Dushmanni tanitgan do`st (Abdulla Qodiriy) - Adabiyot - Referatlar

Dushmanni tanitgan do`st (Abdulla Qodiriy)

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2057.5 KB

Ko'chirib olish

Dushmanni tanitgan do`st (Abdulla Qodiriy) “O`tgan kunlar” romaniga kiritilgan usta Alim hikoyasi haqida juda ko`p fikr bildirilgan. Umuman, syujet rivojida, undagi qismlarning o`zaro mantiqiy bog`lanishida, xalq og`zaki ijodi va mumtoz epik traditsiyaga xos “do`st” timsolining olib kirilishida usta Alim obrazining o`rni katta ekanligi, shubhasiz. Bizni boshqa masala, A Qodiriydek mutafakkir inson ayricha ahamiyat bilan chizgan ushbu obrazning roman badiiy falsafasini, adibning davr konsepsiyasini ifodalashdagi roli ko`proq qiziqtiradi... A. Qodiriy o`zining ijodiy sajiyasi, xarakter xususiyatlari bilan, masalan, Cho`lpondan yoxud Fitratdan jiddiy farq qiladi. Agar Cho`lpon bilan Fitrat 20- yillarning o`rtalarigacha qaynoq ijtimoiy faoliyat bilan mashg`ul bo`lganlarini, A. Qodiriy esa, avvalo, ular singari qaynoq faoliyatda bo`lmagani va tez orada undan tamom chetlanganini e`tiborga olsak, bu farq yaqqol ko`zga tashlanadi. Aytmoqchimizki, Cho`lpon bilan Fitrat ijtimoiy jarayon ichida yashagan bo`lsalar, ijtimoiy jarayon A.Qodiriyning ichida yashagan. A.Qodiriy ijodiy evolyutsiyasida voizdan san`atkorga aylanish jarayoni nisbatan ertaroq boshlangani, 20-yillar avvalidayoq “O`tgan kunlar”dek san`at asarini dunyoga keltira olgani ham buning dalilidir. A.Qodiriy tabiatan “faoliyat kishisi”(“deyatel”) emas, ko`proq “mushohada kishisi”(sozersatel”) ediki, fitratidagi shu xususiyat tufayligina zamonasi uning uchun boshqalarga nisbatan ertaroq estetik obyektga aylandi... Tug`ma san`atkor (bo`lib ham yana “mushohada kishisi” bo`lsa) kishilarda konservativlik xususiyati ustunroq keladi. Garchi “konservatizm” so`zi o`tgan inqiloblar asrida birmuncha salbiy mazmun kasb etgan bo`lsa-da, aslida, yaxshi ma`nodagi konservativlik taraqqiyotda juda muhim — u eskilik bilan yangilikni obdon qiyoslashni, ularning barcha musbat va manfiy jihatlarni hisobga olgan holda harakat qilishni, asta-sekinlik bilan olg`a siljishni ko`zda tutadi. Fikrimizcha, “O`tgan kunlar”da yangi davr kishisi sifatida taqdim etilgan Otabek bilan eskicha tipdagi odam — usta Alim bir-biriga zid qo`yilgan. Albatta, ichki

ziddiyatning mavjudligi ular orasidagi tashqi mustahkam aloqani, ya`ni, ularning juda qadrdon ekanligini inkor qilmaydi. Negaki, biz nazarda tutayotgan ziddiyat dialektik tushunchadagi, butunning ichidagi ziddiyatlar birligidir. Jadidchilik, ma`lum ma`noda, moddiyunchilik ham edi. Jillaqursa, inson jamiyatni o`zgartira oladi, insonni o`zgartirish orqali jamiyatni o`zgartirish mumkin, degan g`oya yoxud Muhammadiyor(Cho`lpon), Olimjon(Hamza) singari obrazlar talqinidan kelib chiquvchi inson o`z taqdirini o`zi yaratadi, tarzidagi qarashlar zimnida moddiyunchilik izlari seziladi. Ha, o`tgan asr boshlarida yuzaga kelgan sharoit jamiyatdagi shaxs maqomini o`zgartirdi, shaxsni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan faollashtirdi, yangicha, yuqorida aytganimizcha fikrlaydigan odamlarni maydonga chiqardi. Bu odamlar o`zgargan ijtimoiy sharoitda shaxsning jamiyatdagi o`rni, maishiy ahvoli, kelajagi ko`p jihatdan uning o`ziga — aql- idroki, tadbirkorligiyu omilkorligiga bog`ilq bo`lib qolayotganini tobora teran his etdilarki, bu narsa tafakkur tarzining o`zgarishiga olib keldi. A.Qodiriy talqinidagi Otabek yangicha fikrlovchi kishilarning qaldirg`och vakillaridan, deyish mumkin. Otabek yangiliklarni, o`zgarishlarni qo`msab yashayotgan, o`zgarishlar yasashni orzu qilib yurgan odam. Uning aksi o`laroq, usta Alimning hayot tarzi, fikrlash tarzi o`zgacha — xudodan tilab kundalik mehnatini qilaveradi va bunga sari turmushi izga tushib braveradi... Otabek — “xon qiziga loyiq yigit” ekanligi shubhasiz, buni marg`ilonlik ota qadrdonlari majlisi ham yakdil e`tirof etadi va, hatto, ilk uchrashuvdayoq uning timsolida kuchli raqibni ko`rolgan Homid ham buni oshkor tan olmasa-da, ichdan his qiladi. Muhimi, Otabek — o`z bahosini biladigan yigit, o`z qadrini baland qo`yadigan yigit. Shu bois ham, garchi Rahmat bilan suhbatda “er ham xotinga muvofiquttab`” bo`lishi lozimligini aytsa-da, amaldagisi tilidagidan boshqa bo`ldi — Kumushning to`y oldidagi iztiroblari shundan. Xo`p, buni Hasanalining voqealar rivojini tezlatib yuborgani, bemaslahat sovchiligi-yu Otabekning bexabar qolganiga yo`yaylik. Biroq fikrimizni quvvatlovchi boshqa bir nuqta ham bor: Hasanali sovchilikdan so`ng “qutlug` bo`lsin” qilganida uni tashvishga solgani “qaysi qiziga?” degan savol bo`ldi, xolos. To`g`ri, u bir muddat shoshib qoldi,

lekin gap o`ziga munosib qiz haqida ekanligini bilgach, “tusida xursand va xafaligi majhul bir holat bor edi. Unashish masalasiga qarshi tushmaganidek, so`yinchini ham oshkor qilmadi...” Ko`ramizki, Otabek buni normal hodisadek qabul qildi, bu esa uning o`ziga bahosi, e`timodi balandligidan nishonadir. Qizig`i, shunga o`xshash vaziyatga usta Alim hikoyasida ham duch kelamiz. Faqat, usta Alim uchun Saodat — mo`jiza, xoliqning ajib mo`jizasi. Shu bois uzoq vaqt Saodatga og`iz solishga botinmaydi: “Saodatdek qizga uylanish baxtiga erishmakni o`zimga tasavvur qilolmasdim” deydi. Ustaning sovchisini kutib turganidagi holati ham buni quvvatlab tushadi: “tinchiy olmadim, ishka qo`lim bormas va bir joyda to`xtab turolmas, u yerdan turib bu yerga o`ltirar, ming turlik xayol bilan dovdir sifatiga kirgan edim ...<...> bir-ikki bora Saodatlar eshigi yonig`a borib keldim <...> sovchim chiqibo qoldi-ku: yuragim orqamg`a tortib ketdi va oldig`ga tushib yuriy berdim, chunki sovchig`a uchrashib haqiqatni onglash ham menga dushvor kelg`an edi”. Sovchining sevinchli xabaridan so`ng esa “jiq to`lgan ko`z yoshlarimdan ham uyalib turmadim”, deydi. Otabekdan farq qilaroq, usta Alim uchun Saodatga yetishmoq — Alohning inoyati, “jiq to`lgan” yoshlar — shukronalik ifodasi. E`tiborli jihati shuki, usta Alim hikoyasini eshitgan Otabek beixtiyor o`zini mezboni bilan qiyoslay boshlaydi, bu esa, fikrimizcha, adibning sizu bizga ishorasi, qiyoslab ko`rishga da`vati. Qiyoslab ko`raylik. Usta Alimning hikoyasi mehmonini lol qoldirgani shunchalarki, u “qarshisidagi yerga singibgina yotqan mujassam ishqdan ko`z uzolmay boshladi. Ustaning moziysida emas, holida ulug` bir ma`no ko`rar edi. Ammo uning istiqbolida bir bo`shliqdan o`zga hech gap uchrata olmasa-da, yana ulug` bir ma`no ko`rgandek bo`lar edi”. Xo`sh, ustaning “holida ulug` bir ma`no” ko`rgan Otabekka “bir bo`shliq” bo`lib ko`ringan va, shunga qaramay, “yana ulug` bir ma`no” kasb etayotgan istiqboli qanday? Usta Alimning so`ng so`zlarini eslasak, bunga javob topamiz: “Endigi o`ylaganim faqat qaynimni uylantirish, so`ngra... so`ngra yuzni yoruq qilib Saodat quchog`iga kirish...” Bizningcha, mazkur jumlaga ikki turli ma`no yuklangan. Sirtdagisi, usta Alim yorug` dunyodagi vazifalarini to`kis ado etib, mahshar kuni yorug` yuz-la

Saodat diydoriga yetishmoq orzusida. Tubdagisi, ehtimol, adib uchun muhimrog`i ham shudir, — foniy dunyo saodati uning o`zi kabi o`tkinchi, inson faqat o`ziga taqdir qilingan vazifalarni sidqidildan ado etgachgina boqiy saodatga erisha oladi, tarzidagi sharqona falsafa. E`tibor bering: usta Alim “o`lmoq” demaydi, “omonatni topshirmoq” demaydi — “saodat quchog`iga kirmoq” deb aytadi. Foniy dunyoda nasib bo`lmish saodatni Allohning inoyati debgina tushungan va uning boqiy dunyodagi saodatidan umidvor odamgina shu xil o`ylay oladi. Ehtimol shundandir, Qanoatshoh maktubida “Otabek yana bir kishi bilan <...> birinchi safimizni oldi <...> shahid bo`ldi” deyiladi, biron bir joyda usta Alim deyilmaydi, shunga qaramay o`sha “bir kishi”ning Usta Alim ekanligiga shubha qilguvchi odam topilmaydi. Zero, usta Alim uchun bu ham boqiy “saodat quchog`iga kirish” yo`lidagi yana bir qadamdir... Mavzudan biroz chetladik, yana Otabek mushohadalariga qaytsak. Otabek “o`z istiqbolini shu ustaniki qabilidan ko`rmakchi” bo`ladi, lekin bunga “bir “o`ldi” so`zi yetishmaydi”. Chuqurroq mulohaza qilgach esa, hatto o`sha yetishmayotgan “o`ldi” so`zini qo`shqan bilan ham usta Alim bo`lish qiyinlig`ini onglay boshladi”. Xo`sh, bunga nima monelik qiladi? Otabekning izohi shunday: u “Kumush tomonidan so`kilg`an va tashlang`an edi. Holbuki, Saodat so`kmagan va tashlamagan <...> usta Alim qayin otasi tomonidan shayvoncha quvlanmagan... va qayin ota tomonidan kuyav yo`liga tuzoq qo`yilib, Saodatni chiqarib olish fikriga tushilmagan, ya`ni orag`a shaytanat oralamag`an...” Oraga shaytanat oralagani bor gap. Biroq shunisi e`tiborliki, bu o`rinda “shaytanat” so`ziga Otabek bir turli, o`quvchi boshqa bir turli, muallif tag`in bir turli mazmun beradi. Tabiiyki, syujet voqealarini kuzatib kelayotgan o`quvchi uchun “shaytanat” — Homid va uning hamtovoqlari. Homid nayranglaridan bexabar Otabek nazdida esa “shaytanat” qaynotasining diliga oralagan: ikkinchi uylanishiga rozi bo`lgani, to`yni o`z qo`li bilan o`tkazib kelishi ham shundan. Xo`sh, muallif-chi, u qanday mazmun yuklaydi bu so`zga? Adib qahramoni chiqargan xulosa haqida “so`nggi fikrni ul o`ylamag`an joydan ilhom qabilidan to`qib olg`on edi” deb yozadi. YA`ni, Otabekning miyasiga o`rinlashib olib to sir ochilgunga qadar tark etmagan fikrni

adib “to`qib oling`on” deb aytadi. Boshqacha aytsak, “shaytanat”, avvalo, Otabekning xayolini zabt etgan edi. Xo`sh, nima uchun Otabekdek yigit “shaytanat”ga bo`y berdi? Buning sababi yana uning o`ziga bergan bahosi, o`ziga e`timodi yuksakligida. Qutidor tomonidan xaydalgan Otabekning nafsi og`rindi, og`iringan nafs “shaytanat”ga xotir qal`asini ochib berdi. O`zini kamsitilgan hisoblagan Otabekning “yuragi bolalarini uchirib ketgan karrukning uyasidek bo`b-bo`sh” edi, deydi yozadi adib. To`g`ri, uning Kumushga bo`lgan muhabbati yo`qolmadi, lekin og`ringan nafs uni butkul iskanjaga olgan — falajlantirib qo`ygan edi. Keyinroq oqila Kumushbibi xatida “ikki yil bo`yi Marg`ilonga kelib yurishlaringizni men o`zimcha yeshdim, lekin topib yeshdim: sizning barcha mashaqqatlaringiz — dushmanlaringizdan o`ch olish bo`lg`onini ongladim. Yo`qsa meni ko`rar edingiz...” deb yozganida qismangina haq edi. Qisman deyishimizning boisi, dushmanlaridan o`ch olish istagi Otabekda ikki yillik sargardonlikning so`nggi kunlarida, dushmanini tanib olganidan so`nggina paydo bo`ldi. Kumushning o`pka qilganicha bor: axir, Otabek u bilan uchrashish, munosabatlarni oydinlashtirish payidan bo`lmadi-da! Xo`sh, unda ikki yillab sargardon yurishdan muddao ne edi? Bu savol bir Kumushni emas, Mirzakarim qutidorni ham, Yusufbek hojini ham taajjubga solishi bejiz emas. Xo`p, “sir ochildi”, Otabek dushmanlaridan o`ch oldi, usta Alim aytmoqchi, “ularning totiqlarini xo`b boplab berdi”. Taqdirning o`yinini qarangki, u Otabekni usta Alimga do`st qildi, shuning sharofatidan unga dushmanini tanitdi. Xo`sh, Otabek bundan tegishlicha xulosa chiqaroldimi? Fikrimizcha, yo`q. U hamon bo`lib o`tgan ishlarda taqdirning qo`lini emas, o`zini, o`zining sa`y-harakatini oldinga qo`yadi. Xayrixoh qotil xabarini Qutidorga yetkazarkan, usta Alim “Hammasi ham taqdirning ishi, amak, bu orada siz bilan manim hech bir ixtiyorimiz yo`q” deya unga taskin beradi. Qutidorning “Mendan o`zi xafa bo`lg`an bo`lsa, orag`a kishi qo`ysa ham bo`lar edi” degan haqli taajjubiga javoban usta Alim do`stining “O`zimg`a ishonmag`an kishi, kishi so`zig`a kirarmidi” qabilidagi andishasini omonat yetkazsa, Yusufbek hojining “shuncha muddatdan beri nega meni xabardor qilmading?” degan savoliga Otabek “meni shu vartaga

tashlagan do`stlarimdan ko`mak so`rash ma`qul ko`rinmadi” deya javob beradi. E`tibor bering: har ikki holda ham “men” oldinga chiqib, bo`rtib turadi. Beixtiyor o`ylab qolasan: Otabek uchun yuzaga kelgan chigallikni hal qilish muhimroqmidi yo og`ringan nafsni qondirishmi? Bunga aniq va qat`iy bir javob aytish mushkul ko`rinadi. Negaki, nafsning og`ringani shunchalarki, usta Alimning aytishicha, Otabek qutidorning qizi bo`lgani uchun “suygan xotinidan ham kechmakka qaror bergan”. Taqdirning tasodifi boisgina Otabek dushmanini tanidi, nafsini qondirgan holda chigallikni ham hal qilish imkoniga ega bo`ldi. Uning qutidorga yozgan xatidagi birgina “xaydalgan” so`zi, Kumushga atalgan maktubdagi tafsilotlar zimnida o`sha qoniqish hissi sezilib turadi... Har ikki qahramon sevgi qissalarining birdek foje yakun topishi bunda atayinlik momenti, ya`ni, qiyoslash va qiyoslashga undash bor deyishimizga asos beradi. Usta Alim Saodatga yetishuvini Allohning inoyati deb bildi, undan ayrilganida so`ngsiz iztirob chekdi, ko`zlaridan shashqator yoshlar oqizdi. Taqdiri ilohiyga ko`nmay iloj bormi — ko`ndi, “holida ulug` bir ma`no”yu yuragida cho`ng armon, xayolida “Saodat quchog`iga kirmoq” orzusi bilan yashadi. Shu bois ham uning iztirobi kishini yuksaltiradi, ko`z yoshlari tozartiradi, armoni nurga yo`g`rilgan. Otabek Kumushga yetish baxtini taqdirdan demaganidek, undan ayrilishini ham taqdirdan bilmadi: uning-da yuragida cho`ng armon bor-u — nurdan mosuvo, uning yuragida nurning o`rnini zadalik, achchiqlanish, nafrat egalladi. Shu bois ham: “Qutidor vido`lashib aravaga chiqg`anda ko`cha tarafdan Otabek kela berdi, kelib otning jilovini ushladi va ot ustiga mingan Hasanaliga — “tushing otdan!” dedi. Hasanali otdan tushdi. Otabek irg`ib otqa mindi va qutidordan so`radi: — Otni haydaymi?..” Shu ketganicha bir yildan so`nggina Toshkentga keldi, ota-ona “og`iz ochib undan ranjiy olmadilar <...> Na otasi va onasi bilan ochilib so`zlashmadi <...> Bundan so`ng Otabek Toshkandga qaytib kelmadi, bir necha qayta O`zbek oyimning o`zi Marg`ilon borib keldi...” Zarda kimga edi? Achchiq kimga edi? Ota-onagami va yo taqdirga?.. Mag`firatli Alllohning bandasidagi bunchalar kinu kechirmaslik nimadan?.. Bundan-da “shaytanat” nafasi

ufurmaydimi?!.. Kaltakning bir uchi O`ZIga tegarkan, ikkinchi uchi kaltak ko`targanga tegmaydimi?.. So`zimiz avvalida usta Alim hikoyasi adibning davr konsepsiyasini ifodalashda muhimligini aytgandik. A.Qodiriy o`z davridagi, davr kishilaridagi o`zgarishlarni mushohada qilib, o`zining aql-idrokiyu kuchiga ishongan yangicha fikrlovchi odam ham, eskicha fikrlovchi odam ham nomukammal deb bildi. Ikki yorti bir butun demoqchidek, ikkisini qadrdon, hammaslak, qismatdosh qildi va oxirida ikkisini “qo`shinning oldingi safi”ga qo`ydi. Yaxshi ma`nodagi konservatizm shudir. Zero, biz o`tgan asr adog`ida insonga sig`inib, insonlarga — firqaga sig`inib yashagan odamlarning ruhan singaniga, qalblari “bolalarini uchirib ketgan karruk uyasidek bo`b-bo`sh” xuvillab qolganiyu bu bo`shliqni nafratu norozilik egallaganiga guvoh bo`ldik. Usta Alim hikoyasining kiritilishi go`yo shundan bashorat, buyuk san`atkor diliga g`oyibdan solingan haqiqatning ifodasi edi.

O'xshashlar

Abdulla Qodiriy ijodi

Abdulla Qodiriy 12 list

Abdulla Qodiriy (1894-1938)

A. Qodiriy

Sobir Abdulla