Hakim Nazir va Po`lat Mo`min ijodi - Adabiyot - Referatlar

Hakim Nazir va Po`lat Mo`min ijodi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57 KB

Ko'chirib olish

H akim Nazir va P o` lat M o` min ijodi Reja: 1. Hakim Nazir realistik bolalar nasrining yetuk vakili sifatida. 2.Adibning ijodiy faoliyati tavsifi. 3.Uning asarlarida inson ruhiyatining badiiy in`ikosi. 4.H.Nazir ijodida realistik bolalar nasrining unsurlari. 5.Po`lat Mo`min ijodida odob-axloq mavzusi. 6.P.Mo`min-iste`dodli shoir. 7.Shoir she`riyatining mavzu ko`lami. 8.Odob-axloq mavzusining yetakchi o`rin tutishi. 9.Qo`shiqchi shoir sifatida bolalar adabiyotidagi o`rni. 10.Xulosa.

HAKIM NAZIR (1915 – 2008 ) Hayotda har bir kishining – katta-yu, kichikning o`ziga yarashiq burch, vazifalari, yumush va tashvishlari, umid va intilishlari bo`ladi. Tarovatli qishloqlarimizdan birida yashovchi Karimning yagona ishi (“Bir tup g’o`za”) sigir boqishdan iborat edi. Lekin inson bolasi boshiga nima kelishini, qanday voqea ro`y berishini oldindan bilmaydi. Tasodif oyoq ostidan chiqadi. Karimning sigiri arqonini uzib ketib, bir necha g’o`za nihollarini payhon qilib tashlaydi. Bunga Karimning beparvoligi sabab bo`ladi. Bo`lib o`tgan voqeaga Karim oldiniga parvo qilmaydi. Chunki bepayon zumrad dalalarda g’o`zalarning son-sanog’i yo`q. Karimning sigiri payhon qilgan nihollar esa buning oldida dengizdan bir qatra-ku. Avvaliga Karim ham shunday deb o`ylaydi. Biroq, unga o`zidan kattaroq bolalar bir tup g’o`zadan qancha tola, yog’, qanchadan-qancha moddalar borligini tushuntiradilar. Karim shundan keyingina sigirining qancha zarar keltirganligini payqab, achinadi, uyaladi. Chunki Karim bu ishda, sigiri emas, o`zi aybdorligini juda yaxshi bilardi. Hakim Nazirning asarlaridan olib hikoya qilingan bu parchada qatrada quyosh aks etishi ko`rinib turibdi. Yozuvchining shunga o`xshash o`nlab hikoyalarida, biz o`zimizga qadrdon olovli quyoshni, musaffo havoni, muqaddas ona erni, bir so`z bilan aytganda, bugungi go`zal O`zbekistonni, osmono`par “oq oltin” tog’lari bunyod etayotgan fidokor paxtakorlarni, ularning quvnoq, baxtiyor bolalarini ko`ramiz. Ular Hakim Nazir asarlarining qahramonlaridir. Bu hikoyalarning ijobiy qahramonlari o`rta va katta yoshdagi maktab bolalaridir. Bu yoshda bolalarni dunyodagi hamma narsa qiziqtiradi, bu yoshda ularning ona-Vatanga bo`lgan mehr-muhabbat, sadoqat, burch kabi olijanob tuyg`ulari shakllanadi, go`zal his-tuyg`ulari, oliy insoniy munosabatlari uyg’onadi. Bu qahramonlar shunday yoshdaki, ularning o`zaro munosabatida soddalik, shu bilan bir qatorda jiddiylik va qat’iyat bor. Shuning uchun yozuvchining “Boshoq” hikoyasining qahramonlari Azimjon va Toshtilla boshoqda ishtirok etmasak, kattalar oldida uyatga qolamiz, mehnat

intizomini buzgan bo`lamiz, degan fikrga keladilar. Bu bolalar ma’naviy dunyosi boyligidandir. Hakim Nazir bu tuyg`ular olamida mehnat romantikasiga katta e’tibor berib, uning o`ziga xos nafosatini ko`rsatadi. Adib o`zining bu tasvirlarida haq. Bu xususan uning o`zbek milliy koloritini to`g`ri va yorqin tasvirlashida, qishloq turmushidan olingan jonli va hayotiy voqea detallarni to`g`ri topishida yaqqol ko`rinadi. Adib asarlarida bolalarning xalq mulkini ko`z qorachig’idek asrash xususidagi olijanob tuyg`ulari, jamoaning mehnatini qadrlash, e’zozlashlari, mehnatning shon-sharaf ishi ekanligi haqidagi tushunchalari o`zining jonli ifodasini topgan. Ana shunday bilimdon adib Hakim Nazir 1915- yilda Toshkent shahrida maxsido`z-kosib oilasida dunyoga keldi. Onasi Malika otinning maktabida boshlang’ich ma’lumot olgandan keyin, poyabzal fabrikasiga kirib kasb egallash bilan birga kechki ishchilar dorilfununi (industiral texnikum)da o`qishni davom ettirdi. Hakim Nazir bolaligidan kitobxonlikka juda berilib, gazeta va jurnallarda bosilgan materiallarni chanqoqlik bilan o`qib chiqardi. Undagi o`qish-yozishga bo`lgan qiziqish uni hozirgi “Tong yulduzi” gazeta-tahririyatida ishlashga olib keldi. 1934-1935-yillarda dastlabki hikoya, ocherklari gazetada, “Yosh kuch” jurnalida bosilib chiqdi. Bular havaskorlik mashqlari edi. Adib jiddiyroq asar yozish uchun hayot taassurotlaridan tashqari chuqur nazariy ma’lumot ham zarur ekanligini angladi. Kunduzi redaktsiyalarda ishlagani holda kechki Toshkent davlat pedagogika institutida o`qib, til va adabiyot fakul’tetini muvafaqqiyatli bitirib chiqdi. Bir oz vaqt o`qituvchilik qildi. Adabiyotga astoydil berildi. 1942- yildan boshlab o`n bir yil davomida O`zbekiston radio qo`mitasida bo`lim boshlig’i, bosh muharrir bo`lib ishladi. So`ng Badiiy adabiyot nashriyotida bosh muharrir, O`zbekiston Yozuvchilar uyushmasida kotib, adabiy maslahatchi vazifalarini bajardi. Mazkur vazifalarni yozuvchi ijodiy ish bilan qo`shib olib bordi. Qunt, chidam bilan o`z ustida ishlashi, tinimsiz ijodiy izlanishi tufayli Hakim Nazir bolalar yozuvchisi sifatida kitobxonlarga tanildi. 1940-yilda “Kenja” (yangi nomi “Quyosh qachon tutiladi?”), 1949-yilda “Salim ota” nomli hikoyalari

respublika tanlovlarida sovrindor bo`ldi. 1951-yilda esa Moskvada rus tilida chiqqan “Malchiki iz kishlaka” hikoyalar to`plami sobiq ittifoq tanlovida mukofot oldi. Sevimli yozuvchimizning ijod yo`liga sinchiklab nazar tashlasak, uning daslabki ijodiy izlanishlari hikoyachilikdan boshlanganini ko`ramiz. Uning birinchi kitobi “Qishloqdagi jiyanlarim” ham hikoyalardan jamlangandir. Hikoya janri yozuvchi bilan yosh kitobxonlar olamini birlashtirishda bamisoli bir ko`prik bo`ldi. Bu ko`prik orqali Hakim Nazir bolalarning boy, go`zal, quvnoq, ajoyibotlarga to`la dunyosiga kirib bordi. Bir-biridan ta’sirli, bir-biridan o`qimishli, bolalarcha jonli hikoyalari dunyo yuzini ko`rdi. Bularda kichkintoylarning quvonchlarga to`la turmushi, his-tuyg`ulari, o`qishi, xulq- odobi, kattalarga hurmati, mehnatga munosabati, milliy qadriyatlar o`z badiiy ifodasini topdi. Hikoyalarda yozuvchining kichkintoylar yoshi, saviyasi va ruhiyatini ko`rsatishga alohida e’tibor bergani ko`rinib turadi. “Qishloqdagi jiyanlarim” (1948), “Besh baho” (1955), “Cho`l havosi” (1958), “Yaxshi ism” (1962), “Meni taniysizmi?” (1963), “Bolajonlarim” (1964) nomli hikoyalar to`plamlari birin-ketin e’lon etilib, bolalar va o`smirlarning ma’naviy mulkiga aylandi. Hakim Nazirning ko`pgina hikoyalari boQcha yoshdagi yoki endigina birinchi sinfga qadam qo`ygan bolalar hayotini aks ettirishga bag`ishlangan. Buni adibning “Bir og’iz so`z”, “Rasmli kitobcha”, “Davronning qushchasi”, “Qaysargina ukam”, “Yaxshi ism”, “Ikki o`rtoq”, “Bulbul”, “Qanddon”, “Igna”, “Bir tup g’o`za” kabi hikoyalari misolida aytish mumkin. Bunday hikoyalarda bolalar o`rtasidagi o`zaro do`stlik, axloq-odob, a’lo o`qish, jamoat ishlarida faollik ko`rsatish, kattalarning yumushlariga ko`maklashish, qushlar va jonivorlarga Qamxo`r bo`lish, orzu-umidlar qanotida yashash va boshqa masalalar aks etganini ko`ramiz. Bolalarda orzu-umid, yaxshilik sari intilish kattalarga nisbatan kuchliroq bo`ladi. “Yaxshi ism” hikoyachasida adib xuddi shu to`g`rida so`z yuritadi. Shoira endigina birinchi sinfga qadam qo`ygan. U hali maktab qonun-qoidasini

yaxshi bilmaydi. Shuning uchun qizcha maktab o`qituvchisi Zuhra yulduziga raketa uchirilganligi to`g`risidagi axborotni ro`znomadan o`qib berganida butun sinfni boshiga ko`tarib: - Topdim! Topdim! Topdim! – deya ovozining boricha baqirib yuboradi. Ayon bo`lishicha kecha Shoiraning onasi unga singilcha tug’ib bergan bo`lib, chaqaloqqa nima deb ism qo`yish janjal bo`lib turgan ekan. Shoirada havas yaxshi, niyat kuchli. Unga raketa va ayniqsa, zuhra yulduzi yoqib qoladi. Shu onda singilchasiga Zuhra deb ism berish fikri tug’iladi. Bu haqda butun sinfga so`zlab beradi. “Yaxshi ism”ning ahamiyati shundaki, bolaning Shoiraga, tanlagan ismga, qudratli texnikaga, shirinsuxan muallimaga va otaga bir umr havasi keladi. Bolalarga har taraflama to`g`ri ta’lim-tarbiya berish, tushuntirish, o`rgatish, ularda ko`nikmalar hosil qilish kattalarga bog’liq. Kichkintoylarning otaxon adibi “Bulbul” hikoyasida bu masalaga katta e’tibor beradi. Ona tabiatga, qushlarga mehribonchilik qilish g’oyasi bu asarning asosini tashkil etadi. Qobiljon qushlarni ehtiyot qilish, e’zozlash kerak ekanligini, ularni urish, ozor berish yomonligini tushunib etmaydi. Shu sababli qo`shni hovliga kelib sayragan bulbulni urmoqchi bo`ladi. Olim aka ishdan qaytganda Qobiljon qo`shnilarnikiga bulbul kelganidan xabar beradi. - Dada, dada! – dedi u ko`zini katta-katta ochib, - nega bizning boqqa bulbul kelmaydiya? - Qo`rqadi, - dedi dadasi. - Nimadan qo`rqadi? – dedi u ajablanib. - Sendan! – dedi dadasi. - Iya, nega endi mendan qo`rqadi? - Axir kesak otsang, mayib bo`ladi-da! Bu ishing yaramaydi deb aytib edim-ku. Qobiljon indamay, o`ylanib qoldi: endi nima bo`ladi? Rostdan ham bulbuljon uning bog’iga hech kelmasmikan-a? - Kesak otmasam keladimi, dada? – dedi oxiri Qobiljon.

- Albatta, keladi, - deb ishontirdi dadasi. -Bo`pti!-dedi Qobiljon va shu paytdan boshlab qushlarga kesak otmaydigan bo`ldi. Adibning maktab yoshidagi bolalarga bag`ishlab yozgan juda ko`p hikoyalari kitobxonni ona-yurtni sevishga, mehnatkash bo`lishga, mehnat ahlini, ota-onani e’zozlashga, kasb-hunar egasi bo`lishga chorlaydi. Muallif “Qishloqdagi jiyanlarim” to`plamidagi “Vilijonning dadasi” hikoyasida bolalarning jangchilarga hurmat va muhabbatini tasvirlaydi. Buni ikkinchi jahon urushidan qahramon bo`lib qaytgan Valijonning dadasini butun qishloq ahli zo`r hurmat va katta tantana bilan kutib olishi orqali ochadi. “Jiyanimning toychasi” hikoyasida kitobxonni qishloq bolalarining xarakterlari va hayoti bilan tanishtiradi. Mahmudjon bilan Omonning otasi paxtadan mo`l hosil olish uchun kim o`zarga kirishadi. Bolalar o`z otalarining g’olib chiqishi uchun kuyib-pishib harakat qiladilar. Mahmudjon jonidan aziz ko`rgan toychasini aravaga qo`shib paxta tashishga kirishadi. Bu bilan yozuvchi qishloq bolalarining o`ziga xos xarakterini yaratadi. Kichik bir parcha orqali katta voqeani-bolalarning ulug` ishlarga qo`l urganligini haqqoniy ko`rsatadi. Hakim Nazirning aksariyat asarlari, yuqorida ko`rganimizday, umuminsoniy va milliy qadriyatlarga bag`ishlangan. Muallifning birinchi qissasi “Ko`korol chiroqlari” ikkinchi jahon urushidan keyingi qishloq hayotida yuz bergan qiyinchiliklarni engishda ota-onalariga ko`mak ko`rsatgan bolalar haqida, ularning mehnatda xarakterlarining chiniqishi, do`stliklarining toblanishi aks ettiriladi. Bu qissani muallif kitobxonlar talabi asosida keyinroq qayta ishlab, “So`nmas chaqmoqlar”nomi bilan bostirdi. Hakim Nazirning “Yonar daryo” qissasi o`zbek bolalar adabiyotining keyingi yillardagi katta yutug’idir. “Gaz-qaynar” manzarasini yorqin bo`yoqlarda gavdalantirgan bu asarda o`sha davrda Qizilqum sahrosi kishilarining jasorati, romantik hayoti, qahramonligi hamda bir-birga chin mehribonligi tasvirlanadi. Shuningdek, oiladagi bola tarbiyasi, bunda ota-onaning tutgan roli ko`rsatiladi. Asarda voqea o`n ikki yoshli o`quvchi Damir tilidan hikoya qilinadi. Bundan ikki

yil avval otasi vafot etib, singlisi Popuk ikkovi onasining qaramog’ida qolishgan. Ko`p vaqti ishda o`tadigan ona bolalar tarbiyasiga kam e’tibor bergan. Damir esa keksa buvisining o`ta mehribonligi, yumshoqligi orqasida o`yinqaroq, o`qishga kam xafsala, o`jar bo`lib qolgan. Natijada u onasiga bo`yin egmaslikka harakat qiladi. Damirlarning uzoq qarindoshlari Sulton amaki ularning uylariga tez-tez kelib turadi, shuning uchun bolalar unga o`rganib qolishgan. Keyinchalik ota sifatida shu oilaga kirgan Sulton amaki Damir xarakterining shakllanishida muhim rol’ o`ynaydi. Damir xarakterida iz qoldirgan ikkinchi muhim voqea uni Qizil qumga safari bo`ladi. Bu uning ko`z o`ngida yangi olam ochadi, uning mehnat quchog’ida chiniqtiradi. Gazchilarning “o`ildirab yuradigan posyolkasi”, “Cho`pon boboning boshchiligida” ochilagan “Mo`’jiza quduq”, bemorligiga qaramay Sulton amaki ko`rsatgan fidokorlik, umuman, gazchilarning afsonaviy qahramonligi Damir ruhida keskin burilish yasaydi. Yozuvchining “Kenjatoy” qissasida hunar maktabi hayoti qiziqarli va jozibador aks ettirilgan bo`lib, o`smirlarda ishchi kasbidan faxrlanish tuyg`usini tarbiyalashga xizmat etadi. “Tohir-Zuhra qissasi”ni olsak, unda bosh muammo hayotga qadam qo`yayotgan balog’at pallasidagi o`spirin bilan qizaloqning yosh qalblarida tug’ilmish ilk sevgi kechinmalariga qaratilgan, yoniq iztiroblari tasviriga keng o`rin berilgan. “Dadamni topib beringlar” qissasida bir dehqon oilasi boshiga tushgan nohaqlik fojeasi kichiklar nazari orqali o`tkazilib, ularning ongi va ruhiyatiga etkazilgan salbiy ta’siri badiiy tahlil etilganini ko`ramiz va yosh qahramonlar bilan birga iztirobga tushamiz. Hakim Nazir so`nggi kitobini “Oq fotiha” deb atadi. Bu xotira-qissa bo`lib, bolalik sarguzashtlariga bag`ishlangan. Muallif bezovtalik, g’ulg’ula- hayajonlarga to`la bolalik chog’lari, ko`rgan-kechirganlarini jonli lavhalarda

hikoya qiladi, kichiklikda ota-onasidan olgan ilk insoniy saboqlari uchun chuqur va samimiy minnatdorchiligini izhor etadi. Hakim Nazir 1973 -yilda “Lochin qanotlari” romanini yaratdi. Bunda urushga ketgan ota-onalarning o`rnini bosgan O`ktam, Umri va boshqa yosh vatanparvarlar obrazlari gavdalantirildi. Romanni jamoatchilik iliq qabul etdi. Tadqiqotchilar: “Lochin qanotlari” romani o`zbek bolalar adabiyotida deyarli qo`l urilmagan mavzuni – urush yillari kichkintoylarning buyuk g’alabaga qo`shgan hissasini ko`rsatishga bag`ishlangan yirik asar sifatida qimmatlidir” deb yozdilar. Yozuvchining “Chiranma g’oz – hunaring oz” nomli pyesasi ko`p yil davomida yosh tomoshabinlar teatri sahnasida qo`yildi. Muallifning 24 ta kitobi rus tilida, 12 ta kitobi qozoq, qirg’iz, turkman, gruzin, arman, ukrain, belorus, latish, litva, eston va boshqa tillarda tarjima bo`lib chiqqan. Qator hikoyalari nemis, frantsuz, ispan, bulg’or, chex, mo`g’ul kabi tillarda e’lon etilgan. PO`LAT MO`MIN (1922-2005) Bolalarning suyukli shoiri Po`lat Mo`min yoshligidanoq adabiyotga havas qo`ydi. U Toshkent pedagogika bilim yurtida o`qib yurgan vaqtida adabiyot to`garagiga faol qatnashdi. Adabiyotni qunt bilan o`qidi, o`rgandi. O`rta ma’lumot olgach, hozirgi Nizomiy nomli Toshkent davlat pedagogika unversitetining o`zbek tili va adabiyoti fakul’tetiga o`qishga kirib, uni muvaffaqiyatli tamomlagach, aspiranturada o`qidi, maktablarda o`qituvchilik qildi. So`ngra O`zbekiston davlat nashriyotida ishladi. P. Mo`min qaerda ishlamasin, doimo adabiyotga muhabbat bilan qaradi, uni qunt bilan mutolaa qildi, o`rgandi. Kichik-kichik she’rlar yoza boshladi. 1944-yilda “Bahorga sayohat” nomli birinchi she’ri bosilib chiqdi. Birinchi she’rlar to`plami esa 1949- yilda “Sayrang, qushlar” nomi bilan nashr etildi. Kitob adabiy jamoatchilik tomonidan iliq qutib olindi. To`plamdan munosib o`rin olgan “Obod o`lkam”, “Haykal”, “Alla va Jalla” (ertak) singari asarlari mazmundorligi, qiziqarliligi bilan kitobxonlarning e’tiborini o`ziga jalb etdi.

Bolalarga atab ijod etish, bu sohada muvaffaqiyat qozonish uchun birgina qobiliyat va istakning o`zigina etmaydi. Belinskiy ta’rifi bilan aytganda, bolalar yozuvchisi bo`lib tug’ilish kerak. Bu bolalar yozuvchisi mohir pedagoglarday bola qalbining bilimdoni bo`lsin, nozik ta’b egasi, go`dak tabiati va psixologiyasining bilimdoni, mehribon va bolajon, kamtarin va samimiy, bolalarcha soddadil ham dono bo`lsin, degan mazmunni taqazo etadi, albatta. Biz Po`lat Mo`min ijodida ana shunday olijanob xususiyatlar mujassamligini his etamiz. Shoirning tinimsiz ijodiy mehnati tufayli “Hunardan unar”, “To`g`ri o`sgan gul bo`lar”, “Aql qayerda bo`lar”, “O`rinbosarlar”, “Oltin nay”, “Bir yarim Karim”, “Endi adashmaydi”, “Barcha bola do`st bo`lsa”, “Rahmatga rahmat”, “Gazpolvon ertak aytar”, “Chang yutar botir”, “Do`sting qancha ko`p bo`lsa”, “Oftob va odob”, “Yaxshilarga o`xshasam”, “Bu juda soz”, “Eson va Omon”, “Oltmish olti oltin qo`l”, “Ustozlar izidan”, “Bolalarning baxti kulgan”, “Bir yuz bir oltin qo`l” she’riy to`plamlari; “Chanoqvoy bilan Qovoqvoy”, “Bahodirning botirligi”, “Oq fil yo`qoldi”, “Suqatoy-konfetvoy”, “Ona bolam deydi” kabi ertaklari, pyesalari yuzaga keldi. Bu kitoblarga kirgan eng yaxshi she’r va qo`shiqlari doston va ertaklari bolalar adabiyoti xazinasiga munosib hissa bo`lib qo`shildi, uni boyitdi. Bu asarlardan bir qanchasi jahon xalqlari tillariga tarjima qilinganki, bu faqat shoirning emas, balki o`zbek bolalar adabiyotining ham yutug’i, obro`si hisoblanadi. Kimda-kim a’lo va yaxshi baholarga o`qish uchun astoydil intilsa, harakat qilsa, zahmat cheksa, shubhasiz, u maqsadga erishadi. Agar bu intilish jismoniy mehnat bilan qo`shib olib borilsa, yanada muvaffaqiyatli bo`ladi. Po`lat Mo`min ta’lim va jismoniy mehnatga bag`ishlangan she’rlarida mehnat va mehnatsevar bolalar haqida fikr yuritadi. Ba’zan ishyoqmas, dangasa, yalqov o`quvchilarni tanqid qiladi, ularning kamchiliklarini ochib tashlaydi. Masalan, “Besh oldim, besh!” degan she’rini olaylik. Asar qahramoni uzoq vaqt past bahoga o`qib yurardi, fanlarni ko`ngildagidek o`zlashtira olmaganidan do`stlari, ota-onasi va o`qituvchilar oldida gunohkordek his qilardi o`zini. O`quvchi bunday qiyin

ahvoldan faqat ko`proq dars tayyorlashi, kitob o`qishi bilan qutilib ketishi mumkinligiga ham ishonmaydi. Nima bo`ladi-yu, bir kuni u uyga berilgan topshiriqni qayta-qayta o`qiydi, dars va kitobdan boshqa hech narsani o`ylamaslikka harakat qiladi. Qunt qilish, berilgan topshiriq ustida ko`p mehnat qilish lozimligini tushunib y etadi. O`zidagi bunday ijobiy o`zgarishdan xursand bo`ladi. Boladagi bu quvonch va hayajonni shoir yosh kitobxon ruhiyatiga mos ravishda chizib beradi: Shunday qilib do`stlarim, Aytsam yurak so`zlarim, Yurishib qoldi ishim Ko`payib ketar «besh»ish. Bolalar shoirining “Tuganmas kon”, “O`qituvchi baho qo`yganda”, “Ko`chalarni to`ldirib”, “Sizga nima bo`ldi, o`g’il bolalar?”, “Yuqimli “2” lar”, “Bilsa bo`lar ekanku!”, “Sentyabrdan kim sevinar?” kabi she’rlari ham a’lo va yaxshi o`qish uchun intilayotgan, harakat qilayotgan bolalar to`g`risida yozilgandir. Ba’zan o`quvchi-yoshlar orasida mug’ambir, pismiq bolalar ham topilib qoladi. Shoirning “Qo`l ko`tarib qo`lga tushdi” degan asari ana shunday bolalarga bag`ishlangan. Asar qahramoni aslida dangasa, ishyoqmas, qoloq o`quvchi. U buni o`qituvchisiga sezdirmaslik uchun har kuni dars paytida “Men aytaman, deb ko`taradi qo`l”. O`qituvchi esa bolaning bunday mug’ombirligini sezmaydi, u darsni yaxshi o`zlashtiribdi, deb undan so`ramaydi, baho qo`yib qo`yaveradi. Oxirgi bir kuni “Mayli, ayta qol” deydi. Shunda haligi bola savolga javob bera olmay, o`qituvchi va o`quvchi do`stlari oldida izza bo`ladi: Darvozasiga Urilganday gol. Qo`lga tushgandi U ko`tarib qo`l. Shoir she’rlarida kichkintoylarning jismoniy ishga intilishlari ham yaxshi ochib beriladi. “ Oftob chiqdi olamga ” asarida u xalq og’zaki ijodidan unumli

foydalangan. She’rda bolalarning harakati, urinishi, kattalar ishiga ko`maklashishi nihoyatda ta’sirli va shirali ifodalangan. Po`lat Mo`min haqiqatan ham oftob-bu olam-olam quvonch, shodlik, mehnat, yashash, yasharish ramzi ekanligini kichkintoy do`stlari qulog’iga quyishga, buni bola obrazi orqali yanada yorqinroq, ta’sirliroq aks ettirishga harakat qiladi: Oftob chiqdi olamga, Chopib bordim dalamga. Dadam ko`chat ekardi, Salom berdim dadamga. Po`lat Mo`minning “Yer chopildi-javob topildi” asarida mehnatdan zavqlanish tuyg`usi yorqin ifodalangan. Asar qahramoni dastlab uyga berilgan topshiriq- misollarni ishlay olmaydi. Shunda u jismoniy mehnat qilishga kirishadi-yer chopadi. Terlab-pishadi. Natijada ko`ngli yorishadi, fikri oydinlashadi. Uyga berilgan misollarni ham yechadi, yerni ham chopadi. Barcha savolga javob topildi. Shu bahonada yer ham chopildi. Po`lat Mo`minning “5” baho qo`shig’i, “Xursandmisiz?, Xursandmiz”, “Sentabrim”, “Uch baho-puch baho” singari qo`shiqlari o`qish, ilmli bo`lish mavzuiga bag`ishlangan. O`z ustida ko`p ishlash, kitob o`qish, dars qoldirmaslik “a’lo” o`qishning mustahkam garovi ekanligini shoir “Uch baho-puch baho” qo`shig’ida qoloq o`quvchilarni ancha tanqid qilib o`tadi. Onalarni, keksalarni hurmat qilish, e’zozlash (“Achom-achom, buvijon”, “Mehribonim, oyijon!”); o`zaro hurmat, do`stlikni joyiga qo`yish (“Bir jahon bolalarimiz”); har bir shodiyona, bayramlarni zo`r tayyorgarlik bilan kutib olish, chevarlik kasbini bolalikdan bilib borish (“Ko`ylagim”) shoir qo`shiqlarining asosi hisoblanadi. Po`lat Mo`min axloq va odob kuychisi hisoblanadi. Bu masala ko`proq uning “Birovlar”, “Bir odamning afsusi”, “So`zi shunaqa-o`zi shunaqa”, “Behzodni bilasizmi?”, “Ulg’aydimi aqlingiz?”, “Qo`ling oltin-yo`ling oltin”, “Birinchi bo`l, birinchi” kabi she’r va qo`shiqlarida ochib beriladi.

Po`lat Mo`min “Alla bilan Jalla”, “Ziyrak fil va ziqna boqqol”, “Har kimniki o`ziga, oy ko`rinar ko`ziga”, “Unutgan o`g’il”, “Oltin nay”, “Dono bola”, “Bilganni qari – bilmaydi pari” singari ertak-dostonlarida xalq og’zaki ijodi namunalaridan unumli foydalangani ko`rinib turadi. Po`lat Mo`min dostonchi-shoir sifatida ham juda qadrlidir. Uning “Oltin nokli bog`”, “Ko`cha-ko`pchilik uchun”, “Eh, rosa shirin ekan”, “Xolning jiyron velosipedi”, “Ko`ngil istar yaxshilik” degan dostonlari allaqachon kichkintoylarning sevimli asarlariga aylanib ketgan. Shoirning dostonlarida bolalar o`rtasidagi o`zaro do`stlik, birodarlik, o`qituvchi va jonajon maktabga muhabbat, birlik, baynalmilallik kabi masalalar badiiy bo`yoqlarda, qiziqarli epizotlarda chizib berilgan. Bir so`z bilan aytganda, maktab o`quvchilarining hayoti zavq-shavq bilan tasvirlangan. Po`lat Mo`min o`zining ertak-pyesalari bilan ham yosh kitobxonlar o`rtasida shuhrat qozondi. Uning “Qovoqvoy bilan Chanoqvoy”, “Suqatoy- Konfetvoy”, “Ona bolam deydi, bola onam deydi” nomli fantastik ertak-pyesalari uzoq vaqtlardan beri bolalarning quvonchiga-quvonch qo`shib kelayotir. Muallifning “Qovoqvoy bilan Chanoqvoy” asarining ta’lim-tarbiyaviy tomoni juda katta. Undagi ertaklarga xos shartli, allegorik obrazlar tamomila aniq va hayotiy zaminga asoslangan. Pyesaning bosh qahramonlardan biri Qovoqvoydir. Uning timsolida muallif dangasalik va beg’amlik oqibatida darslarni o`zlashtira olmay, sinfda qoluvchi lapashang va po`k bolaning tadrijiy takomilini mujassamlashtirgan. Do`stlari ta’sirida Qovoqvoyning asta-sekin tuzala borishi, ilg’orlar qatoriga kirib, mehnatsevarlik va epchillik darajasiga ko`tarilishi bilan bog’liq voqealar, bu yo`ldagi kishilar o`rtasidagi munosabat, tortishuv va kurashlar pyesa syujetini tashkil etadi. P.Mo`min ertak syujetini harakatiga keltirishda bosh va yordamchi - konfliktlardan foydalanadi. Qishloq xo`jalik ekinlarining ashaddiy dushmanlari - chigirtka va kapalaklar o`z urug’larini paxtazorlarga tarqatmoqchi bo`ladilaru Tarvuz, Qovun, Chanoqvoy, Paxtaoy, o`ujumoy, Lavlagi hamda Sholg’om kabi

kuchlar ta’qibidan qo`rqadilar. Qovoqvoyning befahm, landavur, beg’am hamda qo`rqoqligi zararkunandalarga ish beradi. Ular paxtazorlarga sochishni buyurib, tuxumlari solingan xaltachani Qovoqvoyga zo`rlab tutqaziladilar. Hashorotlar undan o`z maqsadlari yo`lida foydalanish uchun harakat qilsa, ijobiy qahramonlar Qovoqvoyni tarbiyalamoqchi. Mana shu o`rtadagi kurash asar konfliktining bosh va etakchi tomonini tashkil etadi. Mehnatga bo`yni yor bermay, darslarni o`zlashtira olmaganidan tashqari, Qovoqvoy tanbal, yalqov, fahm-farosati kam, bo`shang, ayni vaqtda u, haddan ziyod chiranchoq. Uning xarakteridagi bu sifatlar asardagi ijobiy kuchlar bilan bo`lgan ziddiyat va to`qnashuvlarda ochib tashlanadi, Qovoqvoy asta-sekin tuzalish tomon yo`naltiriladi. Bir-birini o`rtoqlarcha samimiy tanqid qilishga asoslangan ijobiy kuchlar o`rtasidagi shu ziddiyatlar dramatik konfliktning yordamchi chizig’ini yuzaga keltiradi. Konfliktning yordamchi chizig`i esa yaxshi ishlangan va qahramonlar xarakterini chizib berishda, asarning muvaffaqiyatini ta’minlashda katta xizmat qilgan. Po`lat Mo`min Qovoqvoyning maqtanchoqligini fosh etib, uni izza qilishda to`g`ridan-to`g`ri zalga- tomoshabinlarning o`ziga murojaat etish bilan o`ziga xos yutuqqa erishgan: Qovoqvoyning “Mendan karra jadvalni so`rang, suv qilib ichib yubordim” degan mazmunda kerilib savol-javob o`ynashi zalni faollashtiradi, maqtanchoqning miyasi g’ovlab, o`sal bo`lishi qalblarga samimiy kulgi shavqini soladi. Chiranchoq Qovoqvoyning jismoniy zaif va po`kligi kamtarin Tarvuz bilan yuz bergan tortishuv va to`qnashuvlarda Tarvuzdan engilib zil ketsa, ikkinchi tomondan qadam-baqadam Qayratga kira boradi, badan tarbiya mashqlari foydasini, mehnatsevarlik manfaat keltirishini anglaydi. Qovoqvoyning qayta tarbiyalanishida ayniqsa, Chanoqvoy hal qiluvchi rol’ o`ynaydi. Boshda Chanoqvoyning odilona, samimiy, do`stona maslahatlariga mensimay qarb, quloq solmagan Qovoqvoy “Sehrgar” gaplarini jon dili bilan tinglaydi. Uning ko`rsatmalariga amal qilib, karrani o`rgana boradi, Qayratga kiradi, faollashadi. Zararkuranda hashoratlarga qarshi kurash, ularni tutishda faollik ko`rsatish darajasiga ko`tariladi. Biroq uning xarakteridagi zaif tomonlar

tezda uzil-kesil yo`qolmaydi. U endi do`stlariga “Sehrgar”ni uchratganligi bilan maqtanadi. Muhimi shundaki, do`stlar uni qayta tarbiyalashga, o`z saflariga qaytarishga muvaffaq bo`ladilar. Asarda Chanoqvoy xarakteriga mos va etarli material berilgan. Xususan, muallif uning tilini individuallashga alohida e’tibor bergan. Pyesaning she’riy kuch, yumoristik va satirik fazilatlari ham Chanoqvoy, Qovoqvoy, Tarvuzvoy nutqida, ularning dialog va monologlarida yaxshi ko`rinadi. Bu asardagi yaxshi fazilatlar dramaturgning boshqa bir ertak-pyesasi “Suqatoy- Konfetvoy”da ham ko`ringan. Tematikasi va g’oyaviy yo`nalishi, uslubi jihatidan bu ikki asar bir-biriga yaqin. Unda ham ilm, odob, halollik va mehnatsevarlik ulug`lanadi. Voqea bilim xola, Janjal xola, Qurt o`rtasidagi kurash asosida rivojlanadi. Po`lat Mo`minning butun e’tibori, ijodining mohiyati bolalarga hayot yo`lini ko`rsatib berishga intilishdan iborat. Shu pyesadagi Aqljon bilan Odobjon aytganidek: Aql, Odob, Fan yo`li, Yo`llarning eng ma’quli, Kimki yursa shu yo`ldan Ishi keladi o`ngdan, Yo`llar eltar maktabga, Yetkazadi maqsadga. Bugina emas, bolalar Po`lat Mo`minning o`nlab topishmoqlarini ham sevib o`qib o`rganadilar va zehnlarini charxlaydilar.

Asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalari: 1 . Jumaboyev M. O’zbek bolalar adabiyoti. –T.: O’qituvchi, 2002, -290 bet. 2 . Jumaboyev M Bolalar adabiyoti. –T.: O’qituvchi, 2011-B. 260. 3. Zubareva Y.Y. i dr. Detskaya literatura: Uchebnik G`Y.Y. Zubareva, V.K. Sigov, 4. Masharipova Z. O’zbek xalq og’zaki ijodi. - T., 2008 . – B. 150 .

O'xshashlar

O`zbek bolalar adabiyoti

Zavqiy hayoti va ijodi

Zavqiyning hayoti va ijodi

Mirmuhsin hayoti va ijodi

Mаjlisiy hayoti va ijodi