Hamza Hakimzoda Niyoziy (Jadid namoyondalari) 2 - Adabiyot - Referatlar

Hamza Hakimzoda Niyoziy (Jadid namoyondalari) 2

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB

Ko'chirib olish

Hamza Hakimzoda Niyoziy ( Jadid namoyondalari ) (1889-1929) Jadid mutafakkirlariga xos fazilat shundaki, ular badiiy ijodning turli sohalarida betakror asarlar yaratish bilan birga, murabbiy, mohir pedagog sifatida maktablar ochdilar, muallimlik qildilar, maktablar uchun darslik va qo`llanmalar yaratdilar. Mana shunday faoliyat sohiblaridan biri Hamza Hakimzoda Niyoziydir. U shoir, nosir, dramaturg, bastakor-kompozitor, shu bilan birga, jadid pedagogikasining yetakchi namoyandalaridan biri, umrining oxirigacha muallimlikni tark etmagan murabbiydir. Hamza 1889 yil 6 martda Qo`qon shahrida ziyoli oilada tabib Ibn Yamin Niyoz o`g`li oilasida tug`ildi. Ibn Yamin o`zbek, arab, fors tillaridan ancha savodli bo`lib, Qo`qon ulamosi o`rtasida katta e`tiborga loyiq tabib edi. Onasi Jahonbibi garchi maktabda o`qimagan bo`lsa-da, xalq qo`shiqlarini, alla va ertaklarini yaxshi bilgan. Bu muhit Hamzaning ma`naviy kamolotida muhim ahamiyatga ega bo`lgan. Hamza 1896-1903 yillarda «usuli qadim» metodiga asoslangan ibtidoiy mahalla maktabida o`qiydi. 1900 yillarga kelib Qo`qonda ilk bor «usuli jadid» maktablari paydo bo`la boshlagan edi. Hamza bunday maktabda o`qishni orzu qildi, chunki unda tartib-intizom, o`qitish usullari, o`qitiladigan ilmlar Hamzani hayratga soldi. Ammo uning bu xohishlari otaga yoqmadi. Ibn Yamin o`g`lining diniy arbob bo`lishni orzu qilar edi. Hamzaning madrasada tahsil ko`rgan davri 1906-1907 yillarga to`g`ri keladi, shu bilan birga, rus-tuzem maktabida birmuncha vaqt rus tilini o`rganadi. 1909 yilda otasiga Namangandan fors va arab tillarida yozgan xatlari uning madrasada o`qib yurgan vaqtlaridayoq bu tillarni ancha mukammal o`rganib olganligini ko`rsatadi. Ma`lumotlarga qaraganda, Hamza 1907 yilda Qo`qonda birmuncha muddat jadid ma`rifatchilaridan, katta sarmoyador Obidjon Mahmudov (1858-1936) qo`lida ish yurituvchi bo`lib ishlaydi.

XX asr boshlarida sodir bo`layotgan muhim ijtimoiy-siyosiy hodisalar Hamza hayotiga, uning ijodkor sifatida shakllanishiga kuchli ta`sir ko`rsatdi. 1905 yilgi inqilobiy harakatlar Rusiyaning chekka o`lkalari xalqlarida ma`rifat, ozodlik, istiqlol sari intilishlariga turtki bO`ldi. Hamza 1908 yilning oxiri, 1909 yilning boshlarida Namanganda yashaydi va shu yerda o`qishni davom ettiradi, ancha ma`rifatli tatar maorifchisi Abdulla To`qmullin bilan tanishadi, undan dars oladi: «U manim qo`limda o`z qalamim bilan yuz sahifadan ortiqroq eski usuldagi yozishmalarimni ko`rub, tarbiyag`a kirishdi», deb yozadi u tarjimai holida. 1909 yilda Hamza Buxoroning mashhur taraqqiyparvar mudarrislaridan, «usuli jadid» maktablari tarafdorlaridan bo`lmish Muhammad Ikrom ibn Abdusalom qo`lida arab tilini yanada mukammal o`rganish uchun Buxoroga boradi, ammo shia` va sunniy o`rtasida avjga chiqqan janjal bunga imkon bermaydi. Bu davrda Ismoilbek Gaspralining «Tarjimon», Fotih Karimiyning «Vaqt» gazetalari, Rizo Fahriddinning «SHo`ro» jurnali, shu bilan birga, O`zbek tilida Toshkentda chiqa boshlagan Ismoil Obidiyning «Taraqqiy», Munavvarqori Abdurashidxon o`g`lining «Xurshid», Abdulla Avloniyning «Shuhrat» gazetalari bilan yaqindan tanishdi, ular bilan aloqa o`rnatdi. Hamzaning ilk she`rlari va maqolalari shu gazetalarida chop etildi. «Tarjimon» gazetasini muntazam kuzatib borgan Hamza Gaspralinnig 1906-1907 yillarda shu gazeta sahifalarida bosilgan, butun turk olamining, shu jumladan, Turkiston o`lkasining mustamlaka asorati botqog`iga tushib qolishi sabablari haqida bahs yurituvchi «Mukolamai salotin» («Sultonlar musohabasi») asari bilan tanish bo`lgan. Jadid mutafakkirlari mustamlaka ma`murlari va mutaassib din peshvolari tomonidan uyushtirilgan turli-tuman to`siqlarni yengib, xalq ongini oqartirish, o`zligini tanitish yo`lida, birinchi navbatda, maktab-madrasalarni tubdan isloh qilish, «usuli jadid» maktablari ochish, milliy matbuot, milliy teatrni yo`lga qo`yish uchun kurash olib bordilar. Hamza bunday kurashlarda o`sib-ulg`aydi. Hamza 1910 yilda Toshkentga keladi, bir choponfurushga shogird tushadi, tikuvchilik qiladi va kechalari ham ishlab birmuncha pul topadi. U shu yili

Toshkentning Qashqar mahallasida «usuli jadid» maktabi ochib, o`qituchilik qiladi. U o`qituvchilik faoliyati bilan bog`liq holda Turkiston jadidchilik harakatining rahbari Munavvarqori Abdurashidxon o`g`li va uning atrofidagi shogirdlari jadid muallimlari aka-uka Shokirjon va Sobirjon Rahimiylar, Same`qori bilan yaqindan hamkorlik qiladi. Bu haqda Hamza quyidagilarni yozadi: «Muallimlardan: muhtaram Mulla Sobirjon, Shokirjon Rahimiylar... joylari Sebzor dahasida, Taxtapul mahallasinda. Muloqotimiz 1910 milodiy 2 o`ktabr... Pirlardan muhtaram ustozi oliy muallim Munavvarqori Abdulmajidxon o`g`li. Adreslari: Eski Toshkand, Shayxvon Tohur, «usuli savtiya» maktabida, mahalla Mehrobodda. Muloqotimiz 1908 milodiy 11 dekabrda. Same`qori afandi. Adreslari: Munavvarqori bila barobar, yohud «Turkiston» xonasida («Turkiston kutubxonasi» nashriyoti ko`zda tutilgan U. D.). Muloqotimiz 1908 yil 11 dekabrda». Hamzaning Munavvarqori Abdurashidxon o`g`li va boshqa jadid pedagoglari bilan aloqasi keyinchalik yanada mustahkamlangan. U Toshkentdagi pedagogik faoliyatida asosan Munavvarqorining «Adibi avval», «Adibi soniy», «Havoyiji diniyya», «Yer yuzi» kabi darsliklari asosida dars bergan. Demak, uning ilk pedagogik faoliyati Toshkentda, jadid pedagoglari davrasida boshlandi. Hamza Toshkentda bir yarim yil ishlagach, 1911 yilning sentabrida Qo`qonga qaytadi va Hojibek guzarida «usuli jadid» maktabi ochadi, unda 30 ga yaqin bolani o`qitadi. Shu yili maktab qoshida katta yoshlilar uchun kechki maktab ochadi. U bu haqda shunday e`lon yozadi: «Kunduz kuni o`qumoqg`a ojiz O`lubi, kechasi o`qumoqqa havaskor o`lan afandilarning murodlari hosil o`lmog`i uchun kechalik maktab ochildi. Mazkur maktabga 16 yoshdan 50 yoshgacha qabul o`lunib, muddat ikki oydan to`rt oyg`a qadar. Xat-savod, hisob tamom chiqarilur hamda arabcha, forscha tillarni ham o`qib, so`zlamoqqa muhtoj afandilarni qabul o`lunib mazkur muddatda mumkin qadar bildirilur. Maktab ochilur kech soat 7 dan 11 gacha. O`qish boshlanur 1 o`ktabrdan. Hamza». Katta mahnat va ne-ne umidlar bilan bunyod etilgan bu maktab faqat bir yilgina faoliyat ko`rsatdi: undagi yangicha tartib-intizom, o`quv-o`qituv usullari,

o`quvchilarning tez savod chiqarishi «usuli qadim»chilarga ma`qul bo`lmadi. Ularning ta`biricha «qanchalik osonlik bilan savod chiqarsa, shunchalik tez unutilar emish». Maktabni yopdilar, maktabdorni esa quvqin qildilar. 1912 yilda Hamza haj safariga otlanadi: yarim yil davomida Turkiyaning O`sha vaqtdagi poytaxti Istanbulda yashaydi, undan Arabistonga borib haj amallarini bajaradi. Makkai mukarramadan Hindistonga keladi. Hamza qaysi mamlakatda bo`lmasin, birinchi navbatda, uning ta`lim-tarbiya, o`quv muassasalari bilan yaqindan tanishdi. Bir yarim yil davom etgan ushbu sayohatda ko`rgan shaharlarini shoir bir musaddasida sanab O`tgan: Kezib Qashqar, Xo`tan, Kashmiru Hindistonu Afg`onni, Adan, Bayrutu Izmir, Shomu Hayfo arzi Eronni, Madina, Makka, Jadda, Rumu Istanbul, Xurosonni, Butun Rusiyada har shahru har millatda har jonni, Sani mislingga o`xshash ko`rmadim, garchand bor o`lsun, Qachon sandek alar benuqsu bekam, beg`ubor o`lsun. Hamza 1914 yil fevral oyida o`z vatani Qo`qonga qaytadi. U endi pedagogik faoliyat bilan bir qatorda badiiy ijod bilan ham sidqidildan shug`ullanadi. Shu yilnnig oxirida «Nihoniy» taxallusida bitgan she`rlarini to`plab devon tuzdi. «Devoni Nihoniy» nomini olgan ushbu majmuaga, asosan, shoirning lirik she`rlari kiritilgan. 1914 yilda Hamza dastlab Marg`ilonda, keyin Qo`qonda «usuli jadid» maktabi ochadi. Bu haqda u «Tarjimai holi»da quyidagilarni yozgan edi: «1914 yilning oxirlarida Marg`ilonda maktab ochdim. Sakkizinchi oygacha bormay, Andreyev ismindaqi Skobel maorif rahbari tomonidan majburiy yopildi... Undan yana Qo`qand kelib, yo`qsil bolalar uchun pulsiz o`qish maktabi ochdim... O`zim 4 oycha davom ettirgandan keyin uyezd nachalnigi Medinskiy tomonidan tintuv bo`lib yopildi. Lekin hech bir qanday qog`ozlarim qo`liga tushmagani uchun qamalmay qutuldim». Bunday ta`qib va taqiqlarga qaramay, Hamza pedagogik faoliyatini to`xtatmaydi, aksincha, katta sa`y-harakat bilan davom ettirdi. Chunki uni bunday

olijanob ishda qo`llab-quvvatlovchi, ayniqsa, mahalliy mutaassiblardan himoya qiluvchi fidoyilar, hammaslaklar ham bor edi. Atoqli pedagog, xalq qozisi Ishoqxon Ibrat Hamza bilan yaqin munosabatda bo`lgan. Uning 1914 yilda Marg`ilonda ochgan maktabini borib ko`rgan, mamnuniyat bilan ma`qullagan. Bu haqda u quyidagilarni yozadi: «O`zim mushohada qildimki, bizni(ng) taraqqiyotda «usuli savtiya» maktabi joriy bo`ldi. Bunga ko`b ulamolar qarshi bo`lub, oxiri Marg`inonda bir «usuli jadid» muallimi (Hamza U. D.) ila ulamo munoqasha qilganda, bechora muallim: «Men ta`lim qiladurgon ilmlarimni huzuri qozi siyezd majlisida imtihon etay, shar`iy, noshar`iyligini menga ko`rsatsunlar», siyezdga shogirdlari ila kelib dediki: «Ey ulamoyi ahli islom va qozizoda! Necha muddatdan buyon avlodlaringizni ta`lim va odobda tarbiyatidaman. Ammo ba`zi kishilar menga yaxshi nazar ila boqmay, balki intiqom yo`lida so`z ayturlar. Bu men o`qutadurgon ilmlarimni sizlarga huzuringizda ko`rsatib, agar durust shar`iy bo`lsa, menga bu ilm durustdur deb hukm qilib, qo`limga hujjat beringlar, agar noshar`iy yoki avlodlaringiz ilmida buzuq ilmlar bO`lsa, meni man` qilinglar», deb o`qitadurgon nazofa va shifohiya darslarini keltirib, shogridlarini biyron- biyron savol va javobga tutdi». 1915 yilda Hamza taraqqiyparvar yoshlar bilan «G`ayrat» kutubxonasini tashkil qildi. Bu kutubxonaning asosiy maqsadi yangi ochilayotgan jadid maktablarini darsliklar va o`quv qo`llanmalari bilan ta`minlash hamda darsliklar nashr etish edi. Shu yili Hamza boshchiligida «Jamiyati hayriya» tuzildi. Ushbu jamiyat «usuli jadid» maktablari uchun quyidagi darsliklarni sotib oldi: «Havoyiji diniyya», «Adibi avval» 6 dona, «Adibi soniy» 10 dona, «Adabiyot», «Shifohiya», «Tajvid», «Badrul-hisob», «Tahsisul alifbo» 9 dona. Ushbu kitoblar Hamzanig yetim-yesirlar uchun ochgan «Dorul-aytom» («Yetimlar uyi») maktabi bolalariga berilgan. Bulardan tashqari, «G`ayrat» kutubxonasida Saidrasul Saidaziziyning «Ustodi avval», Abdulla Avloniyning «Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim», «Turkiy guliston yohud axloq», Rustambek Yusufbek hoji o`g`lining «Talimi avval», Munavvarqorinnig «Yer yuzi» darsliklari bir necha nusxadan bO`lgan.

Hamza yaratgan darsliklar Yangi ochilayotgan «usuli jadid» maktablari uchun darslik va qo`llanmalar nihoyatda zarur edi. Munavvarqori, Abdulla Avloniy va boshqa mutafakkirlar tomonidan yaratilgan darsliklar Turkiston miqyosidagi maktablar uchun nihoyatda kamlik qilar edi. Buning ustiga «usuli qadim» maktalar ham asta- sekin jadid maktablari uchun yaratilgan darsliklardan foydalanishga o`ta boshlagan edilar. Bulardan tashqari, necha asrlardan buyon maktablarda qo`llanib kelinayotgan kitoblar yangi davr yoshlarini tarbiyalashga, keng ko`lamda fikrlovchi, millat, Vatan jarohatlariga malham bo`luvchi, XX asr ilm-fan, texnikasidan xabardor yoshlarni kurash maydoniga olib chiqishga qodir emas edi. Buning uchun yoshlarni yaramas odatlardan, axloqiy tubanlikka, fojiali natijalarga olib boruvchi turli-tuman ko`ngil xushi o`yinlardan muhofaza qilish, shu bilan birga, axloqiy poklikka yetaklash kerak edi. Mana shu ehtiyoj natijasi o`laroq Hamzanig «Yengil adabiyot», «O`qish kitobi», «Qiroat kitobi» va «Milliy ashulalar uchun milliy she`rlar majmuasi» asarlari vujudga keldi. «Usuli qadim» maktablarida O`qitiladigan kitoblar tilining murakkabligi, buning ustiga, ular arab va fors tilida yozilganligi, murg`ak bolalar aql-idrokidan nihoyatda yiroqligi Hamzani bolalarbop, ularni qiziqtiradigan ruhiyatiga hamohang darsliklar yozishga da`vat etdi. Bu haqda «Yengil adabiyot» darsligining muqaddamisida quyidagilarni yozadi: «Hozirgi o`qulub turgan adabiyotlarimiz o`quvchilarqa og`ur bo`lmasa hamki, yosh talabalarimizg`a ba`zi lug`atlarining mafhumini og`urlik qilub turganligi shoyad boshqa hech bir muallimga-da tajriba bo`lgandur. Demak, u adabiyotlarga oldingina hozirlamak uchun ochug` ma`noli qilib hamda 1-nchi sinfga tayyorladik. Toki haftadap bir darsdangina ta`lim o`lunib borilsa, shoyad 2- sinfga (2-yilda) ko`chgandagi o`qulajak adabiyotlarga yordamchi bO`la olur edi». Hamzaning pedagogik faoliyati u tomonidan ochilgan «usuli jadid» maktablari mustamlakachi ma`murlar Qo`qon uyezdi boshlig`i Medinskiy, Farg`ona xalq maktablari noziri Andreyev kabi kimsalarning keskin qarshiligiga uchraganidek, uning darsliklari ham senzuraning «ming bir chiyrig`i»dan o`ta

olmagan. Bizgacha uning «Yengil adabiyot», «O`qish kitobi», «Qiroat kitobi» darsliklari qo`lyozma holida yetib kelgan. «Yengil adabiyot» darsligining muqaddimasida aytilgan yuqoridagi so`zlardan ma`lum bo`ladiki, muallif ibtidoiy maktablarning birinchi sinfida «Alifbo»ni o`rganib, savodlari chiqqandan so`ng ushbu darslikni tavsiya etadi. Darslik 1914 yilda yozib tugatilgan bo`lib, matnlar 45 darsga bo`lingan, matnlarning hammasi nazmda va darsdan darsga o`tgan sari ular hajman kattalashib, mazmunan murakkablashib boradi. Hamzaning «Yengil adabiyot» darsligining o`ziga xos fazilati shundaki, unda insoniy go`zal xulqlar, shu bilan birga, insonni qabohatga, tubanlikka olib boruvchi xususiyatlar ko`proq badiiy shaklda, o`quvchilar ruhiga kuchli ta`sir qiluvchi san`atkorona uslubda beriladi. Uning 1-4-darsi Olloh ta`rif-tavsifiga, 5- darsi payg`ambarimiz Muhammad Mustafoga bag`ishlanadi, undan keyingi darslar matnlari maktab, ilm, o`qishning inson hayotidagi ahamiyati, to`g`rilik, rahmdillik kabi masalalar ancha mo`jaz she`rlarda ifodalanadi. Hamza san`atkor shoir sifatida yosh o`quvchilar ruhiy olamiga kirib boradi, asardagi kichik-kichik manzumalar shunday yaratilganki, dars davomida o`quvchilar oddiy kuzatuvchi-o`quvchi va tinglovchi emas, balki asarda faol ishtirok etuvi, ya`ni yaxshilikni idrok etadi va tasdiqlaydi, yomonlikni tushunib yetadi va inkor etadi. Darslikda «Ota nasihatining natijasi» nomli kichik manzuma berilgan, nihoyatda bolalarbop, shu bilan birga, bolalar ruhiga kuchli ta`sir etish qudratiga ega. Manzuma uch darsga mo`ljallangan. Unnig syujeti shunday, ota yolg`iz o`g`liga shunday nasihat qiladi: « Qolma begona uyida hech kech, So`ylama yolg`onni gar kelsa qilich». Necha yillar o`g`il ushbu nasihatga amal qiladi. Bir kuni u o`rtog`i bilan bir begonaning uyiga mehmonga boradi va birinchi bor otasining nasihatiga zid holda begona odamning uyida yotib qoladi. Shu kecha fojia sodir bo`ladi: uy egasinnig bir dushmani bO`lib, o`sha kechasi uni o`ldirgani keladi. Kechasi hovliga tahorat uchun chiqqan o`rtog`ini uy egasi deb o`ldiradi. Uy egasi bu

voqeadan xabar topib, begunoh mehmonni podshoh hukmiga topshiradi va butun aybni unga to`nkaydi. Adolatli vazir bo`lgan voqeani oxirigacha tekshirib, aybsiz yigitni (mehmonni) ozod qiladi va tuhmatchi uy egasini o`limga hukm qiladi. Manzuma oxirida muallif qissadan shunday hissa chiqaradi: Hissa: har kim otasin so`zin tutar, Dunyodan ayshu farog`atda o`tar. Hamza bolalarning bo`sh vaqtlarini ko`ngilli o`tkazishlariga, qimorbozlikka olib keluvchi turli-tuman o`yinlardan saqlanishga, katta e`tibor beradi. Shu ma`noda dasrlikdagi «Qimorning boshi» manzumasi alohida ahamiyatga ega. Hoshim ismli bola o`qish, ilm olish o`rniga yoshligidan «to`p- tosh», «jupmi-toq», «oryol», «oshiq» kabi qimorbozlikka olib boruvchi o`yinlarga beriladi. Bir oz yutganidan xursand bo`lib, hatto kechalari uyqusi kelmaydi, oxir- oqibatda qimorboz bo`lib, bud-shudidan, uy-joyidan ham ayriladi. Sakkiz baytdangina iborat bo`lgan ushbu manzumaning ikki bayti qissadan hissa sifatida shunday pand-nasihat xulosa bilan yakunlanadi: Hissa: har kim o`ynadi to`p-toshini, Shubhasiz, tutdi qimorni(ng) boshini. Bo`lmasun, o`g`lon, o`yun to`p-toshingiz, Bo`lg`usi sarson Hoshimdek boshingiz. Bola tarbiyasida ota-onaning o`rni alohida. Shuning uchun ham mutafakkirlar, pedagoglar ota-onalar bilan bolalar munosabatlariga axloqiy tarbiyannig o`ta muhim va nozik jihati sifatida qaraganlar. Hamza ota-onani hurmat qilishni bolaning eng yuksak ijobiy fazilati deb hisoblaydi. Muallifning «Ul aqllik bola atosini ham qilgan tarbiya va shafqatlarin yod etub degan so`zlari» sarlavhali uchinchi, «Ul aqllik bolaning mushfiq onasi uchun-da qilgan tashakkurlari» sarlavhali to`rtinchi va «Bolaning yomon bo`lmog`iga sabab

bo`lgan onaning jazosi» sarlavhali oltinchi darslarda ota-onaning farzand oldidagi katta burchi manzumannig asosiy pafosini belgilaydi. Hamza farzandning yomon yo`llarga kirib ketishida ham ko`p hollarda ota-onalar sababchi bo`lishlarini ta`kidlaydi: «Kichiklikdan o`lub odat ishim, O`g`rilik o`lmishdi mani qilmishim. Kelsam o`g`irlab nima narsa onam, «Yaxshi qilibsan, der edi, jon bolam». Demadi bir bor onam «To`g`ri bo`l!» Shunday anoning o`la jazosi shul». Barcha bu ish ma`nisini bildilar, Avval ano, so`ng o`zin osdirdilar. Hissa: kiming o`g`li yomon, yo`q ajab, Bo`lgay anga ota, anosi sabab. Hamza XX asr boshlarida mustamlaka Turkiston bolalarining baxtsiz qismati, xalqining nochor ahvoli, achchiq turmushi haqida o`ylar ekan, bularning asl sababi ilmsizlikdan, jaholatdan deb bildi: «Bu xo`rliklarning ilmsizlikdan kelganin shoyad o`ylagan va aqlga solub qaragan kishi bilur», deydi Hamza. U «O`qish kitobi» darsligida hamma orzu-umidlarning ro`yobga chiqishining bosh yo`li ilm-ma`rifatni egallashdir, degan g`oyani bolalar ongiga singdirishni o`z oldiga qo`ygan. Bunga esa faqat maktab orqaligina erishish mumkin: Olaming xurshidi kundir, odaming xurshidi ilm, Olaming zulmoti tundir, odaming nodor ilm. Har muroding, maqsadingga yetmoq istarsan, murod,

Ko`z ochub bedor bo`l: darkor ilm, darkor ilm. Har taraqqiy aylagan millat eliga sol quloq, Kecha-kunduz so`zlari afkor ilm, afkor ilm. Ul haqiqat oyinig`a sayqal istarsan, Nihon, Ilm ista, ilm ista, istaqil zinhor ilm. Hamza bolalar hayotini, xatti-harakatini, ruhiyatini juda yaxshi bilgan. Bu hol uning she`rlarida, bolalarga xos so`zlar, uslub tanlashida ko`zga tashlanadi. «Yengil adabiyot» darsligining «Bir aqlli maktab bolasining o`z-o`zicha domlasining qilgan tarbiyalari yodiga tushib, fikrlanub degan so`zlari» sarlavhali 2-darsida bolaning nutqi vositasida muallim timsolini chizadi. Hamza orzu qilgan o`qituvchi bola tilidan shunday ta`riflanadi.: Bizga haq bergan ulug` ne`mat erur ustodimiz, Ko`zimiz nuri, tanimiz jonidur ustodimiz. O`ylasak, bizni erurlar chin atomiz shul kaishi, Chunki bizga bilmaganni bildirur ustodimiz. Maktaba kelgonimizda, bilmas erduk hech nima, Munchalik o`rgatdilar yozmoqni, ko`r, ustodimiz. Hamza «Yengil adabiyot», «O`qish kitobi» darsliklarida masal janridan keng foydalangan. Masalga xos majoziy timsollarda hayvonlar, qushlar va boshqa jonivorlar vositasida voqea-hodisalar tasvirlanadi. Masallarning deyarli hammasida ikki qutb yaxshilik va yomonlik, do`stparvarlik va hudbinlik, mehr-shafqat va zolimlik shu xususiyatlarga xos jonivorlar qiyofasida tasvirlanadi. Masal hayotni tasvirlashda nihoyatda ixcham va ayniqsa beozor janr hisoblanadi, unda, albatta, «qissadan hissa» chiqarib, bolalar odobiga kuchli ta`sir ko`rsatadi. Bu

didaktikaning o`ziga xos asosiy belgisidir. Shu ma`noda «O`qish kitobi»dan joy olgan mashhur «Toshbaqa birla Chayon» masalannig berilishi e`tiborga loyiq. Asarning mazmuni hammamizga ma`lum. Hamza masalni darslik imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ancha ixchamlashtirgan, she`riy shaklga keltirgan, natijada ta`sir kuchi oshgan. Ushbu masal variantlari mashhur hind eposi «Kalila va Dimna»da, Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston» va Hamzaning yaqin salaflaridan Gulxaniyning «Zarbulmasal»ida berilgan. Bulardan tashqari, «Toshbaqa bilan Chayon» masali xalq og`zaki ijodida ham mavjud. Albatta, Hamza bu variantlardan xabardor bO`lgan. Ushbu masalda Hamza o`quvchilarni Toshbaqa kabi do`stni qadrlovchi, rahmdil, kishilarga yaxshilik qiluvchi odamlardan ibrat olishni, Chayon kabi yaxshilikka yomonlik qiluvchi, to`g`ri kelgan kishiga ozor beruvchi chayonsifat kishilardan uzoq bo`lishni uqtiradi. Asardan kelib chiqadigan hissa (Gulxaniyda) «aslni xatosi bo`lmas, nokasni atosi», Hamzada esa ancha sodda, o`quvchilar ruhiyatiga yaqin: Hissa: kim qayrni ulfat edar, O`z-o`zicha boshiga kulfat edar. Hamzaning yana bir jiddiy darsligi «Qiroat kitobi»dir. Asar muallifi ta`kidlaganidek, darslik «bir necha juz`»dan iborat. Asar tugallangan emas, faqat bir juz`igina mavjud, 1915 yilda yozilgan, nashr qilingan emas. Darslik muallifi o`z oldiga pedagogikaning nazariy masalalarini axloq kategoriyalarini bolalarbop qilib tushuntirish vazifasini qo`ygan. Asar mohiyat e`tiboriga ko`ra Shayx Sa`diyning «Guliston» asariga, yanada aniqrog`i «Guliston» ta`sirida bitilgan Abdulla Avloniynnig «Turkiy guliston yohud axloq» asariga o`xshab ketadi, shu bilan birga, farqli jihatlari ham anchagina. Hamza Avloniy kabi inson axloqini ikki qismga: «biri axloqi husniya, ikkinchisi axloqi zamima (yomon xulqlar)»ga bO`ladi. «Axloqi husniya, deb yozadi Hamza, insoniyat olamining bir gulshanidurki, anda hayo, hilm, saxo, qanoat, rizo, shukr, sabr, tavba, sidqa, tavoze`, ajz, faqrga o`xshash adolat gullari bila muzayyan va muattar o`lur.Axloqi zamima bir sho`razoredurki, oni akchincha, jafo, zulm hasad, kibr, kufr, tama`, qazb, nifoq, qasb, namima, kizb, bo`hton, g`iybat, buxl, xiyonat, isrof, hirs, poyriq,

ta`jil, fitna hosil bunga o`xshash turli qabohat nimarsalardan boshqa shaylar ko`karmas. Mana, emdi sizlarga mundan buyon har bir yomon va yaxshi xulqlarni bayon qilib o`tarmiz». Hamza ushbu darsligida o`zining ijtimoiy-siyosiy, ma`rifiy qarashlaridan kelib chiqqan holda insondagi barcha go`zal xulqlarni uning ilm-ma`rifatni qay darajada egallaganligi bilan o`lchaydi. Axloqi zamimaga mansub kishilarni ilm- ma`rifatdan yuz o`girgan, jaholatga botgan kishilar deb biladi. Asarda har bir axloqiy kategoriya uchun nazariy fikrdan keyin alohida, o`quvchilar ruhiyatiga mos hikoya va hari bir mavzuning mohiyatini ifodalovchi bir bayt she`r keltiradi. Masalan, sidq to`g`ri so`z haqida gapirishdan oldin chiroyli bir bayt keltiradi: To`g`ri so`zla, ey o`g`il, til burmag`il yolg`ong`a hech, Bir masal bor: to`g`ri so`zlar boshini kesmas qilich. To`g`ri so`zlamoqning ahamiyati haqidagi nazariy fikrlarni aytib bo`lgandan keyin mavzuga mos hikoya keltiradi. Ushbu hikoya muallifning nazariy fikrlarini o`quvchilar ko`zi oldida yorqin namoyon qilish uchun ko`rgazmali vosita vazifasini bajaradi. Hamza zulmning yomon oqibatlari haqida shunday hikoya keltiradi: ulug` kitoblarning ishonchli so`zicha, payg`ambarlarimizdan Yusuf alayhissalom yoshlik vaqtlarida otalari hazrati Yaqub alayhissalom bilan bir ko`chadan o`tib ketayotganlarida, devorning teshigidan chumchuq bolalarining chirqillagan ovozi eshitiladi. Hazrati Yusuf alayhissalom otalaridan tez chumchuq bolasini olib berishni so`raydilar. Hazrati Yaqub alayha hazrati Yusuf alayhissalomni qattiq suyganlaridan chumchuq otasining har qancha iltijosiga qaramay, bolasini olib berdilar. Hazrati Yusuf chumchuq bolasini yetti kun o`ynaganlaridan so`ng bir kishi chumchuq bolasin olib, o`z uyasiga eltib qo`yadi. Vaqtlar o`tib, Yusuf alayhissalom voyaga yetadilar va o`gay og`alari tomonidan qul qilib sotilib, Misr shahrida bir podshohning Zulayho ismli xotini makri bilan yetti yil zindonda qamalib yotadilar. Ikkinchi tarafda otalari hazrati Yaqub alayhissalom o`g`illari Yusuf alayha firoqida yig`layverib ko`zlari ko`r bo`ladi. Agar hazrati Yaqub

chumchuqning betoqatligini afzal ko`rib, unga yetti kun zulm qilmaganlarida edi, o`g`illari hazrati Yusuf yetti yil zindonda azob chekmas, o`zlari yetti yil muttasil yig`lab, ko`zlari ko`r bo`lmas edi. Bu hikoyani eshitgan va o`qigan har bir o`quvchi zinhor-bazinhor oyoq ostidagi chumoliga ham zulm qilmoqdan qo`l tortadi. Hamza zulm haqidagi ushbu hikoyani keyingi mavzu «Rahm» bilan bog`laydi va «Rahm» mavzuiga mos shunday bayt keltiradi: Rahmdil kim o`ldi ul mardi xudo, Dohil o`lgay tong-la jannat ul-a`lo. «Qiroat kitobi» va undagi hikoyalar, aforistik baytlar Hamzaning pedagogik qarashlarini o`rganishda muhim manba bo`lib xizmat qiladi. Bu asar orqali yana shunday xulosaga kelish mumkinki, Hamza maktabda bolalarni faqat savodli qilish, ularga hisobdan to`rt amalni o`rgatish vazifasinigina qo`ygan emas, u barkamol insonni tarbiyalab voyaga yetkazish vazifasini qo`ygan. Uchala darslikda berilgan matnlarning deyarli hammasi Hamza tomonidan yozilgan. Muallif darsliklarning metodik jihatlariga ham katta ahamiyat beradi, o`quvchilarning qabul qilish darajasini, matnlarning og`ir va yengilligi, hajmi, ularni o`quvchilar ongiga yetkazish kabi masalalar muallif e`tibor markazida bo`lgan. Birinchi sinf uchun yaratilgan «Yengil adabiyot»dagi matnlarning yanada soddaligini ta`minlash uchun ko`proq barmoq vaznidan foydalangan, 31-darsdan boshlab matnlar aruz vaznining eng yengil bahrlarida beriladi. Ba`zi bir hajman katta she`rlar, masalan, ilm-ma`rifatning buyuk ahamiyatiga va johillik tanqidiga bag`ishlangan she`r 128 misrani (64 misra ilm-ma`rifatni ulug`lashga, 64 misra jaholatni qoralashga bag`ishlangan) tashkil qilib, 8 darsga 16 misradan mutanosib bo`lingan. Muallif ko`p o`rinlarda axloqiy kategoriyalarni bolalar ongiga yetkazishda kontrast qarama-qarshi qo`yish usulidan juda o`rinli foydalanadi. 9 darsdan iborat bo`lgan va «Yengil adabiyot»dan keyin qo`llashga mo`ljallangan «O`qish kitobi» darsligidagi matnlar hajman ancha kattalashgan, mazmunan ancha murakkablashgan, she`rlarning hammasi aruz vaznida bitilgan,

ba`zi hollarda o`quvchilar e`tiborini mustaqil ravishda «qissadan hissa» chiqarishga qaratadi. «O`qish kitobi»dagi ba`zi matnlarning tugallangan fikrlarni ifodalashi («Qalam», «O`quv», «Kitob», «Ilm», «Maktabdan» radifli she`rlar), ba`zi bir she`riy manzumalarning hajman kattaligi («Bir kishini(ng) bor edi tO`rt bolasi...» deb boshlanuvchi, «Maktabda o`quvchi ziyrak Qosimning ahmoq Valiga javobi» kabi) shuni ko`rsatadiki, bu darslik faqat 9 dars uchun emas, ko`proq darsga mo`ljallangan, ammo muallif ularni darslarga mutanosib bo`lishga ulgurmagan ko`rinadi. Hamza «Qiroat kitobi» darsligining metodik tuzilishiga, bolalarbop matnlar tanlash va ularni nihoyatda sodda, jonli, obrazli ifodalar vositasida tasvirlashga alohida e`tibor bergan. Unda Sharq nasriga xos saj`dan qofiyalashgan nasrdan keng foydalangan. Hamza ijodida ajoyib she`riy guldastalari «Milliy ashulalar uchun milliy she`rlar majmuasi» nomi bilan mashhur bo`lgan. Bu umumiy nom ostida 7 she`riy to`plamga 1915-1917 yillarda yaratgan she`rlari kiritilgan. Ular: «Atir gul», «Oq gul», «Qizil gul», «Yashil gul», «Pushti gul», «Sariq gul», «Safsar gul». Bu to`plamlarda, asosan, millatning ijtimoiy-siyosiy ongini uyqotish, ilm-ma`rifatga, yangi maktablar ochishga da`vat etish qoyasi yetakchilik qiladi: Bu Nihon qon yig`layur millat uchun laylu nahor, Yoz o`tub, qish keldi holo, bizga bo`lgan yo`q bahor, Sarsari bodi jaholat qilmak istar toru mor, Chora shul: maktab ochaylik, shoyad o`lsun sabzalar, Ey musulmonlar, qachon bir darda darmon istariz? Millata shavkat, taraqqiy, sha`nu davron istariz? Abdulla Avloniy kabi Hamza «Quloq no`talari ila eshitilib kelmish milliy tabarruk ashulalarmizning o`rni yo`qolmasun uchun ba`zi qabih she`rlar o`rniga» milliy ruh, millatnnig istiqlol haqidagi orzu-intilishlarini ifodalovchi so`zlar bilan bu xalq kuylarini muzayyan qilish, bu bilan millatni uyg`otish vazifasini o`z oldiga qo`ydi. Hamza milliy istiqlol g`oyalarini musiqa, xalq kuylari vositasida,

qo`shiqlar shaklida o`quvchilar qalbiga tezroq va ta`sirliroq kirib borishi mumkinligini yaxshi tushungan. O`zbek adabiyotida sharqiyalarning yaratilishi ham ko`proq Hamza va Abdulla Avloniylar faoliyati bilan bog`lanadi. Hamza Hakimzoda musiqa sohasida ham katta qobiliyat sohibi, bastakor edi. Shu ma`noda Hamzaning ushbu to`plamlari A. Avloniyning «Adabiyot yohud milliy she`rlar» to`plamlariga hamohangdir. Avloniy va Hamzaning to`plamlari «usuli jadid» maktablarining ifodali o`qish, ashula darslarida qo`llangan. O`zbek ijodkorlari qatori Hamza dunyoqarashining takomilida jadidchilik harakatining buyuk rahnamosi Ismoilbek Gasprali va uning «Tarjimon» gazetasining roli katta bo`lgan. 1914 yil 11 sentabrda Gasprali vafoti munosabati bilan hamma o`zbek jadid ijodkorlari qatorida Hamza o`zining bu musibatli voqeaga hamdardligini bildirib, «Yavmul vafot» («Sadoyi Farg`ona», 1914 yil 24 sentabr) maqolasini va «Marsiya» («Sadoyi Farg`ona», 1914 yil 28 sentabr) she`rini e`lon qildi. SHe`rda shunday misralar bor: Oh, millat, yetdi bu dam qayg`ulik, qamlik zamon, Tegdi og`zingga halokat toshi, emdi to`la qon, Dod qil davri falakdan, botdi xurshidi jahon, Motam ayla, og`lasun ahvolinga har insu jon. Ko`k sari uchdi Masiho jismlar jondan judo, YA`ni takror taraqqiy murg`i shabxondan judo. Hamza o`z faoliyatini jadid matbuoti bilan mustahkam bog`ladi. Uning «Faqirlik nimadan hosil o`lur?», «Bid`atmi, majusiyatmi?», «Muallim afandilarimizga ulug` rijomiz», «Maktabi dorul-aytom», «Iydi qurbon», «E`tiroz» kabi maqolalari «Sadoyi Turkiston», «Sadoyi Farg`ona» gazetalarida bosildi. Ushbu maqolarlarda millatni yaramas illatlardan, faqirlikdan, xurofotdan qutqaruvchi birdan-bir yo`l ilm-ma`rifat g`oyasi ilgari suriladi va boyu kambag`al, ziyoliyu shariat-din peshvolari qo`lni-qo`lga berib, yangi «usuli jadid» maktablariga ko`mak berishga da`vat etadi. Hamza milliy ayirmalarga, sinfiy tabaqalanishlarga keskin qarshi chiqadi, uningcha, faqat birlik bilangina millatni

jaholat botqog`idan, qoloqlikdan, turg`unlikdan, istibdod qulligidan qutqarish mumkin. Bu haqda «Maktabi dorul-aytom» maqolasida muallif yozadi: «Demak, bu «Dorul-aytom»da Xo`qandning har tarafidan o`lsun faqir bolalarni, shubhasiz, qabul qilinadur. Faqat daftar, qalamdan boshqa kitoblarg`acha hatto maktabdan beriladur. Yuqoridagi iona qiluvchi afandilarimizqa qiyosan faqir va yetim bolalarqa rahm va shafqatlari bori Xudo va Rasuldan va millatning rizolig`i birlan dunyo va oxirat saodatlarig`a havaskordan qarindoshlarimizg`a bu to`g`rida naqadar iona va muruvvat ko`rguzmoqlarini rijo va niyoz qilurmiz. Hamda har oyda ehsonlarini jamlab, xoh oz, xoh ko`p bu yetim bolalarin maktab mudiriga bersalar, naqadar bolalarni ilmu ma`rifatg`a yetishmog`ig`a eng birinchi shafqatlu ota-onalaridan bo`lur edilar... Diyonatlik ba`zi ahboblarimiz har oyning oxirida yuboradurg`on oqchalarini yozdurub qoldurg`onlariqa manda alarg`a chin qalbim ila tashakkurimni gazeta orqali e`lon qilub, va`dalarinida yozub o`tuvni munosib ko`raman». Ushbu maqola mazmunidan ko`rinib turganidek, Hamza 1914 yilda Qo`qonnnig «Shayxul-islom» mahallasida yetim bolalar uchun «Dor-ul aytom» («Yetimlar uyi») maktabi ochgani, maktab oldida turgan vazifalar haqida fikr yuritadi. Ushbu maktabda o`quvchilar nafaqat bepul o`qitilgan, ular hatto hamma o`quv qurollari bilan ham maktab tomonidan ta`minlanganlar. Shuning uchun ham Hamza millatdoshlarini bu maktabga iqtisodiy yordam berishga da`vat etgan. Hamzaning pedagogik faoliyati mustamlaka ma`murlarining qattiq ta`qib va tazyiqlariga qarshi kurashlar jarayonida kechdi. Gazeta va jurnallarga maqolalar yozib, qalami ancha charxlangan, turk, tatar hamda rus adabiyotidan ancha xabardor Hamza o`zbek adabiyoti uchun nisbatan yangi tur nasrga qo`l urdi, «Milliy ro`mon» deb nomlangan «Yangi saodat» asarini 1915 yilda toshbosmada «Madora» kutubxonasi noshirligida bosmadan chiqardi. Romanga ushbu bayt epigraf qilib olingan: O`qub taxsili ilm ayla, maorif sharbatin yutgil, Tilingi jahldan qutqar, g`ami millat bila o`tgil.

Ushbu asarda Hamzaning yetuk maorifparvar va ma`rifatparvarligi yana bir bor namoyon bO`ldi. Asarda Abdulqahhor ismli ancha katta savdogar boy «dunyo ham oxiratning saodati» bo`lmish ilm-ma`rifatni egallash o`rniga ichkilik, qimor kabi qabih ishlarga berilib ketadi va butun mol-dunyosini barbod qiladi. Oqila xotini Maryam har qanday qiyinchiliklarga qaramay, o`z umrini o`g`li olti yoshli Olimjonni, uch yoshli qizi Xadichani tarbiyalashga bag`ishlaydi: Olimjonni «usuli jadid» maktabida o`qitadi. O`z odobi, ilmga chanqoqligi bilan Olimjon jadid muallimining mehrini qozonadi. Muallim unga otalarcha mehr-muruvvat ko`rsatadi. U voyaga yetgach, singlisi Xadichani ham o`qitadi va yaqin maktabdosh do`sti o`qimishli Ahmadjonga uzatadi. Darbadarlikka duchor bo`lgan otasi Abdulqahhorni yana o`z oilasiga qaytaradi, ilm-ma`rifatli Olimjon oilasini yangi saodatga musharraf etadi. Asarda Olimjon taqdirida muhim ahamiyat kasb etgan, O`zining yolg`iz qizi Nazokatxonni, boyligini unga qoldirgan Abdurahmonboy obrazi ham ancha to`laqonli yaratilgan. Muallif romandan ko`zlagan asosiy maqsadi millatni «jaholat va qaflat zindoni»dan «dunyoning haqiqiy xurshidi va mohitobi» ma`rifat gulzoriga yetaklashdir. Bunga erishishning birinchi omili insonlarda ilm-ma`rifatga rag`bat, muhabbat uyg`otish bo`lsa, ikkinchisi o`quv muassasalarini davr talablari asosida tubdan o`zgartirish zaruratidir. Chunki mavjud eski maktablar yoshlarni o`qishdan bezdiradi. Mana, asar muallifi orzu qilgan ilm maskani maktab: «Olimjon, oh, bu qandoq joy? Taning rohat oladi. Bu dunyoning bog`chasi va jannati desang ham rostdur. Mana, qandoq oq uylar. Qandoq pokiza kursilar, bular yozmoq uchun kerakli doskalar, hisobga cho`tlar, tomosha qilmoqqa chiroylik xaritalar. Bular hammasi ilm o`rganmoq uchungina hozirlangan. Mana ilm qandoq aziz ne`mat. Dunyoda ilmdan ortiq ham lazzatli, shirin ne`mat bormi? YO`q, albatta, yo`q bo`lsa kerak. Mana, ilm o`qiydurgon kishilar shoh, gado, boy, faqir bo`lsun, mundoq uluq joy hammasiga ham barobardir». Hamza «Yangi saodat» asarida yana bir muhim masalaga xalq ongiga singib ketgan «xudo bersa bo`ladi-da» degan e`tiqod (buni Hamza «fasod e`tiqodlar» jumlasiga kiritadi U. D.)ga e`tiborni qaratadi. Mutaassiblar tomonidan

singdirilgan bu e`tiqodga asosan odamlar, «bersang yeyman, ursang o`laman» qabilida ish tutib, o`zlarida hech bir harakat bo`lmaydi. Muallif bunday asossiz e`tiqodni keskin fosh etadi: «Xudo bersa bo`ladi-da, degan johil ota- bobolarimizning asossiz so`z va fasod e`tiqodlaridir. Xudo zolim emas, birovga berib, birovga bermay qo`ymas. Xudoyi taborak va taolo saodat ilmda, razolat jaholatda, har bir ish bandaning o`z harakatiga muvofiq, deb o`z kalomida takror xabar bergan». Asarda Abdulqahhorning johilligi tufayli katta mashaqqatlarga yuz tutgan oila ahvolini miskin, qarib Olimjon ruhiyatini tasvirlashda Hamza sentimental uslub bo`yoqlaridan ancha keng foydalangan. Maktabni bitirish imtihoniga Olimjonning otasi Abdulqahhor ismiga yozilgan «Da`vatnoma» olgandagi ruhiyatiga e`tibor bering: «Oh, biz kelaylik Olimjonni holig`a. Muallim hazratlarining lutf-marhamatlariqa naqadar sabr qila olmaslik darajadagi shodliklarga yetishgan Olimjon bo`lsa kerak, deb gumon qilmak xatodur. Zeroki, otasi Abdulqahhor ismiga bergan «Da`vatnoma» qo`liga tekkandan keyin: «Sani otang qani, imtihon kuni boshingda kim turar? Sanga dasturxonni kim qilib berur? Kim sani o`quganlaringni ko`rar? Bu bolaning otasi qaysi? degan savolga jamoat orasidan kimni ko`rsatilur», degandek bu ruhsiz qog`ozni dovushsiz itoblariga naqadar mayuslanub turganda, Olloh... muallim hazratlarining so`z orasida yana: «Otalaringiz, otalaringiz», deb takror qilib turgan xitoblariga butun fikri yo`qolub, yuragi titrab, bag`ri ezilub, ko`zi zaharlik yoshlar bila to`lgan Olimjon dod deb qichqirib yubormoqqa sharmu hayo qilub, ming mashaqqatlar bila o`zini uyig`a yetkurub oldi». Shu bilan birga, asrning ko`p o`rinlarida muallif lirik chekinishlardan ancha o`rinli foydalangan. Bu bilan asarning o`ta ta`sirchanligiga erishgan. Shuning uchun «Al-isloh» jurnalida e`lon qilingan «Yangi saodat» romani haqidagi taqrizda asarning ta`sirchanligiga alohida e`tiborni qaratadi: «Yangi saodat» ismli 46 sahifali turkiy va Turkiston shevasinda bir milliy ro`monning yangidan tab` bo`lub, nashr qilinuvi bizni ko`p masrur etdi. Xalqni o`quv va yozuv tarafig`a targ`ib qilmoq uchun hozirgacha Turkiston shevasinda buningdek ta`sirli

ro`mon nashr o`linmamish, desak mubolag`a bo`lmasa kerak. Bu ro`monning muharriri Hamza Hakimzoda Niyoziy janoblari va noshiri «Madora» kutubxonasidir». «Milliy ashulalar uchun milliy she`rlar majmuasi» ga kirgan «Birinchi bo`lim» to`plamida «Dilog`on» ohangi bilan aytiluvchi «Ko`zni oching, qardoshlar!» chaqiriq she`rida shunday misralar bor: Tashlab Nihon ko`ngilda bo`lgan illatni, Kinu buzg`u adovat, fisqu g`iybatni. Sunniy, shiiy so`zlarni barbodlashaylik, Millat yo`lin ko`plashib odoblashaylik. Ulfatlashib yozlashub ham qishlashaylik. Teatr yasab, konsertlar, olqishlashaylik. 1915 yilda nashrga tayyorlangan ushbu to`plamdan joy olgan yuqoridagi misralar Hamzaning sahna san`atiga alohida ahamiyat berganligini ko`rsatadi. Hamza 1915 yildan faoliyat ko`rsatgan Qo`qon teatr truppasi uchun sahna asarlari dramalar yozishga alohida e`tibori bergan. 1915 yilda yozgan «Zaharli hayot yoxud ishq qurbonlari» dramasi Hamzaning bu sohadagi birinchi qadami bo`ldi. Ushbu dramadan keyin u «O`ch», «Muhtoriyat yoki avtonomiya» (1917), «Kim to`g`ri?», «Boy ila xizmatchi» (1918) kabi dramalarini yaratdi. Hamzaning «Zaharli hayot yoxud ishq qurbonlari» dramasi bevosita jadid ma`rifatparvarligi ruhida yozilgan bo`lib, «Yangi saodat» «milliy roman»idagi g`oya yetakchilik qiladi. «Yangi saodat»da ilmsizlik, jaholat tufayli parokanda bo`lgan Abdulqahhor oilasini yosh Olijon ilm-ma`rifat orqali saodatli qiladi. Dramada esa jaholat, qoloqlik, mutaassiblik ilm-ma`rifat taraqqiyot fidoiylari Mahmudxon va Maryamxonlarni fojeaga olib keladi. Ushbu 4 pardali fojia 1915 yilda yozilib, 1916 yilda Toshkentda «Matbai G`ulomiya»da jadid ma`rifatchisi, Hamzaning yaqin do`sti savdogar boy Saidnosir Abdulhay o`g`li Mirjalilov (1884- 1938) noshirligida bosmadan chiqqan. Muallif asarning janrini «Turkiston maishatidan qiz va kuyov fojiasi» deb belgilaydi.

Asarning bosh qahramonlari Maryamxon va Mahmudxonlar zamonasining ilg`or ziyolilari. Ular millat farzandlarini ilm-ma`rifatli qilishdek ulug` orzular og`ushida romantik xayollar bilan yashaydilar, ularning sevgisi ham nihoyatda pokiza va samimiydir. Dramaturg asarda ayniqsa Maryam obraziga alohida e`tiborni qaratadi, uning butun qarashlari Mahmud obrazidan ko`ra Maryam qiyofasida namoyon bo`ladi. To`g`ri, Maryamxonning bu darajaga yetishida Mahmudxonning xizmatlari katta, ilm-ma`rifat yo`liga olib chiqqan ham Mahmudxondir. Mana, Maryamxonning hayotdagi maqsadi, hayotining bosh maslagi: «... afandim, emdi tezdan ijtihod etingizkim, ikkovimiz qo`limizni tutushib, zulmatda qolmish bu millatni, siz quyoshi bo`ling-da, men mohitoboni bo`lib, qorong`u vatanni yorutaylik; siz-da erlarimizning holindan, ban mazluma oilalarimizning holindan g`azetalarga yozishib, bir-birlarimizni ogohlashtiraylik. Chin maqsadimiz bo`lgan qizlar makatabi ochaylik, ban ma`naviy, siz moddiy xizmatda bo`ling, qadrsiz hamshiralarimizning kasod o`lmish bozorlarini ilmi naqdiy bila ko`tarishaylik. Chin yashaylik, kelajakdagi avlodlarimizni mozorimizga borub, erlari sizga, qizlari bizning qabrimiz uzasina oq, qizil gullar ochub, Qur`on o`qub, ruhlarimizni olqishlarlik darajada bir xizmatlarni maydonga qo`yaylik... YO`q esa qiyomatgacha qabringiz millat va kelajakdagi millat avlodi tarafindan maqhur, qiyomat kuni esa janob haq va Rasul afandimiz qoshinda uyatli va sarnigun o`lmog`ingizni xotirangizda yodgor qoldiram! Demak, orzu-havas o`lsa o`lsin, millayat, insoniyat o`lmasun!» Mahmudxon drama davomida Maryamxonga nisbatan ancha sust harakat qiladi, hatto Maryam uni kurash maydoniga tortishga harakat qiladi, u eng so`nggi iloj boshqa mamlakatga qochmoqqa ham tayyor. Maryamxon Hamzaning «Yangi saodat»idagi ayollardan o`z dunyoqarashining kengligi, kurashchanligi bilan ham keskin farq qiladi. U shariat, dini islomni buzuvchi hazrat eshon kabi mutaassiblarga qarshi bosh ko`taradi, ularning razil qilmishlarini fosh etadi, kelajakka katta umid bilan qaraydi. Asarning ikki yosh qahramoni Maryamxon va Mahmudxon zamonasining hal qiluvchi kuchlari mutaassiblarga (asar yozilgan davrda ular hal qiluvchi kuch edi U. D.) qarshi kurashadilar. Tomonlar o`rtasidagi

kurash eng yuqori nuqtaga ko`tariladi: yoshlarning istiqlol, ilm-ma`rifat haqidagi yuksak orzulari chilparchin bO`ladi. Natijada, ilojsiz qolgan yoshlar majud tuzumga, jaholatga, mutaassiblarga qarshi isyon sifatida o`z hayotlariga qasd qiladilar. Hamza pedagogik asarlarida o`zining maorifparvarlik, ma`rifatparvarlik qarashlarini ko`proq didaktik usullarda ifodalagan bo`lsa, drama va «milliy roman»da badiiy timsollar vositasida o`quvchilarga taqdim etadi. 1917 yilda Hamza Qo`qonda muallimlar jamiyatini tashkil etadi va uning nashri organi sifatida «Kengash» jurnalini chiqarishga kirishadi. Bu jamiyatning asosiy vazifasi yangi maktablar faoliyatini yaxshilash, ularni kerakli o`quv qurollari bilan ta`minlash, darsliklar yaratish va nashr etish, sotib olish kabi ishlarni jadallashtirish edi. Bu jamiyatning faollari Ashirali Zohiriy, Abdulvahhob Ibodiy, Po`latjon Qayumiy, Umarjon Ubaydulla o`g`li va boshqalar edi. Hamzaning 1917 yil oktabr to`ntarishiga qadar bo`lgan ijodida asosiy g`oya ma`rifatparvarlikdir, u bu davrda jadid adabiyoti va pedagogikaning yirik namoyandasi sifatida faoliyat ko`rsatdi. 1917 yil noyabrida Turkiston muxtoriyatining e`lon qilinishini qizg`in kutib oldi, unga bag`ishlab «Turkiston muxtoriyatina» she`rini yaratdi. SHe`rda shoir musulmon millatini ulug` bayram bilan muborakbod qilar ekan, ularni bir sanjaq bayroq ostida birlashishga da`vat etdi: Keling emdi birlashing, islom millati! Ketsun sunniy, shialik nifoq illati! Bir sanjaqqa birlashsun islom davlati! Qutlug` bo`lsun Turkiston muxtoriyati! Yashasun endi birlashub islom millati! Hamza oktabr to`ntarishidan keyin sho`rolar hokimiyatini qo`llab- quvvatlovchi she`rlar, qo`shiqlar bitdi, bolsheviklarning yangi shakldagi mustamlakachilik siyosatini ko`ra olmadi. Ba`zan o`z qobiliyatini sovet hukumatining targ`ib-tashviqot ishlariga safarbar etdi, ammo u maorif sohasidagi

faoliyatini davom ettirdi. 1918 yildan u Qo`qon va Farg`onada, 1921-1924 yillarda Buxoro, Xorazm, Xo`jaylida o`qituvchilik qildi. 1926 yilda Hamzaga adabiyot va teatr san`atini rivojlantirishdagi katta xizmatlari uchun O`zbekiston xalq yozuvchisi unvoni berildi. Hamza 1929 yilda Shohimardonda 40 yoshida bir guruh mutaasssiblar tomonidan o`ldirildi. U qisqa hayoti davomida XX asr o`zbek jadidchilik harakatida, ayniqsa, jadid pedagogikasi va adabiyoti taraqqiyoti tarixida sezilarli iz qoldirdi.

O'xshashlar

Hamza Hakimzoda Niyoziy

Hamza Hakimzoda Niyoziy ijodi

Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929)

Hamza Xakimzoda Niyoziy

O`zbekistonda 1917-1924 yillarda maktab va marifat