Драматург Калидаса - Adabiyot - Referatlar

Драматург Калидаса

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

155 KB

Ko'chirib olish

Драматург Калидаса Режа: 1. «Шакунтала» асари вужудга келиш тарихи 2. Драматург калидаса 3. Шоир бҳаратрихари ижоди

1789 йили инглиз судьяси Вильям Джонс Ост-Индия компаниясида хизмат қилаётганида санскрит тилини ҳам ўрганади ва Калидасанинг «Шакунтала» номли асарини инглиз тилига таржима қилади. Ушбу инглиз тилидаги асарни 1791 йили немис сайёҳи, олими ва инқилобчиси Георг Форстер немис тилига ўгиради. Ўз таржимасининг бир нусхасини у Гётега юборади ва Гёте бу асарга юқори баҳо беради. 1792-1793 йилларда рус ёзувчиси Н.М. Карамзин журналда «Шакунтала» асарининг тўрт қисмининг таржи масини нашр эттиради ва унга каттагина кириш сўзи ёзади. У шундай деб ёзган эди: «Ижодий руҳ фақат Европани эмас балки бутун дунёни кезади. У бутун жаҳон гражданидир. Инсон ҳамма ерда ҳам инсондир. Унинг юраги ҳамма ерда ҳам бир хилда ҳис этади. Ўз юрак кўзгусига бутун еру  осмонни сиғдира олади. Асарнинг деярли ҳар бир саҳифасида шеъриятнинг гўзал тимсолини, юракнинг нозик ҳис қилиш қудратини, май ойининг майин шамолидек ёқимли туйғусини ҳис қилдим. Гомернинг асари Қадимий Грецияни қандай тасвирласа Калидаса асари ҳам қадимий Ҳиндистоннинг гўзал тасвири дейиш мумкин. Унда қадимги ҳинд халқининг урф-одатлари ва миллий анъаналарини аниқ кўриш мумкин. «Шакунтала» асари шу йўсинда жаҳон халқлари адабиётига кириб бориб уларни Ҳиндистонга , ва айнан , Калидаса ижодига бўлган қизиқишни кучайтирди . Европаликлар нинг Ҳиндистон ва ҳинд халқи фақат босиб олиш ва талон-тарож қилишгагина яроқли мамлакат деган тушунчалари чиппакка чиқ ди ва бу ер жуда катта маданият ва илм-фан ўчоғи бўлганлигини тушуниб етадилар. У билан яқин танишгандан кейин эса ҳинд адабиёт и ўзининг ҳеч бир хусусияти билан қадимги грек адабиётидан қолишмаслиги га ишонч ҳосил қил а дилар. Шу тарзда , Х I Х аср бошига келиб Европада Калидаса ижодига , ва айниқса, қадимги Ҳиндистон адабиётига қизиқиш кучайиб кетади. Калидаса ижоди эса Ҳиндистон адабиётини Европа г а таништирган биринчи ёзувчи бўлиб қолди.

Калидаса яшаган давр эса унинг асарлари нинг тили ва воқеалар и асосида аниқланган. Унга кўра Калидаса Гупталар империяси даврида яшаган деб тахмин қилинади. Гупталар империяси эса, маълумки, шимолий Ҳиндистонда эрамизнинг V-VI асрларида ҳукмронлик қилган сулола. Европалик мутахассислар ҳам Калидаса яшаган давр масаласида ҳинд мутахассислари фикрига қўшиладилар. Ушбу фикрни Калидаса ижоди билан яқин дан танишган ҳинд адабиётшунос олими Бхагаватшаран Упадхяй ҳам илмий тадқиқотлар асосида тасдиқлаб берган. Гупталар империяси даври Ҳиндистонда «Олтин давр» номини олган. Гупталар империяси ҳукмронлик қилган даврда Ҳиндистонда ҳ ар бир соҳа ўзининг ривожланиш чўққисига етган. Чунки Гупталар илм-фан, архитектура ва маданиятнинг ривожланишига барча шарт-шароитларни яратган. Бу даврда , асосан , математика, астрономия, тиббиёт (медицина) фанлари, грамматика бўйича қонун-қоидалар китоби, санъат ва адабиёт ҳамда архитектура ривожланган. Буюк грамматик а мутахассиси Патанжали, алгебра асосчиси Арьябхатта , астроном Брахмагупта лар айнан шу даврда яшаб ижод этган. Ҳ озирги Ҳиндистон нинг кўпгина архитектура ёдгорликлари айнан гупталар даврида бунёдга келган ва бугунги кунда ҳинд маданияти ва архитектурасининг ўлмас ёдгорликлари сифатида тан олинади. Улар  Деҳлидаги Қутб-Минор ва ундаги зангламас темир устун, Ажанта- Эллора даги тошдан ясалган ҳайкал лар ҳам ўша Гупталар империяси даврида бунёдга келган. Калидаса ижоди ҳам шу даврга тўғри келиб, унинг ижоди ҳинд драматургиясини тараққиёт чўққисига олиб чиқди. Калидаса ўз даврининг илғор ва илмли шахсларидан бўлган. Унинг ижоди орқали ҳинд адабиётида биринчи бор гуманистик ғоялар шаклланган. Диний дунёқараш ва кастачилик тизими ҳукм сурган бир даврда ҳинд жамия - тида гуманистик ғояларнинг адабиётга кириб келиши, ўз навбатида, адабиётнинг, ва умуман, ҳинд жамияти онги нинг тараққиётидан дарак беради.

Калидасанинг шахсияти ва унинг ҳаёти ҳақида, афсуски, ҳалигача аниқ маълумот йўқ. У ҳақидаги барча маълумотлар фақат афсона ва ривоятлар ҳамда унинг асарларидан олинган маълумотлардир. Ривоятларга кўра у камбағал оиладан чиққан саводсиз, лекин жуда эътиқоди кучли чўпон бўлган. Унинг асл исми ҳам номаълум, Калидаса унинг тахаллуси. Ривоятларда айтилишича, бир кун у «Кали ман»  «Қора она» (яъни, Парвати маъбудасининг бир тажассуми) ибодат хонасида ухлаб қолади ва кечаси Кали ман маъбудаси унинг миясига барча билимларни киритиб қўяди. Эрталаб турганида у ўзининг билимдонлигидан ҳайратда қолиб ўзини «Кали ман қули» деб ҳисоблаб Калидас исмини олади. Бошқа ривоятларга кўра у элчилик ҳам қилган. Калидаса Ҳиндистон жуғрофияси ва табиатини шунчалик яхши билганки, уни қаерда туғилиб, қаерда ўсганини аниқлаб бўлмаган. Чунки у асарларида Ҳиндис тоннинг ҳар бир бурчагини шунчалик усталик билан тасвирлагнки, уни ўқиган китобхонга, беҳосдан, Калидаса шу ерда ўсиб  улғайган деган фикр келади. Айниқса, унинг «Мегхадута» («Хабарчи булут») ва «Ритусамҳара» («Йил фасллари» ) номли асарларида Ҳиндистоннинг ҳар бир қишлоқ ва шаҳарлари барча икир-чикирларигача аниқ тасвирлаган. Ҳинд драматургияси саҳнасига кўптиллиликни олиб кирган драматург ҳам Калидасадир. Чунки унинг драмаларида ҳар бир қаҳрамон ўз тилида, яъни агар қаҳрамон маъбуд ёки брахман бўлса санскрит тилида, аксинча, қаҳрамон оддий халқ вакили бўлса халқ тилида, яъни пракритда сўзлаган. Пракритлар ҳам бир хил бўлмаган. Масалан, турли касб эгалари ўз шеваларида сўзлаганлар. Бу эса Калидасанинг ўз ватандошларининг ҳар бирига нисбатан бўлган ҳурматини кўрсатади. Саҳнага чиқган пракрит тиллари бадиий жиҳатдан сайқаллана бошлаган ва Калидасанинг ижоди пракрит тилларининг адабий тил сифатида шаклланишига асос бўлган десак хато бўлмайди.

Калидасанинг адабий мероси. Калидасанинг ижоди ҳинд драматургиясини ривожлантирди. Чунки, Калидаса нафақат драмалар яратган, саҳналаштирган, балки унда актёрлик қобилияти ҳам юксак даражада ривожланган бўлган. Образларни юқори даражали, томошабинга таъсирчан қилиб яратиш сирларини ҳам барча актёрларга ўзи ўргатган. Калидаса номи билан боғлиқ жуда кўп асарлар топилган, лекин мутахассислар Калидаса қаламига мансуб жами еттита асарни тан оладилар. Бу қуйидаги лиро-эпик пьесалар: 1. Шакунтала  Шакунтала. 2. Ритусамҳара  Йил фасллари 3. Мегхадута  Хабар чи булут 4. Малявика Агнимитра  Малявика ва Агнимитра 5. Кумарасамбхава  Ўғилнинг туғилиши 6. Викрамурваши  Қаҳрамонлик билан қўлга киритилган Урваши 7. Рагхуванша  Рагху авлоди. Калидаса ўз ижодида қадимий ҳинд адабиётига энг кўп таянган адиб. У аввал қадимий давр адабий меросини ўрганиб чиққан ва улардан таъсирланган ҳолда ўзининг шоҳ асарларини яратган. Айниқса ҳинд эпослари унда катта қизиқиш уйғотганини асарлари сюжетида кузатишимиз мумкин. Унинг шундай асарларидан бири бу «Шакунтала» драмасидир. «Шакунтала» («Shakuntala») Калидасанинг шоҳ асар бўлиб у жаҳон миқёсида донг таратган асар. «Шакунтала» драмасининг сюжети «Махабҳарата» эпосидан олган. Драма Бҳарат шоҳининг дунёга келиши билан боғлиқ афсонавий ҳақиқат асосида яратилган. Драма санскрит тилида яратилган, кейинчалик у жуда кўп маҳаллий ҳинд тилларига таржима қилинган ва унинг санскритча варианти деярли йўқолиб кетган. Драманинг қисқача мазмуни қуйидагича: Шоҳ Душянта ўз хизматкорлари билан овга чиқади ва ўрмонда ов қилиб юрганида бир гўзал қизни учратиб қолади. У қиз билан танишиб анча

вақт у билан суҳбатлашади. Суҳбат давомида Душянта қизнинг ҳусни  жамоли ва одобига маҳлиё бўлиб қаттиқ севиб қолади. Бу қиз авлиё Канванинг асраб олган қизи Шакунтала эди. Душянта Шакунталага севги изҳор этади ва унга уйланади. Улар бир қанча вақт бирга бўладилар ва юртидан қайтиб уни иззат- икром билан олиб кетиши ва уни малика деб эълон қилишини ваъда бериб қайтиб кетади. Шакунтала уни кутиб отаси билан қолади. Кунлар ўтади, кунлар кетидан ойлар ўтиб Шакунтала бир ўғил кўради ва унга Бҳарата деб исм қўяди. Шакунтала ўз севгилиси Душянтани кутишда давом этади. Лекин ундан кўп вақтгача дарак бўлмайди. Кунлардан бир кун Шакунтала ҳижрон азобида Душянта ҳақида ўйлаб ўтирганида уларнинг уйига бир авлиё унинг отаси Канвани сўраб келади. Душянта ҳақида уй-хаёлларга берилиб кетган Шакунтала авлиёнинг кирганини ҳам сезмай қолади. Бундан ғазабланган авлиё ундан норози бўлиб «ким ҳақида ўйлаб уйга келган меҳмонни сезмаган бўлсанг, у ҳам сени шундай унутиб юборсин»  деб дуоибад қилади. Дуоибадга учраган Шакунтала Душянтани олти йил кўтади. Дарҳақиқат авлиёнинг қарғиши таъсирида Душянта ҳам уни унутиб юборган эди. Ўғли олти ёшга тўлганида Шакунтала отасидан оқ фотиҳа олиб ўз севгилиси юртига равона бўлади. У шаҳарга бориб дарҳол саройга йўл олади. Сарой қўриқчиларига ўзини шоҳнинг аёли деб таништиради. Бундан ғазабланган соқчилар бу хабарни шоҳга етказадилар. Шоҳ жуда ҳайронлик билан «қайси қўрқмас аёл бундай ботирлик билан ўзини менинг аёлим деб айта олибди»  деб ўйлаб аёлни кўришга қарор қилади. Шакунтала шоҳ мени ва ўғлини кўриб жуда қувонса керак деган ҳаёл билан саройга йўл олади, лекин шоҳ на аёлни ва на ўз ўғлини таний олади. Шоҳ ўзича: «Уларни очлик ёлғон гапиришга мажбур қилган бўлса кераклар,  деган хаёлга бориб сарой хизматчиларига унга ҳайр  эҳсон бериб жўнатиб юбориш ларини айтади. Тушкунликка тушган Шакунтала нима қилишини, қаерга бориб, кимдан ёрдам сўрашини билмай шаҳарда дарбадар кезиб юради. Душянта ўрмонда Шакунталага ўз севгисининг тимсоли сифатида шоҳ муҳр туширилган бир

узук совға қилган эди, лекин Шакунтала уни ҳам Ганг дарёси сувида ибодат қилаётганида тушириб йўқотиб қўяди. Шоҳ Шакунталани тан олмади. Покиза аёлнинг севгиси оёқости бўлди. Энди ҳақиқатни юзага чиқариш пайти етиб келди ва буни ҳинд халқининг миллий анъаналарига кўра маъбудлар амалга оширадилар. Улар севгисидан воз кечган Душянта олдида асл ҳақиқатни очиш учун бу воқеага аралашадилар. Индра маъбудининг избошчиси Матали самодан товуш бериб шоҳ Душянтага Шакунталани ким эканлигини эслатади. Шундан сўнг шоҳ барча ўтган воқеаларни эслаб, ўз қилмишидан уялиб, сарой қўриқчиларига ўша аёл ва бола ни дарҳол топиб келтиришларини буюради. Хизматчилар уларни сўраб-суриштириб тезда топиб шоҳ саройига келтирадилар. Душянта эса Шакунталага тўй тамоша билан уйланади ва эл-юрт олдида ўз маликаси деб, Бҳаратани эса ўз ўғли деб эълон қилади. Драманинг бир неча хил вариантлари мавжуд. Бошқа бир вариантида Шакунталанинг Душянта томонидан тани лиши йў қ олган узук орқали амалга оширилади. Унга кўра Шакунтала муқаддас Ганг сувида ибодат қилаётганида ўзи билмаган ҳолда Душянта совға қилган узукни тушириб қўяди. Уни эса балиқлар ютиб юборган бўлади. Балиқчилар овлаб тўтган балиқларидан бирини қорнини ёрганларида унинг қорнидан шоҳ муҳр туширилган узук чиқади. Бундан ҳайратда қолган балиқчилар муҳрни таниб дарҳол узукни саройга олиб борадилар ва бўлган воқеадан шоҳни хабардор қиладилар. Узук эса шоҳга бундан олти йил аввал бўлиб ўтган тарихни эслашига ёрдам беради. Узук орқали Душянта келган аёл Шакунтала, у билан бирга келган бола эса улар ўртасидаги муқаддас севгининг меваси эканини дарҳол тушуниб етади ва тезлик билан соқчилар орқали Шакунталани топтиради. Соқчилар уларни сув бўйидан топиб келадилар. Душянта Шакунталадан кечирим сўрайди ва катта тўй томоша қилиб унга уйланади. Шакунталани сарой маликаси ва ўғли Бҳаратани эса тахт вориси деб эълон қилади. Шу боис ҳам асар баъзи бошқа тилларда, жумладан , ўзбек тилида ҳам «Йўқолган узук» номи билан танилган .

«Хабарчи булут» («Meghaduta») Калидасанинг лирик асарлари қаторига киради. Асар гўзал бир аёлга бағишланган севги қўшиғидир. Асарнинг сюжети қуйида ги ча: Асар қаҳрамони Якша қандайдир хатога йўл қўяди ва уни жанубга сургун қилиб юборадилар. У ўз маъшуқасидан ажралади, ҳижрон азобида қийналади. Асар тузилиши ҳижрон азобида қолган икки ошиқнинг бир-бирига йўллаган мактублари тарзида бўлиб, бунда булут хабар етказувчи сифатида қўлланилган. Булут бир ошиқ хабарини маъшуқага етказиш мақсадида қанчадан-қанча ерларни - шаҳар, қишлоқ, боғ-роғ, тоғ, чўл ва водийларни  босиб ўтиб хабар кутаётган иккинчи ошиққа маъшуқасидан хат етказади. Асарда кўпроқ инсонлар эмас ярим маъбудлар иштирок этади. Бунда Якша доим булутга мурожаат қилади, у билан маъшуқаси ҳақида суҳбат лашади. Якша жанубдаги Рамагири тоғ этакларидаги ўрмонларда яшайди. Бу ердаги дарёда ўз вақтида Рамаяна қаҳрамонлари Сита ва Рам чўмилган экан. Калидаса ўз асарида бу қадимги эпослар «Махабҳарата» ва «Рамаяна» ҳамда «Брихаткатха» лардан ҳам фойдаланиб ўз асарини янада қизиқарли қилиб яратган. Бу эса Калидаса ўз асарларни яратишда халқ ижодидан қанчалик кўп фойдаланганлигидан дарак беради. Калидасанинг ўз она юрти Ҳиндистоннинг ҳар бир дарё, тоғ ва боғ- роғлари, дашту-биёбонларини қанчалик яхши билишини айнан мана шу асари кўриш мумкин. Ҳар жойни тасвирлаганида муаллиф уни ўша маъшуқа гўзаллиги, унинг севги эҳтирослари ва ҳижрон азоблари билан боғлаган ҳолда тасвирлайди. Биринчи бор ҳинд шеъриятида Якша мифологик қаҳрамон эмас, балки оддий бир ошиқ инсон сифатида яратилган. Якша аслида бойлик маъбуди Кубера томонидан жанубга сургун қилинган эди. Асар қаҳрамонлари ярим маъбудлар бўлса-да, оддий инсонларнинг ҳаёти, ички кечинмаларининг баёни сифатида ҳикоя қилинган. «Мегхадута» асари фақат шеърий асар эмас, балки Ҳиндистон географик тузилишининг тасвири десак хато бўлмайди. Икки ошиқ ўртасидаги масофани босиб ўтувчи персонаж сифатида Калидаса булут

образини олган. Булут шимолдан жанубгача бўлган каттагина ҳудудни  Ҳимолай тоғларидан тортиб жанубдаги Рамагири тоғларигача бўлган масофа орасида жойлашган барча мамлакатларни тўлиқ тасвирлаб беради. Бунда муаллиф нафақат турли шоҳликларни, балки уларда яшовчи халқлар ҳақида ҳам тўлиқ маълумот бериб боради. Бунда Калидаса уларнинг урф-одатлари, тили, турли касб-ҳунарларигача гапириб ўтади. Улар орасида деҳқонлар ҳам, уларнинг далада меҳнат қилаётган аёллари ҳам, турли зиёратгоҳларни зиёрат қилиб юрган сайёҳлар ҳам, учрашувларга шошилаётган ошиқ қизлар ҳам, гул сотувчилар ҳам ва шу каби турли халқ вакилларининг тасвирини учратиш мумкин. Уларни тасвирлашда Калидаса шеъриятнинг «мандакранта» (яъни секин-аста ҳаракатланувчи) усулидан фойдаланган. «Рагхулар сулоласи» («Raghuvansha») қуёш сулоласига мансуб Рагхулар авлодига бағишланган асар. Асар бошида Калидаса Рагхулар авлоди ҳақида ўзидан аввал ўтганлар фикрини келтиради. Калидаса Рагхулар авлодининг барчаси ҳақида сўз юритмайди, фақат шоҳ қандай бўлиши керак деган саволга жавоб берганлар фикрини келтиради. Жумладан, Дилип, Рагху, Ажи, Дашаратха, Рама, Қўши каби одил шоҳ сифатида донг таратган шоҳлар номини тилга олади. Масалан, Калидаса Дилип шоҳи ҳақида шундай дейди: «У деҳқонлардан ҳосилнинг олтидан бир қисминигина бож сифатида олар эди». Шу тарзда, Калидаса ҳар бир шоҳнинг фақат ижобий хислатлари ҳақидагина сўз юритган. «Ўғилнинг туғилиши» («Kumarasambhava») асарида Парвати маъбудининг Шива маъбудига бўлган муҳаббати баён этилган. Аввалига Шива Парватининг муҳаббатини рад этади, лекин Парвати ўз муҳаббат кучи билан Шивани яна қайта ўзига қарата олади. Асар маъбудлар ҳаёти ҳақида бўлса-да худди инсонлар ҳаётидек тасвирланган, лекин унда оддий инсонлар ҳам иштирок этадилар. Шуниси қизиқки, Калидаса асарларида, кўпинча, инсон ўз ҳис туйғуси билан ҳатто маъбудларни ҳам забт этиш хусусият ига эга эканлиги таъкидланади.

«Малявика ва Агнимитра» («Malyavika Agnimitra») Асар ҳинд адабиётидаги анъанавий гетера аёлнинг ҳаёти ва унинг севги можаролари муаммосига бағишланган. Асарда Малявика гетера , Агнимитра эса шоҳ . У лар ўртасида севги можароси юз беради. Гетера аёлннг саройда қанчалик аҳамият касб этиши ва уларнинг бу касбдан қандай қилиб озод бўлиши мумкинлиги мана шу асар мазмунида ёритилган. «Йил фасллари» («Ritusamhara») Ҳиндистонда жами олтита фасл бор. Демак, уларнинг ҳар бири икки ойдан давом этади. «Ритусамҳара» асари мана шу фасллар тасвирига бағишланган. Бу асар нафақат қадимий, балки бугунги кун ҳинд адабиётида ҳам фасллар ҳақидаги ягона ва қимматли асар ҳисобланади, чунки Калидасадан олдин ҳам ундан кейин ҳам ҳеч бир ёзувчиси ёки шоир фасл ларни бунчалик гўзал ва батафсил тасвирлаб бермаган. Унда фасллар қуйидагича берилган: « Нидагха кал» ( « Nidagha kal»)  биринчи фаслнинг (май-июнь) номи. Бу фаслда қуёш нури кундўзи еру-кўкни қиздириб ҳаммани беҳол қилса, кеч кирганда қуёш ботиб ойли тун бошланади ва фақат шундагина инсон ўзини яхши ҳис қилиб, кечасининг бироз салқинидан, ой нуридан баҳра олиши, бироз чўмилиб, гуллар тақиб, кечки салқинда бошланадиган гавжум ҳаётни тасвирлайди. Иссиқ ҳатто ҳайвонларни ҳам лохас қилиб қўяди. Бунда улар ҳатто ўз душманига бўлган ғазабини ҳам, муҳаббатини ҳам унутиб юбориши, илон товусни қувламай, шеър эса филни кетига тушмай, илонни тошбақага тегмай қўйиши ва ҳар бир жонзот фақат ўз жонини иссиқдан асраш талвасасига тушиб, салқин жой ёки муздек сув қидиришдан бошқа ташвиши бўлмаслиги ҳақида сўз боради. Асар охирида муаллиф китобхонга ёз фаслини яхши ўтказиб олиш ниятини билдиради. «Варша кал» ( « Varsha kal»)  иккинчи фасл номи (июль-август). Бу фасл ҳам ўзгача гашт олиб келади. Иссиқ ҳаводан кейин келган ёмғир фасли барчанинг жонига оро киради. Севишганлар ёмғир тагида учрашиб севги ва висол лаҳзаларини ўтказадилар. Индра маъбуди осмонга булутларни ҳайдаб ёмғир қуйдиради. Табиат ёмғирдан яна қайта уйғонгандек бўлади.

Чанглардан тозаланган табиат янаям гўзаллашади, бундан ташқари ёмғир яхши ҳосил гаровидир. Бу фаслда қаттиқ ёққан ёмғирдан ариқлар, кўллар ва дарёлар тошади, ёмғирдан кейин очилган гуллар билан аёллар сочларини безаб табиат қўйнига , тоғ ён бағирларига айлангани чиқадилар. Ҳиндистонда бу фасл «Барсат ка махина» ёка « Саван ка махина» («ёмғир ойи») деб ҳам аталади ва халқ орасида бу фасл севги фасли номи билан юритилади. Шу боис муаллиф бу фаслни тасвирлашни тугатишда ҳар бир китобхонга «Барсат ойи сенга мухаббат олиб келсин» деб тугатади. «Карат» ( « Karat »)  учинчи кўз фаслининг номи (сантябрь-октябрь). Бу фаслни Калидаса худди келинчакка ўхшатади. У худди келинчакка ўхшаб «каша» гулига безаниб келади. Кўз аёл гўзаллиги билан қиёсланиб, унинг билакларидаги билакузукларининг қўнғироқдек овози билан солиштирилади. Қизил нилуфар аёл нинг лаби, товуснинг юриши аёлнинг юришлари, кўк нилуфар аёлнинг қоши билан қиёсланади. Бу фаслнинг ҳам ўзига яраша қулайликлари ҳақида ҳам сўз боради. Унда одамлар секин - аста иссиқ ҳаводан қутулиб келаётган совуқ қишга тайёргарлик кўра бошлайдилар. «Хемант»(« Hemant »)  қиш ф а сл ининг биринчи қисми (ноябрь- декабрь). Бу фаслда дарахтлар баргини тўкади, нилуфар гуллари уйқуга кетади, ерни туман қоплайди. Аёллар сўлиган ва ҳидини йўқотган гулчамбар - лардан ўзларини ва уйларини тозалай бошлайдилар. «Шишар» (« Shishar »)  қиш фаслининг номи (январь-февраль). Бу фаслда ҳамма совуқдан жон сақлаш пайига тушиб қолади. Иссиқ кийимлар кийиб, печкани олдида иссиқ чой ичиб ўтириш одамларга одат тусига киради. Лекин совуқ фаслнинг ўз гуллари мавжуд. Айрим дарахтлар шундай гуллайдики , ҳатто ёз фаслида ҳам бундай гулларни учратиш қийин. «Васант» (« Vasant »)  фаслларнинг гўзали баҳор фаслининг номи (март-апрель). Бу фаслда ҳаммаёқ кўкаламзорга айланади. Манго гуллари ва асаларилар уйини бузган и дек ҳаммада севги ва қувонч табиат билан бирга уйғонади. Баҳорда табиат қайта туғилиб яна ҳам гўзаллашади. Дарахтлар гуллар билан тўлади. Кунд у злар ёқимли иссиқ, кечалар ёқимли салқин

бўлади. Ашока дарахти гуллайди. Бу фаслда ерда севги худоси ҳукм суради. Севгилисидан айрилганлар изтироб билан куйлаб, булутдан бу ҳақда се в гилисига хабар етказишини илтимос қилади. Булут гўёки учиб юриб йулда қизга бу ҳақда хабар етказа олишига ишониб унга мурожаат қилади лар . Бунда ке зи б юрган булут босиб ўтаётган йўлдаги табиат гўзалликлари, шаҳарлар ва саройлар, шарқ бозорлари ва бошқа турли кўринишлар китобхон кўз олдида н ўтади. Бу асарда ҳам Ҳиндистоннинг табиати гўзалликлари ва географияси билан яқиндан танишамиз. « Қўлга киритилган Урваши» (« Vikramurvashi ») асарининг сюжетини Калидаса қадимги ҳинд адабиётидан олган. Бу драма афсонавий бўлиб, шоҳ Пурурваса ва Урваши ҳақида дир . Урваши осмон маъбудасидир. Шоҳ Пурурваса эса Сома худосининг ўғли Буддха нинг ўғли. У ой сулоласи га мансуб. Онаси Ила башарият онаси ҳисобланмиш Ману нинг қизидир. Калидаса асарларида шоҳ образи кўп, лекин Пурурваса энг яхши шоҳ образидир. У драмада кўпроқ шоҳ сифатида эмас , балки содиқ ошиқ сифатида гавдаланган. Шоҳнинг севги изтиробларини тасвирлаш учун Калидаса катта-катта монологлардан фойдаланган. Унинг севгилиси Урваши эса осмон қизи бўлгани сабабли у ерга қайтиб чиқиб кетиши лозим эди. Ер юзида у , то фарзанди туғилгунча яшаши лозим эди. Лекин Калидаса учун севги энг муқаддас туйғу бўлганлиги сабабли ошиқларни бир-биридан ажратгиси келмайди ва фарзанд туғилганлиги ҳақидаги хабарни осмондан яшири ш эпизодини киритади. Диний нуқтаи назардан қараганда, ҳар бир инсон Яратганга интилиши, ердаги гуноҳлардан тезроқ қутулиб абадий роҳатга интилиши керак, лекин Калидаса бахтни фақат ерда, ва айнан севгида, деб билади ва бу бахтни энг юксак бахт деб билади. Урваши ҳам жаннатдек гўзал осмон ҳаётини ердаги севгига алмашади. Шу тарзда асар яхшилик, яъни севги ғалабаси билан тугайди. Калидаса ижодининг аҳамияти . Калидаса ижодининг кейинги давр адабиётига, хусусан, ҳинд драматургиясига таъсири жуда катта. Ҳинд драматур гиясида Калидаса яратган анъана бугунги кунгача ҳам ҳинд театр

саҳна ларида қўлланиб келинмоқда. Калида садан таъсирланиб драматик асарлар яратган унинг бир қанча шогирдлари ҳам бўлган. Улардан айримларининг номини Калидаса ўз асарларида тилга олган. Жумладан, Бхаса, Саумилу, Кавипутру ва бошқалар. Калидаса ўз драмаларида кўпроқ шоҳ саройи, унинг атроф муҳити билан боғлиқ воқеаларни ва шу билан бир қаторда шоҳнинг шахсий ҳаётидаги муҳаббат можаро ларини кўпроқ тасвирлаган. Бу образларда Калидаса шоҳнинг ижобий ва салбий хусусиятларини очиб беришни, унинг камчиликларига сабабчи бўлган шахсий хусусиятларини очиқ танқид остига олган. Шу боис унинг шоҳ образидаги қаҳрамонлари одил ва халқпарвар бўлиш билан бир қаторда ўз вазифасини, ўз мажбуриятини унутган, уни суистеъмол қиладиган шоҳлар ҳам бўлган. Лекин асар якунида улар, кўпинча, маъбудлар ёки халқ донишмандлари ёрдамида тўғри йўлни топиб ўз орзу ва мақсадларига эришадилар. Калидаса ўз пьесаларини саҳналаштиришда ўзидан олдин ўтган турли муаллифларнинг театр санъатига оид яратган рисолалари билан яқиндан танишиб улардаги ҳали саҳна юзини кўрмаган қонун қоидаларни театр саҳнасига олиб чиқади ва улар яратган янгиликларни биринчи бор саҳнада қўллашни бошлайди натижада театр санъатини янада юқори поғонага кўтарилишига сабабчи бўлади. Шу боис Калидаса даврида ҳинд драматургияси ўзининг тараққиёт чўққисига чиққан деб бежиз айтилмайди. Калидасанинг театр саҳнасига олиб кирган янгиликларидан яна бири кўптиллиликдир. Кўптиллилик илгари ҳам бўлган бўлса-да, Калидаса уни яна ҳам ривожлантирди ва ҳар бир саҳна кўринишига киритди. Бу эса маҳаллий тилларнинг бадиий жиҳатдан сайқалла нишида катта аҳамият касб этди. Калидаса ўз пьесаларини яратишда халқ донишманд лигига кўп мурожаат қилган. Шу сабаб унинг пьесаларида халқ мақол ва маталлари жуда кўп . Калидаса сарой драматурги бўлса-да, ҳеч қачон халқ манфаат лар идан узоқлаш маган. У шоҳни, лозим бўлса мақтов остида қолдиради, лозим бўлса танқид остида. Жумладан, Шакунтала драмасида

шоҳ Душьянтанинг Шакунталани унутиб уни кўп йиллик азобга қўйишини шоҳнинг салбий томони сифатида бемалол танқид остига олади. Хулоса қилиб айтганда, Калидаса ижоди бизга қадимги ҳинд драматургияси ва театр санъати ҳақида тўлиқ тасаввур ҳосил қилишга имкон беради. У нафақат қадимги ҳинд драматургиясининг балки бутун Ҳиндистон драматургиясининг энг йирик вакилидир. Унинг драма соҳасига, унинг равнақига қўшган ҳиссаси беқиёсдир. Унинг пьесалари эса ҳанузгача ҳинд халқининг энг севимли драмалари бўлиб қолмоқда. Таянч сўз ва иборалар: нидагха кал, Вильям Джонс, қора она, Хабарчи булут, варша кал, Шакунтала, Ост-Индия, Георг Форстер, карат, Гёте, Карамзин, Рагхуванша, Арьябхатт, Брахмагупта, йил фасллари, Қутб-Минор, Агнимитра, Ажанта-Эллора, Кали ман, Парвати, шишар, Мегхадута, Ритусамҳара, Кумарасамбхава, Малявика, Викрамурваши хемант, васан,. Роман ва сатиранинг шаклланиши 6.1 Шоир Бҳаратрихари ижоди Bharatrihari Бҳаратрихари яшаган давр император Ҳарша шоҳлик қилган даврга тўғри келади. У ҳақидаги дастлабки маълумот Хитойлик сайёҳ И Цзинь асарларида учрайди. Унга кўра Бҳаратрихари VII аср ўрталарида яшаган деб тахмин қилинади. Лекин унинг қачон оламдан ўтгани хақида маълумот йўқ. И. Цзиньнинг Бҳаратрихари ҳақидаги маълумоти кўп асрларгача Хитой чегараларидан ташқарига чиқмаган. Фақат XIX асрда И. Цзиньнинг саёҳат таассуротлари инглиз тилига таржима этилганидан кейин Европа Бҳаратрихари номи билан биринчи бор танишади. Ҳиндистонда эса унинг номи дастлаб IX асрда Сомадева Сур нинг «Янастилака» асарида учрайди.

Номаълум муаллиф томонидан ёзилган бир шеърда ҳам Бҳаратрихари ҳақида сўз юритилган бўлиб у қуйидаги мисраларни битган: Есть много великих поэтов, Есть много великих ученых, Но только один Бҳаратрихари Велик как поэт и ученый. Бҳаратрихари ўз дунёқараши га кўра умумжамият қарашларидан фарқли равишда динийликдан йироқ бўлган. Бҳаратрихари шеъриятининг мазмуни муқаддас китоблар, улардан ҳам аввал яратилган ведалар, ва қолаверса, Яратганни ҳам танқид қилиш билан боғлиқ бўлгани сабаб ўз даврида ва ундан кейинги кўп асрлар давомида унинг шахсияти ҳам, ижоди ҳам тан олинмай келинган ва унга қаршилар ҳам жуда кўп бўлган. Айниқса, унинг «Вакьяпадия»  «Сўз ҳақида илм» асари ҳақида турли хил фикрлар билдирилган. Фақатгина X асрда Утпалачарья биринчи бор Бҳаратрихарининг номини тилга олган. Унинг грамматика соҳасида кўп янгиликлар, назариялар яратгани, айниқса санскритни ўрганиш борасидаги илмий изланишларига кўп танқидий фикрлар билдирилган. Жумладан, С. Айяр Бҳаратрихари асари ҳақида фикр билдириб, «Бҳаратрихарининг хатоси шуки, у санскрит тилининг қоидаларини тушунтириш ўрнига фалсафий қарашларга берилиб кетган» деган эди. Лекин бу хусусият деярли барча давр адабиётига хос бўлиб ҳинд адибиётини фалсафасиз тасаввур этиб ҳам, фалсафасиз тушуниб ҳам бўлмайди. Уларда «артха»  бойлик, «кама»  севги, «дҳарма»  дунё ҳақида фикр мулоҳазаларнинг ҳаётий аҳамияти айнан адабиёт саҳифаларида ёритиб берилади. Жумладан, мокша  руҳ озодлиги ҳақидаги қарашлар эса «Махабҳарата» эпосининг ўн иккинчи китобини тўлиқ эгаллаган. У «Мокшадҳарма» деб аталади. Бхагавадгитанинг олтинчи китоби ҳам шу муаммога бағишланган. Бҳаратрихари асосан грамматик а мутахассиси бўлган. У Патанжали, Панини каби буюк грамм а тик ларнинг асарларига ҳам изоҳлар ёзган. У граммати кани барча билимларнинг асоси деб билган ва уни қуйидагича баҳолаган :

Высочайшим из подвижничеств, Наиближайшим к Брахману, Мудрые называют первой Грамматику среди вед. Яна бир шеърида: Есть первая ступень На лестнице к освобождению; Это прямая дорога Для всех, жаждущих мокши. Грамматикани билмасдан туриб гапни тўғри тушуниш мумкин эмас, демак гапни тўғри тушунмаслик ведаларни тўғри тушунмасликка олиб келади. Шу сабаб грамматика ни билим лар асоси деб ҳисоблаган Бҳаратри - хари. Унинг бундай қарашлари ортодоксал брахманлар фикрига доим қарши бўлиб улар билан доим тўқнашувга учрар эди. Шу сабабли ҳам кўп вақтларгача у ҳақида ҳеч ким ҳеч нарса ёзмаган. Унинг ҳаёти ҳақидаги маълумотлар кўпинча и ккинчи даражали манба деб қараладиган мерослар таркибидан қидирилган. X асргача Бҳаратрихари ҳақидаги фақат учта эслатмани учратиш мумкин ва у ларнинг ҳаммаси танқидий мазмунда . XI асрда Кшемендра ўз асарида унинг номини тилга ол ган . XIII-XIV асрларга қарашли бир ёзма ёдгорлик таркибида ҳам унинг номи учрайди , лекин асар муаллифи аниқ эмас. Тахминларга қараганда муаллиф жайн дини вакили Мерутунга д еб ҳисоблашади. Асар «Ярим тарихий шахслар ҳаёти ҳақида афсоналар китоби» деб номланган . Бҳаратрихари ҳақида у ерда биринчи марта ижобий фикр билдирилган: «Бир брахман Панини грамматикасини яхшилаб ўрганиш учун Ганеша маъбудига мурожаат қилади. Ганеша эса унинг илтижосини қабул қилади ва амалга оширади. Брахман эса саройга бориб грамматикани тўлиқ гапириб беради ва шоҳ унинг бу билими учун тақдирлайди. Натижада у тўрт хотинлик бўлади: тўрт аёли тўрт каста вакиллари эди. Кшатри кастаси вакили бўлган хотинидан Викрама дитья туғилади, шудра кастасидаги аёлидан Бҳаратри ха ри туғилади. Паст

табақа вакили бўлганлиги сабабли дарсда барча ўқувчилар билан бирга ўтириб эмас , балки пастда, ер остида ўтириб билим олади. Устози икки мисра шеърни таҳлилга берганида юқоридаги уч ўғил шеърнинг иккинчи қаторини тушунмаганлигини билдири ши керак эди. Шуни қилмаганлиги учун устоздан гап эшитади. Шунда у ўрнидан туриб юқорига чиқиб иккинчи мисрани мазмунини айтиб беради. Устози эса унинг билимдонлигидан ҳайратда қол ган экан » . Голландиялик миссионер Рогер ҳам Ҳиндистонга сафар қилиб у ерда Бҳаратрихари ҳақида эшитганларини ўз китобида ёзиб қолдирган. Кўп китобларда Бҳарат рихарига «шудра» кастаси вакили, лекин жуда ақлли, зеҳнли, илмли деб таъриф берилади. Бҳаратрихари, юқорида айтганимиздек, асосан грамматик а мутахассиси сифатида танилган. Лекин у яхшигина шоир ҳ ам б ў лган ва ундан ажойиб мазмундаги шеърлар мерос бўлиб қолган. Бҳаратрихари икки янги жанр яратиш билан ўз даври шеърияти ривожига катта ҳисса қўшган. Улар: «шатака» ва «дашака» («ўз миралик») жанрлари бўлиб «шатака» «юз мисра», «дашака» эса «ўн миср» деган маъноларни англатади. Бҳаратрихарининг «шатака» жанрида яратган учта асари маълум, улар: «Нитишатака», («Сиёсат ҳақида»), «Шрингарашатака» – («Севги ҳақида»), «Вейрагья – шатака» («Ҳижрон ҳақида»). Рогер асарида биринчи марта Бҳаратрихари асарларининг шакли ҳақида маълумот берилган. Унинг ёзишича, ҳар бир шатака ўн бобга бўлинган. Демак, бир «шатака»да ўнта «дашака» бўлиб, ўнта ўн мисралик дашакадан битта юз мисралик шатака тузилган. Голландиялик Рогер Бҳаратрихарининг «Нитишатака» ҳамда «Вейрагьяшатака» асарлари тўғрисида сўз юритади ва уларни дидактик аҳамиятга эга бўлган, халқ илмини ўзида мужассамлаштирган, худди кинояли ҳикоялар, яъни притчаларга ўхшаб ёзилганлигини таъкидлаб ўтади, лекин иккита шатакада тўққизинчи ва ўнинчи боблар йўқлиги ҳам айтиб ўтади. Дарҳақиқат, шатакалар, ҳанузгача, худди шу шаклда мавжуд. Рогер Бҳаратрихарининг яна

бир асари ҳақида сўз юритади. Бу «Шатакатраям» бўлиб уни «Тришати», яъни «Уч юз мисра» деб ҳам атайдилар. Бу асар тўлиқ ҳолда мавжуд. Бҳаратрихарига тегишли бошқа асарлар ҳақида бошқа сўз юритилмаган. XVII-XVIII асарларга келиб Бҳаратрихарининг аниқ учта асари борлиги аниқланган. Булар: «Шатакатраям», «Вакьяпадия» ва «Махабхашьятика». «Шатакатраям» 1948 йилда ҳинд математиги, филологи ва тарихчиси Д.Д. Косамби томонидан ишлан ган. У бу асарнинг танқидий матнини нашр эттиради. Косамби саккиз юз мисралик асарни тўлиқ ўрганиб чиқади. Асарнинг биринчи қисми «Нитишатака дир». У маъбудни куйлаш билан бошланади. Мана шу қисмда муаллиф ҳақида маълумот борилган. «Нити» сўзининг лексик маъноси сиёсат, этика, билим ва шунга ўхшаш маъноларда ишлатилиши мумкин. Лекин бу ерда унинг маъноси «Ҳақ қарашлари» , яъни «Яратганнинг сиёсати» маъносида қўлланилган бўлиб Бхратриҳари Яратган ҳақидаги ўз қарашларини мана шу асар мазмунида берган. «Нитишатака»да ҳам ўнта «дашака» дан ташкил топган. «Дашака»ларнинг номлани ши қуйидагича, Масалан, « Аҳмоқ лар ҳақида ўнлик», «Олим лар ҳақида ўнлик», «Бойлик ҳақида ўнлик», «Ўзгаларга ёрдам ҳақида ўнлик», «Тақдир ҳақида ўнлик», «Карма ҳақида ўнлик» ва бошқалар, масалан, «Аҳ моқлар ҳақида ўнлик» дан намуна: Чтоб скрыть невежество, Молчанье создано Творцом  Всегда глупцов оно украсит. Особенно в собранье мудрых. Шеърлардан бирида Бҳаратрихари шундай дейди: Не рухнет этот мир, Пока жив человек, Который родичей своих Насытить сможет, И к слугам – добрым быть,

И хитрым – с подлецом, С царями – дипломатом, Доблестным – с врачом, Решительным – средь женщин, Терпенья полным  с дряхлым стариком И к добрым людям – полным доброты. * * * Когда слоны могучие в оковах, Томяться птицы в клетках, Затемнены планетами Луна и Солнце, А мудрый нищ,  я верю в мощь Судьбы. Яна бир шеърда дейди: Если хочешь, мудрец, насладиться блаженством, Не стремись ты ни к подвигам, ни к преступленью, Знай лишь молись пред богиней Кривулей – Ведь это она честных  в мерзавцев, Умных людей в дураков обращает. Друзей  во врагов и незримое – в зримое, Амриты сладость – в смертельнейший яд! Бҳаратрихари дунёни, уни англаш учун яратилган барча билимларни, ундаги қонун қоидаларни, барча динларни, инсон ҳаётинин ҳар бир икир- чикирини, ғам-ташвиш ва муаммоларини чуқур ўрганади. Аввалига адиб бу билимларнинг барчасига, хоҳ улар диний бўлсин, хоҳ фалсафий, хоҳ халқ тажрибаси меваси бўлсин, қаттиқ ишонади ва уларни инсонни бахт-саодатга элтувчи билимлар сифатида қабул қилади. Лекин ҳаёти давомида на мантра(тиловат)лардан, на ибодатдан, на олган чуқур билимларидан инсон бахтли, саодатли ҳаётга эриша олмаётганлигини кузатавериб бу билимлар ҳаётда ўз мазмунини оқламаслигини, улар инсоннинг ҳеч бир муаммосини ҳал қила олмаслигини тушуниб етади. Ҳеч қайси билимдан ўз саволларига тўлиқ жавоб топа олмаган Бҳаратрихари Яратувчини бир «Кривуля», яъни

«Ўз ўзини пайсалга солувчи» экан деган хулосага келади ва бу хулосаларини ўзининг шеърий мисралари орқали баён этади. Бҳаратрихаридаги бу ички қарама-қаршиликлар унинг олам ва ундаги билимлар ҳақидаги фикрларининг тубдан ўзгаришига олиб келади. Шоир ўз яшаётган даврини, ва умуман, дунёнинг аслиятини тушуниб етади. Ўзининг ва жамиятнинг ҳаёти тажрибаси асосида борлиқ ва инсоният оламининг муҳим муаммолари уларнинг сабаб ва оқибатлари, барча динлар ва турли диний ғояларнинг ҳаётдаги аҳамияти ва ўрни нимадан иборат эканлигини тушуниб етиб улар у кутган натижани беришга қодир эмаслигига ишонч ҳосил қилади. Натижада Бҳаратрихарининг олам ҳақидаги хулосаси уни қабул қилиш эмас, балки инкор этишдан иборат бўлиб дунё тузатиб бўлмас бир чигаллик экан деган хулосага келади.

Адабиётлар рўйхати 1. Абрамович Г. Л. Введение в литературоведение. М., 1970 2. Адабий тур ва жанрлар. Т., 1992. 3. Анализ литературного произведения Л., 1976 4. Ашурбоева. Дж. Саадат Хасан Минто и его новелистика. Автореферат диссертации. Т.,1969 5. Баранников. А.П. Образы современной прозы Ҳиндустана 4., II А. 1930 6. Брагинский. И.С. Проблемы востоковедения. М., 1974 7. Бычихина. Л.В., Дубянский А.М.. Тамильская литература. М., 1987 8. Вопросы истории, экономики и культуры народов Средней Азии. 9. Взаимодействие культур Востока и Запада. М.,1987 10. www.wiki.arxiv.uz 11. www.pedagog.uz

O'xshashlar

«Монахлар ҳақида ўттиз икки ҳикоя» (Монахлар хакида уттиз икки 32 хикоя)

Абдурауф Фитрат-илғор жадид ижодкори

Мактабда ёзувчи таржимаи холини ўрганиш

Ҳамза Хакимзода Ниёзий

Фитратнинг хаёти ва ижоди