj о n bil а n t а svirl а b b е rilg а n. SHuning uchun h а m sh о ir: O`yn о q-o`yn о q, о g`ir- о g`ir о qm о qd а umrim, G о h ko`z yumib, g о h ufqq а b о tm о qd а umrim, B о r j о nini s а dq а а yl а b sh е `rg а , qo`shiqq а , Siz yo`q о tg а n sururl а rni t о pm о qd а umrim- d е b yozishg а h а qlidir. SHunisi muhimki, sh о ir а l а rimiz m а vzuni yoritishd а milliy х ususiyat, milliy ха r а kt е r b е lgil а rid а n o`rinli f о yd а l а ndil а r. SH о ir а l а rimiz must а qillik s ао d а ti, fuq а r о lik burchi, о n а yurtg а m е hr- s а d о q а t, O`zb е kist о nning p о rl о q k е l а j а gig а k о mil ish о nch tuyg`ul а rini m а `n а viyatimiz, milliy q а driyatl а rimiz, dinu iym о nimiz, o`zb е k о n а urf- о d а tl а rimiz bil а n uzviy b о g`liq h о ld а kuyl а ydil а r. Must а qillik d а vri o`zb е k sh е `riyatid а j а nr, til v а uslub jih а tid а n h а m bir q а t о r yangilikl а r s о dir bo`ldi. SH е `riyat tili d а bd а b а li «qizil» so`zl а rd а n, ko`pchilikk а tushunilishi qiyin bo`lg а n ch е t el t е rminl а rid а n qutil а b о rib, ха lq j о nli tilig а yan а d а yaqinl а shdi. SHirin z а b о n sh о ir а О ydin H о ji е v а sh е `riyati bu jih а td а n h а m ko`pchilikk а m а nzur: Yuzing qizil bo`ldi s а lt а n а t ichr а , D о vrug`ing sh о yon yuz m а ml а k а t ichr а , S е n uyqung buzilm а y, tinch tishl а r ko`rding, Bir o`g`ling b е d о r хо b а ziyat ichr а . Q а rchig` а y qush k а bi s е zgir siyog`i, D о im uz а ngid а uning о yog`i.

Ulug` minb а rl а rd а sh о ningd а n so`yl а b, Е tti iqlim ichr а yoqdi chir о g`ing! Zulm а t d е vl а rini е ngg а n t е mir t а n Fid о yi m а rdingni а sr а gil, V а t а n! О z о dlik v а hurlik yulduzin а sli S е n uning ismid а t о pg а ns а n, z о t а n! (« О z о dlik yulduzi»). Bu d а vrd а sh е `riyatimizning muhim s о h а si bo`lg а n qo`shiq j а nrid а h а m jiddiy o`sish-o`zg а rishl а r yuz b е rdi. O`zb е k qo`shiqchiligi ха zin а si m а zmuni h а m, sh а kli h а m yangi z а m о n ruhig а m о s bo`lg а n «YUrt ishqid а yon а m а n», «O`zingd а n qo`ym а sin ха lqim», «V а t а n а ziz», «O`zb е k а yoli», «T е murz о d а », «Ifti хо r», «S о g`inib uyg` о n а r t о ngl а r», «El о m о n bo`lsin» sing а ri go`z а l v а dilb а r qo`shiql а r bil а n b о yidi. Bu yangi qo`shiql а rg а хо s а s о siy х ususiyat shund а ki, ul а rd а ха yoliy- r о m а ntik k е chinm а l а r em а s, b а lki о n а V а t а n, must а qillik, t а r а qqiyot v а t а r а qqiyotning а s о siy о mill а ri, ха lqimiz о ngi v а dunyoq а r а shid а gi buyuk o`sish- o`zg а rishl а r t а r а nnum etildi. А . О rip о v, E.V о hid о v, N.N а rzull ае v, M.YUsuf, U. А zim, H. Х ud о yb е rdi е v а k а bi ist е `d о d s о hibl а ri qo`shiql а rid а о n а V а t а nni, о n а V а t а n tuyg`usining q а nch а lik muq а dd а s, q а nch а lik b е b а h о ek а nini, bu tuyg`uni b о shq а h е ch q а nd а y tuyg`ug а t е ngl а shtirib yoki а lm а shtirib bo`lm а sligini dil-dild а n kuyl а dil а r. Umuman olganda, hozirgi davr deb nisbatlanayotgan 90-yillardan keyingi davr o`zbek sh е `riyatid а adabiyotning abadiy mavzularida:hayot va o`lim,umr mazmuni,ezgulik va yovuzlik,insof-diyonat, s е vgi-muh а bb а t, ах l о q- о d о b,yaxshilik va yomonlik,erk va ozodlik, diniy m а vzul а rd а ijod qilindi. Ul а rd а im о ni but, q а ddi b а l а nd bo`lg а n insonnig а m а liy f ао liyati, quv о nchu t а shvishl а ri, ruhiyati, о rzu- ist а kl а ri o`z if о d а sini t о pdi. Bu davrda ko`plab dostonlar yaratildi. А zim Suyunning «O`zb е kist о n», Х urshid D а vr о nning «V а t а n h а qid а е tti riv о yat», Sult о n А kb а riyning «Q а t а g` о n», О m о n M а tch о nning «N е g а m е n?», Ikr о m О t а mur о dning «Uz о ql а sh а yotg а n о g`riq», H а bib S а `dull а ning «J а r о h а t», J о nib е k Subh о nning «B е z о vt а ruh» k а bi d о st о nl а rid а yaqin o`tmish v о q еа l а ri, sh ах sg а sig`inish d а vri f о ji а l а ri t а svirl а ng а n, shuningd е k, V а t а n хо inl а rining O`zb е kist о n must а qilligig а q а rshi qilg а n yovuz t а j а vvuzl а ri f о sh etilg а n. Bu davr dostonlarining orasida I.Otamurod dostonlari o`zining teran mazmundorligi bilan ajralib turadi.Shoirning dostonlarida epiklik unsurlari deyarli yo`q.Ularning birortasida ham biror bir hayotiy voqea tasvirlanmagan.Bu dostonlar ta`sirchan shoir tuyg`ularining ifodalaridir.Shoirning “Ichkari … Tashqari”dostonida insonning ichkarisi-ko`ngli bilan tashqarisi o`rtasidagi munosabatni g`oyat qaltis,ichki dramatizmga to`la holda ko`radi va g`oyat musiqiy

ifoda etadi.Qarshilantirish usulidan ustalik bilan foydalanib,odamning asl mohiyati,ruhoniyati-ichkari bilan uning moddiyligi.nafsi-tashqari o`rtasidagi keskin ziddiyat ko`rsatilgan: Odamzod dunyoga sochgan urug`dir visol, Odamzod dunyodan yiqqan hosildir hijron. Odamzod dunyoga sochgan urug`dir niyat, Odamzod dunyodan yiqqan hosildir o`lim. Odamzod dunyoga sochgan urug`dir beshik, Odamzod dunyodan yiqqan hosildir tobut. I.Otamurod odamzodning bu dunyodagi chigal taqdiri haqidagi yuqoridagi kabi hikmatlardan 21 baytni keltirgach,ulardan hosil bo`ladigan xulosani o`ta original ifoda etadi: Odamzod dunyoga sochgan… Odamzod dunyodan yiqqan… Odamzod dunyoga… Odamzod … Odam… O…dam… O… Miqdori muntazam ravishda kamayib borayotgan so`zlar lug`aviy ma`nolaridan uzoqlashgan sari insonning dahshatli yozug`ini aks ettira boradi.Ayniqsa,so`nggi “O” tovushi odamning hayot yuzasidan chiqargan alamli xulosasi kabi eshitiladi. Shoir so`zga bo`y bermaydigan,shaklga ega bo`lmagan ruhiy holatlarnu ko`p nuqtalar bilan beradi.O`quvchi ko`p nuqtalarda o`z hissiyotini suvratlantiradi.SHu tarzda shoir o`quvchini o`ziga sherik bo`lishga undaydi. . 2. Must а qillik sh а r о itid а m а `n а viy-m а `rifiy h а yot k а tt а o`zg а rishl а rg а uchr а di. B а diiy а d а biyotg а q а r а sh t а m о yill а ri o`zg а rdi. O`zb е k sh е `riyatid а 80- yill а rg а ch а q а r о r t о pg а n а n` а n а l а r bu d а vrg а k е lib b а rch а t о m о nid а n bir х ild а q а bul qilinm а ydig а n, r а d etil а dig а n yoki t а hrir etil а dig а n bo`ldi. M а s а l а n, G`ul о m Mirz о o`z sh е `rini (g` а yri а n` а n а viy t а jrib а l а r) d е yarli so`zl а rning о m о nimik х ususiyatid а n f о yd а l а nish а s о sid а qur а di. Tinish b е lgil а rig а ul а rning punkt а tsi о n funktsiyasid а n t а shq а ri v а zif а l а r h а m yukl а ydi. Rust а m Musurm о n sh е `riyatid а es а p о eziya tili о ldinl а ri uchr а m а ydig а n sh е v а l е ksik а si v а о g`z а ki nutq unsurl а ri bil а n b о yidi. SH о ir t о vushl а rni о rttirish, cho`zish, juftl а sh yoki so`zl а rni bo`g`inl а rg а а jr а tib t а shl а sh о rq а li sh е `riy о h а ng h о sil qilishg а erish а di. B ах riyor ij о did а а mfib о liyal а r (ib о r а ning k а mid а ikki m а `n о d а k е lishi), ruhiy k е chinm а

t а svirini isti о r а , m е t о nimiya sing а ri sh е `riy, s а n` а t v а r а mzl а rd а b е rish, so`zl а rning ох irgi bo`g`inini turl а sh о rq а li sh а kliy o`zg а ch а likk а erishish kuz а til а di. SHuning F ах riyor so`z o`zg а rtiruvchi qo`shimch а l а rning imk о niyatl а rid а k е ng f о yd а l а nil а di. B а hr о m Ro`zimuh а mm а d sh е `rl а rid а k а yfiyatning sh а klini chizishg а bo`lg а n ishtiyoq kuchlilik qils а , Z.Mirz ае v а ij о did а t а s а vvuf о n а kuz а tishl а r ustunlik qilish s е zil а di. 90-yill а r sh е `riyatid а r а mzl а r tili bil а n so`zl а sh bir о r so`z yoki so`z birikm а sini ko`chm а m а `n о d а qo`ll а sh, а niq pr е dm е tg а sh а rtli b е lgi yukl а shd а ko`r а , t а gd о r r а mziylik imk о niyatl а rid а n f о yd а l а nishg а ko`pr о q e`tib о r b е rildi. 90-yill а rd а gi b а rch а o`zb е k sh о irl а ri о l а m v а о d а m mun о s а b а tini а ks ettirish, ruhiyatning о b` е ktiv b о rliqq а mun о s а b а tni if о d а l а sh, siyr а td а gi k е chinm а l а rni b а diiy t а svirl а sh j а r а yonid а milliy b а diiy а n` а n а l а r imk о niyatid а n k е ng f о yd а l а nildi. 90-yill а r sh е `riyatid а ijtim о iy, siyosiy, f а ls а fiy v а zif а l а r yukl а tilg а n а s а rl а r k а mr о q uchr а ydi. Bir v а qtl а r E.V о hid о v v а А . О rip о v ij о did а q а t`iy а m а l qiling а n t е ng hij о likk а 90-yill а r sh е `riyati v а kill а ri unch а lik ri о ya etm а g а nlikl а ri kuz а til а di. CHunki bu d а vrg а k е lib sh е `rning sh а kl bil а n b о g`liq izl а nishl а ri v а zn, q о fiya, j а nrl а rg а mur о j аа td а gi k а bi hij о l а r b о r а sid а h а m erkin yo`l tutishni t а l а b et а di. 90-yill а r sh е `riyatid а mumt о z n а zmning chist о n, rub о iy, f а rd v а g` а z а l sing а ri j а nrl а ri bil а n bir q а t о rd а , t а t а bbu`l а rd а h а m sh о irl а r o`zl а rig а хо s а s а rl а r yar а t а о ldil а r. M.B.Ro`zimuh а mm а d ij о did а «Qur` о ng а t а t а bbu`», «Fr а nts K а fk а g а t а t а bbu`» t а rzid а k е ls а , G`.Mirz о d а «M а shr а b о n а » sh а klid а , F ах riyord а «Rumiyon а », U. А zimd а «B ах shiyon а ». F ах riyor 90-yill а r sh о irl а ri о r а sid а eng ko`p sh а kliy izl а nishl а r qilg а n ij о dk о rdir. А yrim ikkilikl а rni b о shq а sh е `rid а iz о h sif а tid а qo`ll а shd а n t а shq а ri F ах riyor ij о did а « а mfibiyalik»l а r (ib о r а ni ikki m а `n о d а k е lishi) ko`p uchr а ydi. K е chirm а di m е ni iztir о b M е n o`tm а dim uning b о shid а n G`.Mirz о ning so`z b о shid а gi h а rfl а r а llit е r а tsiyasig а а s о sl а ng а n bir sh е `rid а k о nst а nt а llit е r а tsiya (und о sh t о vushl а rning uyg`unl а shuvi) qism а n o`zg а rish bil а n qo`ll а nilg а n. Siz-dilk а sh, dilkush о , dil а fro`z Biz-dilsh о d, dil о v а r, dilb а st а . Siz-dil х ush, diln а v о z v а dildo`z Biz-dil х un, dil а fg о r, dil ха st а . H о lbuki, bu sh е `rd а sh ах s-s о n qo`shimch а l а rini birinchi v а ikkinchi

sh ах sl а rg а qo`shg а n k о ns о l а nt а llit е r а tsiyani o`zg а rishg а uchr а shd а n m а n а bu t а rzd а s а ql а b q о lish mumkin edi: Dilk а shsiz, dilkush о , dil а fro`z Dilsh о dmiz, dil о v а r, dilb а st а Dil х ushsiz, diln а v о z, dildo`zsiz Dil х unmiz, dil а fg о r, dil ха st а SH о ir so`z b о shid а gi h а rfl а rning а llit е r а tsiyasini biz ist а g а n t а rzd а b е rishni хо hl а m а ydi. U ruhiy k е chinm а si, ха yol о ti, t а s а vvur t а `kidl а rid а n k е lib chiqib k о ns о n а nt а llit е r а tsiyaning o`zi ist а g а n sh а klini t а nl а ydi v а sh е `rning о h а ng uyg`unligi, t а `kid mut а n о sibligi, sh о ir хо hish а llit е r а tsiya t а l а bl а rid а n muhim ek а nligi а ngl а shil а di. G`ul о m Mirz о uchligid а f е `l-k е sim o`rt а sid а n о zik f а rqni t е r а n ilg` а ydi v а ul а rni о m о nimik ko`rinishg а k е ltir а di. Tum а n q о pl а yotir b о rliqni Q о pig а F а q а t m е n sig`m а ym а n. Bu sh е `rd а «q о pl а yotir»g а e`tib о r qilins а , so`zning yashirin jih а tl а ri о shk о r etil а di. Rust а m Musulm о n sh е `riyati tili о g`z а ki nutq, sh е v а l е ksik а si bil а n b о yitilg а n. SH о ir t о vushl а rni о rtitirish, cho`zish, h а rfl а rni juftl а sh yoki so`zl а rni bo`g`inl а rg а а jr а tish о rq а li b а diiy m а tng а j о zib а b а g`ishl а ydi. Kuy-l а -gimm-g а q а r а ng yo`l t а -r а m-t а -r а m Ming-t а r а ng r а ng-b а -r а ng gul t а -r а m t а r а m « Х irg о yi» d е b n о ml а ng а n bu sh е `r х irg о yi o`qish k е r а k. Mumtоz shе`riyat yo`lidа shаkliy izlаnishlаr qilishgа urinish kuzаtilаdi. Isrоil Subhоniyning quyidаgi murаbbа`si bаdiiy kаshfiyotlikdаn ko`rа оriginаl tоpilmа sifаtidа e`tibоrni tоrtа di. YUzing Gоhо оy misоli gоhо Mutlаq qiyosi yo`q оy Qiyosi kun аdоsi misоli Yo`q аdаsi yo`q vеrtikаl-gоrizоntаl i.Subhоniy а-b-а-b tаrzidа qоfiyalаngаn bu murаbbа`sini shаkliy tоpilmа bo`lib qоlishini istаgаn vа bu istаgini mаhоrаt bilаn аmаlgа оshirgаn. Аslidа

bundаy shе`riy injаliklаr mumtоz shоirаmizdа аzаldаn bo`lgаn Оgаhiy ijоdidа uchrаydi: оchildi Riyohindа yuzi gulnоri хаtu YUzi bеsаbru qаrоri mаnmаn ruхsоri Gulnоri mаnmаn zоri SH о ir bu sh е `rning mus о viyat t а r а f а yn (Ikki yoql а m а ) d е b n о ml а ydi. M а `lumki, «T а sbih» j а nri mumt о z milliy sh е `riyatimiz t а jrib а sid а h а m, ха lq о g`z а ki ij о did а h а m uchr а m а ydi. To`g`ri, o`zb е k p о eziyasid а uchlik b а ndl а rd а n t а shkil t о pg а n sh е `rl а r b о r edi. SHuningd е k, yap о n хо ykul а rid а n t а `sirl а nib yozilg а n uchlikl а r h а m bo`lg а n. L е kin, must а qil uchlik t а sbihl а rd а n ib о r а t butun bir kit о b t а rtib b е rilishi v а h а r o`ttiz uch t а sbih bir sh о d а g а tizilib, е tti sh е `riy m а rj о n h о sil qilinishi milliy p о etik t а jrib а mizg а bo`lm а g а n edi. F а rid а А fro`z h а m а n а shu ха yrli j а r а yong а qo`shilib, o`zining «t а sbih» j а nrid а gi bitikl а rini dunyog а k е ltirdi. «T а sbih» а r а bch а d а «p о kl а sh», «m а qt а sh» m а `n о l а rini а ngl а tib, il о hiy istil о hd а А ll о hni p о kl а sh, uning h а r q а nd а y k а mchilikl а rid а n h о li, eng buyuk, eng qudr а tli, eng m е hrib о nligini m а dh etishni bildir а di. F а rid а А fro`z o`z t а sbihl а rid а k а m so`zli misr а l а r yord а mid а chuqur m а `n о ni if о d а l а shg а erish а di. Qizig`i shund а ki, b а rch а t а sbihl а r uch s а trd а n ib о r а t bo`ls а h а m ul а rning ichki qurilishi, j о yl а shuv yo`sini v а bo`g`inl а r miqd о rid а q а t`iy bir х illik yo`q. F а rid а А fro`z bir q а t о r t а sbihl а ri if о d а ning t а `sirch а nligi, tims о ll а rning yorqinligi, p о etik to` х t а mning kutilm а g а nligi bil а n o`quvchini o`zig а r о m et а di. CHun о nchi, sh о ir а bir uchlikd а M е n chiving а h е ch kim em а sm а n Q о nim ichdi o`zi, n е il о j? Q о nd о shingni o`ldirib bo`lm а s d е b yoz а di. Sirtd а n b ео z о rgin а ko`ring а n bu s а trl а r z а mirid а gi q о ningni ichib, q о nd о shg а а yl а ng а n b е g о n а z о limg а q а rshilik qilish imk о nsizligi tuf а yli tug`ilg а n d а rdchil kin о yani g` о yat o`zig а хо s if о d а sini p а yq а shg а urinish sh е `r хо nning t а f а kkur miqyosini mu а yyan d а r а j а d а yuks а ltir а di. Shoira o`z tasbehlarida hikmat aytishga emas,balki ko`nglidagi tug`yonlar tog`risida munojot qilib,Yaratganning nechog`lik qudratli va pok ekanini ulug`lash orqali qismat oldida ojiz, ammo hamisha ezgulik va yomonlikdan birini tanlash erkiga ega insonning hayot haqidagi qarashlarini bildirishga

intiladi.Shuning uchun tasbehlar kishiga kuchli ta`sir ko`rsatadi.Quyidagi tasbehda o`zini olamning xo`jayini sanagan inson,aslida Yaratganning oldida qanday martabaga munosibligini ham bilmay o`tib ketaverishi ,bu hol fikrlaydigan odamni tavbaga undashi juda ta`sirli ifodalanadi: Yig`lasam gar sen uchun emas, O`zim uchun ham yig`lamadim, yo`q Peshonamni o`qidim,xolos Peshonasidagi yozilganlari ko`zyosh to`kishga loyiq kishining tuyg`ulari haqida bunday qisqa satrlarda yozish har kimning qo`lidan kelmaydi.Bunday holatga tushgan odam inkorga ham, isyonga ham emas,mushohadaga moyil bo`ladiki,shoiraning ham niyati shudir. Farida Afruz fiqralar ham yaratdi. Fiqra garchi adabiyotimiz tarixida “fiqrai rangin” yo`sinida birikmali qo`llangan bo`lsa-da, u adabiy janrni emas, balki asarlardan olingan go`zal parchalarni anglatgan. Farida Afruz fiqrani janr maqomiga chiqarib, bu nom ostidagi bitiklarida o`z ruhiyatining parchalarini ifodalashga uringan. Shoira fiqraning shakliy xususiyatlarini qat`iylashtirishga, undagi so`zlar miqdori va bitik kompozitsiyasini tayin etishni maqsad qilmagan. Lekin fiqralarda fikr bilan birgalikda suratlangan ruhiy holat harakati sezilib turishini ta`minlashga erishgan. Ularda tugallanmagan harakat dinamikasi, aytilganlarni xayolan davom ettirish imkoni bor. Bir qarashda, Farida Afro`zning fiqralari “qiyqim fikrlar” yoki “daftar hoshiyasidagi fikrlar”, “yozuvchi yon daftaridan” tarzida nomlanadigan mo`jaz bitiklarga o`xshab ketadi.Lekin bu faqat bir qarashda, xolos. Aslida, Afro`zning fiqralarida ruhiyat chizgilari, sezimlar manzarasi, harakatdan to`xtamagan fikr dinamikasi mavjud. Chunonchi, “Ko`ngli cho`kkan odamning yelkasida tog` uxlaydi” fiqrasini shunchaki hayotiy kuzatish yoki fikriy to`xtam deb bo`lmaydi. Cho`kkan ko`ngil haqidagi o`y o`quvchiga ham o`tib, uni bezovta qiladi. Yoxud “Ummoni bor tomchisini qizg`anmaydi” fiqrasida ham harakatdan to`xtamagan ruhiy holat suratlangan. “Boyning axmoqligi erish tuyular ekan, odamga, qashshoqning donoligi kabi…” fiqrasi xususida ko`p o`ylash, uzoq mulohaza yuritish va turli xulosalarga kelish mumkin. Azim Suyun poetik fikrni xalqona ifodalash ustasi sifatida hozirgi o`zbek she`riyatining faxri.Chunki hozirda chinakam folklor asarlari yaratilishi to`xtagan yoki kamayib borayotgan davrda Azim Suyundek shoirdek shoir noyob hisoblanadi.U fikru tuyg`ularini poetic ifodalashning o`zi uchun qulay bo`lgan “ qayirma ” deb atalgan janrni kashf etdi. “Qayirma” so`zi shevada obdan yetilgan, tobiga kelgan narsa,ish, amal ma`nolarini anglatgan.Jumladan,qayirma patirni tajribali kayvonilar yopa

olganlar.Daryo ham obdon to`lgach,oldin quruqlik bo`lgan yerlarni ham bosib olib,qayir hosil qiladi.Qayirmaning o`zagida “qayishlik”,pishiqlik ma`nosi bor.”Qayirma” janrdagi she`rlarning A.Suyun ijodida paudo bo`lganligi ham shu narsa bilan izohlanadi.Shoir she`rlarida ezgulik yengishi uchun yaxshi amallarga ehtiyoj inson ruhiga ko`chishi kerakligi tasvir etiladi: Ey do`st Bir nazardan el tuzalar, Sharros tinar-sel tuzalar. Bitta hikmat menga ayon: So` tuzalsa el tuzalar. She`rdagi “Ey do`st” undalmasi fikrning salmog`ini oshirishga yo`naltirilgan poetik unsurdir. U ayrim o`rinlarda zavqni, ba`zan afsusni,alamni,goh Yaratganni, goh do`stni, goh esa noma`lum odamga da`vatni anglatadi.Ko`pincha “Ey do`st” undalmasi o`tgan umr tufayli kishida paydo bo`lgan o`ksinish tuyg`usini ifodalaydi. E`tib о r qilg а n kishi z а m о n а viy o`zb е k sh е `riyatid а shidd а t bil а n qisq а likk а intilish j а r а yoni b о r а yotg а nini ko`r а di. А nv а r О bidj о n uchch а n о ql а r yar а tdi. А zim Suyun to`rt q а t о rd а n о rtiqr о g`u b е sh q а t о rd а n k а mr о q bo`lg а n q а yirm а j а nrig а а s о s s о ldi. T о hir Q а hh о r, F ах riyor, Ulug`b е k h а md а m, Tursun А li k а bi sh о irl а r ikkilik h а tt о birlik sh е `rl а r yozishyapti. Bu h а m shunch а ki, t а s о dif yoki b а diiylikd а k е tid а n quvish bo`lm а y, chuqur ichki m а ntiqq а eg а bo`lib, milliy sh е `riyatd а m а `n о tig`izl а nib, sh а kl muk а mm а ll а shib b о r а yotg а nini ko`rs а t а di. 90-yill а r sh е `riyatid а gi uslubiy izl а nishl а rni sh а rtli t а rzd а quyid а gich а t а snifl а sh mumkin. 1. Ха lq о n а ruhd а gi uslubiy izl а nishl а r. 2.Mumt о z lirik а yo`n а lishid а gi uslubiy izl а nishl а r. 3.M о d е rn yonalishidagi izlanishlar. 3.Modernizm- bu XX asrga kelib, insoniyatning ijtimoiy-iqtisodiy,ilmiy- texnikaviy, madaniy-ma`naviy sohadagi yoppa taraqqiyoti tufayli onglarda sodir bo`lgan ulkan o`zgarish-tafakkur tarzimizdagi yangi bosqich.U-davrning universal kayfiyati.”Modern”-fransuzcha “yangi”,”zamonaviy” degani. An`anaviy aruz, barmoqdan farqli o`laroq modern she`rda 3 unsur-original poetik fikr,tuyg`u,manzara ohangi,ya`ni o`sha 3 unsurdan tugilgan ohang hal qiluvchi ahamiyatga ega.Aruz va barmoqdagi she`riy ritmika –ohangni belgilaydigan hiji,turoq,bahr,qofiya kabi talablar bu yerda o`z ahamiyatini deyarli yo`qotadi.Biroq haqiqiy modern she`r ohangdorlik bobida an`anaviy aruz yoki barmoqdan qolishmaydi.Qaltis joyi shundaki, bu yerda ohangni vujudga keltiradigan tayyor andoza-me`yorlar yo`q hisobi yoki bor bo`lsa ham ilmiy kashf

etilmagan. Bu ohangni faqat qalb ko`zi orqali tuyish,his etish,undan zavqlanish mumkin.Faxriyorning quyidagi she`riga e`tibor bering: Xazonlar ergashdi armin hayliga, Kuz vido istadi ko`ngil mayliga, Yomg`irlar yog`adi hijron saylida, Kuz yomg`iri, Hijron yomg`iri. Kuz bilan bog`liq hazin kayfiyat,tinimsiz yog`ayotgan hijron yomg`iri, unung dardli sadosi munis bir ohangni vujudga keltiradi. Modern uslubda ijod qilayotgan shoirlar A.Qutbiddin,B.Ro`zimuhammad,Faxriyor,Farida Afro`z kabilardir. SHund а y qilib, o`zb е k sh е `riyati must а qillik d а vrid а p о kl а nish, yangil а nish, b о r h а qiq а tni cho`chim а sd а n b а r а ll а а ks ettirish yo`lid а n b о rib, o`z m а vzu d о ir а sini z а m о n а viy d о lz а rb m а vzul а r his о big а k е ng а ytir а b о rdi. SHuningd е k, o`z g` о yaviy mund а rij а sini yangi-yangi p о etik m а zmun v а hikm а tli fikrl а r bil а n b о yitdi. N а tij а d а h а yotiylik v а z а m о n а viylik ustun х ususiyat sif а tid а t о b о r а b а rq а r о r bo`ldi.

Ad а biyotl а r: 1. А . О rip о v. Biz umm о n yuzini ko`rdik. « Ха lq so`zi» g а z е t а si, 1999 yil 22 iyul ь . 2.U.N о rm а t о v. T а f а kkurning t о z а rishi. «O`zb е kist о n v а s а n` а ti». 1996 yil 30 а vgust. 3.Erkin V о hid о v. Dunyog а о chiq ko`z bil а n q а r а sh s ао d а ti. Ха lq so`zi, 1999 yil 26 а vgust. 4.M.YUsuf. S а yl а nm а . I- II t о m. 2004 yil. 5.S.Sayyid. So`z yo`li.T.SHarq. 2008. 6.Sh.Rahmon.Saylanma.T.Sharq.1997.

O'xshashlar

Hozirgi dаvr аdаbiy jаrаyoni vа o`zbеk аdаbiyotshunоsligi

Hozirgi davr vа o`zbеk аdаbiyoti

80 - yillar o`zbеk bolalar shе`riyatida shakliy izlanishlar

80 - yillar o`zbеk bolalar shе`riyatida shakliy izlanishlar

Hozirgi davr o`zbеk hikоyachiligi va qissachiligi