Drama Drama qahramoni - inson shaxsi Drama predmeti - harakat Dramatizm - Adabiyot - Referatlar

Drama Drama qahramoni - inson shaxsi Drama predmeti - harakat Dramatizm

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71.5 KB

Ko'chirib olish

Drama Drama qahramoni - inson shaxsi Drama predmeti - harakat Dramatizm Drama konflikti Dramada so`z Drama janrlari Tragediya Reja: 1. Kirish 2. Drama Drama qahramoni - inson shaxsi 3. Drama predmeti - harakat 4. Dramatizm Drama konflikti 5. Dramada so`z 6. Drama janrlari 7. Tragediya

V. G. Belinskiy dramatik turning o`ziga xosliklarini tekshirar ekan: “Drama hozirgi zamonda o`quvchi yoki tomoshabin ko`zi oldida bo`layotgan kabi ko`ringan kechmish voqyeadir”-, deydi va unda “ shaxslar o`zlarini harakatda ifoda qilishlari kerak ” (V. Belinskiy, 193- bet) ligini ta`kidlaydi. Chunki “Epopeyada voqyea, dramada odam hukmrondir. Eposdagi qahramon – voqyea; dramaning qahramoni – inson shaxsidir ”. Eposdagi voqyea “tabiatning o`zginasi” bo`lsa, “Dramada hayot faqat o`z – o`zicha mavjud emas , balki o`zi ham mavjuddir , u idrok etilgan ong kabi, erkin ifoda kabi mavjuddir... Dramada... voqyea ustidan inson hukmronlik qiladi, inson o`z irodasi bilan voqyeani istaganicha yakunlaydi, unga istaganicha xotima beradi ” (V. Belinskiy, 144- bet, Ta`kidlar bizniki – H. U). Bu mulohazalar dramaning predmeti – harakat ekanligini asoslaydi. “Drama nazariyasi”ning muallifi Hafiz Abdusamatov “Dramaning predmeti harakatdir”, degan fikrga qo`shilib bo`lmaydi, deydi. Uningcha dramaning predmeti – “harakatdagi yoki harakat qiluvchi insondir”. 1 Holbuki, inson – adabiyotning predmeti, uni kashf etish – hamma turlarning vazifasidir. So`ngra, “harakat faqat ishtirok etuvchi shaxslar bilangina emas, balki ularni ishga solgan holatlar bilan bog`lanib ketadi” (H. Abdusamatov, 63- bet) ekan, “harakat – dramaning qon tomiri” (H. Abdusamatov, 75 bet) ni tashkil etarkan, demak, dramaning predmeti harakatdir. I. O. Sultonov dramaning spesifikasini belgilashda “uch burchak” - yozuvchi, teatr va tomoshabinning o`zaro munosabatlaridan kelib chiqadilar va dramaning kollektivizmga mo`ljallanganini – bosh alomat deb baholaydilar (I.Sulton, 267-270 b.). Holbuki, drama – badiiy adabiyotning “vakilidir”, uning sahnadagi ijrosi (rejissyor va aktyorlar kashfi), tomoshabinlarning munosabati – teatr san`ati ilmining vazifasiga kiradi. Xullas, V. Belinskiy ta`kidlagan harakat birligi – asosiy ideyaning birligi asosida bosh xususiyatni tashkil etadi. Shuning uchun ham “Dramada harakat faqat 1

va boshlicha jismoniy harakat ma`nosida emas, balki dastavval va boshlicha muallif ifoda etmoqchi bo`lgan bosh g`oyaning rivoji ma`nosida tushunilganidek, konflikt ham bosh qahramon (yoki qahramonlar) ning o`z maqsadlarini amalga oshirish yo`lida uchratgan to`siqlarni yengishi jarayoni ma`nosida, ya`ni keng ma`noda tushunilishi kerak” 2 Ana shundagina harakat konfliktning bag`rida yashaydi, ya`ni harakat konfliktni, konflikt harakatni ishga soladi; biri – biriga asos, bir –biriga quvvat bo`ladi; biri – birisiz yashay olmaydi; birining zaifligi ikkinchisining zaif bo`lishiga sabab bo`ladi; pirovardida, ikkalasi birlashib bosh g`oyani aniq ifoda etishga, qahramonlar qalbidagi “po`rtana”ni ochishga beminnat xizmat qiladilar. Harakat va konfliktning birligi – dramada kuchli dramatizimni talab etadi. “Agar, masalan, ikki kishi bir nima to`g`risida bahslashsa, bu yerda faqat drama emas, balki dramatik element ham yo`q; ammo bahslashuvchilar bir-biridan ustun chiqish uchun, bir-birlarining xarakterlarining qanday bo`lmasin biron tomonini bosib qo`yishga, yoki ruhning zaif qillarini chertib qo`yishga urinsalar va bu narsa orqali ularning xarakterlari ochilsa, nihoyat bahslashuv ularni bir-birlariga nisbatan yangi munosabatda bo`lishga majbur qilsa-bu narsa drama deb atalishi mumkin. Dramada muhim narsa-uzundan uzoq hikoyalarning yo`q bo`lishidir, xar bir so`z dramada harakat-amal bilan ifodalanishi lozim” (V. Belinskiy, 207- bet). Shu nuqtai-nazardan “So`nggi nusxalar” (A.Qahhor)dagi Suxsurov va qorining dialogi xarakterlidir: “Qori. Bundan bir necha muqaddam Suxsurov kaminani chorlab “pechkaga bir miqdor pul tashladim, sizga omonat”, dedi. Suxsurov (ko`zlari olayib). Men pechkaga pul tashlaganim yo`q! (Birdan fosh qilib) O`zi mahkamai sha`riyatdan yulgan pullarni yashirib yuradi. Qori (joni-poni chiqib). Bo`hton! O`zi pora olgan aqchalarni pechkaga tashlaydi. Obidjon. Siz olib turasizmi? Sizga qancha tegadi? 2

Qori. O`zi zakot tariqasida bir miqdorini machitga berib turadi. Shaytonulla`in! Suxsurov. O`zing shayton! Tekinxo`r! Qori. Poraxo`r! Suxsurov. Ruhoniy. Qori. O`g`ri, muttaham”. Ko`rinayaptiki, bu bahs Suxsurov va Qorilarning poraxo`rliklarini yaqqol ochmoqda. Hamtovoqlarning haromxo`rlikka asoslangan do`stligi haqiqiat tarozusida o`lchanar ekan, ularni bir-biriga dushmanga aylantira-di. Garchi epos va lirikaning xususiyatlari dramada mavjud bo`lsa-da, ya`ni eposga xos voqyea, lirikaga xos lirik kechinma dramada yashasa-da, ular boshqacha sifat kasb etadi. “Drama joy, voqyealar, holatlar, shaxslarning epik ravishda tasvir qilishga yo`l qo`ymaydi, ular xammasi bizning ko`z oldimizda bo`lishi lozim” (V. Belinskiy, 193-bet). Dramadagi subyekt lirikadagi kabi “O`z ichiga markazlashgan ichki dunyo emas, u endi shoirning o`zi xam emas, u endi chiqadi, uning o`z faoliyati bilan tashkil qilingan obyektiv va real dunyo o`rtasida mushohada uchun o`zi turib qoladi, u bo`lingan va bir ko`pgina shaxslarning jonli to`dasidir, ularning harakati va qarshi harakatlaridan drama yasaladi” (V. Belinskiy, 193-bet). Shu sababli ham dramada qahramon voqyea emas, lirikadagi muallif ham emas, balki shaxsdir. Dramatik asarda hamma narsa bizning ko`z oldimizda ro`y beradi, inson shaxsi-o`z ichidagi to`siqlar bilan kurashib, ularning goh yengib, goh yengilib, goh iztirob chekib, goh quvonayotgan-ruhiy holatlari turfa-xil va qarama-qarshilikka boy harakatdagi (bosh g`oyani ifoda etish yo`lida to`xtovsiz rivojlanuvchi) odam bo`lib gavdalanadi. Buni yuqoridagi misolimiz ham, undagi Suxsurov, Qori shaxslari-obrazlari ham to`liq isbotlaydi. Ko`rinadiki, dramada harakat bosh alomatdir, harakat bilan omuxtalangan, boyitilgan (harakatlashgan) hamma narsa yashashga haqlidir. Harakatlashmagan narsaning, vositaning dramada bo`lishga haqqi yo`q. Buni V.Belinskiy aniq ta`kidlaydi: “Romanda ba`zi bir shaxs voqyeada chinakam ishtirok qiluvi bilan emas, balki original xarakterga ega bo`lgani uchun joy olishi mumkin (Masalan,

“O`tkan kunlar”dagi Xushro`y obrazi kabi-H.U.); dramada esa voqyeaning borishi va taraqqiyot mezonida (demakki, dramadagi harakatda-H.U.) zarur bo`lmagan bitta ham shaxs bo`lmasligi kerak. Soddalik, u qadar murakkab emaslik va harakat birligi (asosiy ideyaning birligi ma`nosida) dramaning asosiy shartlaridan biri bo`lishi lozim; unda hamma narsa bir maqsadga, bir mo`ljalga qarab yo`nalishi kerak. Dramaning butun qiziqligi asosiy shaxsda, taqdirida dramaning asosiy fikri ifodalanadigan shaxsda to`planishi kerak” (194-bet). Syujetning siqiqligi ham, kompozisiyaning zanjirsimonligi ham, dramatizmning o`tkirligi ham, konflikt keskinligi ham, so`zning tushunarli bo`lishi ham (“Tushunarli nutq qimmatli nutqdir” - Aristo-tel), qahramonning sun`iyligi ham (“Tragediya ko`proq sun`iy asardir”-Belinskiy) yuqorida aytilgan mulohazalarning (harakatning) mevasidir. Ana shu qiyin xislati bilan V.Belinskiy yozganidek, u “San`atning gul tojidir, adabiyotning oliy bosqichidir” (199-bet); Shuning uchun ham u “Madaniyati yetuk xalqda, uning tarixiy taraqqiyoti ko`rkam gullagan davrda paydo bo`ladi” (201-bet); “Buyuk san`atkorlar aksar epik asarlardan boshlaydilar, lirika bilan davom qildiradilar, drama bilan bitiradilar” (203-bet). Jumladan, dramada avtor nutqi (remarkadan tashqari) ishlatilmaydi, qahramonlarning sa`yi – harakati, ruhiyati, butun borlig`i-olamini o`zlarining harakat va nutqlari orqali ochadilar. “Shu bilan birga, dramadagi so`z oddiy so`z emas, balki harakat hamdir. Har bir replika (Personaj aytgan jumla) personajlar munosabatiga, albatta, ozgina bo`lsa ham o`zgarish kirgizadi va muallifning bosh g`oyasining shakllanishini jindak bo`lsa-da, rivojlantiradi. “Halqasimonlik” replikaning ham xarakterli xususiyatidir: har bir personajning replikasi undan avval gapirgan personajning replikasi “ichidan” kelib chikadi va boshqa personajning javob replikasini tug`diradi, unga “ilinib qoladi”. Dialog dramada fikriy “qilichbozlik”-dir”... (I.Sulton, 277-bet). “ Alomat . Endi bor umidingiz bolalaringizdan, ularni o`qitib “katta odam” qilmoqchisiz. Lekin ularingizdan “katta odam” chiqmaydi. Qishin-yozin daladan

beri kelmaydigan chalasavod bolalardan hyech balo chiqmasligini bilasiz. Farzandlaringizning o`zingizga o`xshamasligini istaysiz, demak, o`zingizning kimligingizni ham bilasiz! Aqlingiz yetadi! Lekin yana “ko`pga kelgan to`y” deb yuraverasiz! Axir umr o`tib ketayapdi-ku, Qo`chqor aka! Qo`chqor (ko`ngli to`lib). Baribir yig`lamayman!... Yaxshi yashayapmiz, bildingizmi?... Alomat. Yig`laysiz... Ana, ko`nglingiz to`lib turibdi... Labingizni tishlamang, Qo`chqor aka, foydasi yo`q. Axir, yosh ko`zdan chiqadi, og`izdanmas... Qo`chqor (yig`lagudek bo`lib). Birov sizga hayotidan noliyaptimi? Alomat. Hamma gap shunda-da — nolimaysiz. Ko`nikib ketgansiz. Yaralar toshga aylangan-og`riq sezmaydi. Dod solib baqirish-ku, qo`lingizdan kelmas, hyech qursa ingrab qo`yishga ham qodir emassiz, Qo`chqor aka? “Hayot deganlari shunaqa bo`lar ekan” deb umringizni o`tkazyapsiz. Qalbingizni unut bo`lib ketgan, o`zingiz ham bilmaydigan alla qaysi burchaklarida miltillayotgan ushoqqina norozilikdan qo`rqasiz, uyalasiz, uni sezmaslikka olasiz! To`g`ri, qadr- qimmatingizni oshkora haqoratlanganda o`sha miltillayotgan cho`g` alanga olganday bo`ladi va siz uni aroq bilan o`chirishga urinasiz. Dunyoga shirakayf ko`zlar bilan qarab taskin topasiz, bir qadar yupanasiz ham. Lekin ertasi kuni kayfingiz tarqab, dunyo yana asl holiga qaytadi! Shunda o`zingizni qo`yarga joy topolmaysiz, hadsiz-hududsiz olamda mushtdekkina jussangizni qo`ygani joy yo`q! So`ng yig`lamoqdan o`zga chorangiz qolmaydi va o`ksib-o`ksib yig`laysiz... Qo`chqor (Ko`zlarida yosh o`ynab). Yol-g`o-on!... Men hyech qachon yig`lamaganman!... Alomat . Yig`lagansiz. Faqat ko`zingizning narigi tomoni bilan yig`lagansiz. Ko`z yoshlaringiz tashqariga emas, ichingizga oqqan. Mana, mening ichim to`la temir-tersak, sizning vujudingiz esa faqat va faqat ko`z yoshidan iborat. Lim-lim yosh...

Qo`chqor (Baralla yig`lab yuboradi, sapchib turib oyog`i ostidagi qutini zarb bilan tepadi). E, padariga la`nat hammasining!!!” 1 Dramaturg Sharof Boshbekovning “Temir xotin” tragikomediya asaridan keltirilgan ushbu parchada ham yuqoridagi nazariy mulohazalar isbotlangan: Alomat va Qo`chqorning dialoglari – “halqasimon” - biri-biridan kelib chiqadi; jo`shqin – qishloq haqiqati ochiq oshkor qilinayapti; qishloq kishilarining qalbidagi fojia samimiy tarzda yengil kulguga “o`rab” uzatilayapti... Dramatik tur rivoji davomida juda ko`plab janrlarning tug`ilishiga sabab bo`lgan. Uning janrlarini o`rta va kichik shakllarga bo`lib o`rganish rasmi hamon saqlanib kelmoqda. O`rta shakl-tragediya, komediya, tragikome-diya, drama, melodrama. Kichik shakl – intermediya, vodevil, bir pardali pyesa, kichik inssenirovka, monodrama, dialog va sh.k. Ushbu janrlardan bittasiga-dramatik turning “Butun mohiyatini o`z ichiga oladigan, uning hamma elementlarini qamraydigan”-tragediyaga to`xtalamiz. Tragediya janrining xususiyatlari ham V.Belinskiy tomonidan yetarli asoslangandir. Ular quyidagichadir: 1. “Tragediyaning mohiyati... qalbning tabiiy jarayoni, maylning axloqiy burch yoki daf qilinmas bir to`siqlik bilan to`qnashuvidir... tragediya – qayg`uli tamosha! Agarda qon, o`liklar, xanjar, zahar tragediyaning odatdagi sifatlari bo`lmasa ham, lekin uning oqibati harvaqt qalbning eng qimmatli umidlarining yemirilishi, butun bir hayot saodatining yo`qolivudir. Uning qora ulug`vorligi, uning buyuk azamatligi shundan kelib chiqadi: unda taqdir kuchi hukm suradi, uning mohiyati, asosi taqdir kuchidir ”. 2. Tragediya “asosida buyuk haqiqat, yuksak donolik yotadi. Kurashda o`lgan yoki g`alabada halok bo`lgan qahramonga biz chuqur qayg`uramiz. Lekin bu kurashsiz, bu halokatsiz u qahramon bo`lmasligini, o`z shaxsiyati bilan abadiy substansial kuchlarni, jahonni va o`zgarmas borliq qonunlarni amalga oshira olmasligini bilamiz ”. 1

3. “Buyuk axloqiy vazifalarni hal qilish uchun taqdir eng asl ruhlarni, kishilik dunyosi boshida turgan yuksak ruhli shaxslarni, axloqiy dunyoning tiragi bo`lgan substansial kuchlarni o`zida gavdalantirgan qahramonlarni tanlaydi. Faqat oliy tabiatli odam tragediyaning qahramoni yoki qurboni bo`la oladi; voqyelikning o`zida ahvol shunday ”. 4. “Har qanday tragediyadan mash`um halokatni yo`qoting, siz bu bilan uni buyuklikdan, butun ma`nodan mahrum qilasiz, buyuk asardan oddiy bir narsa yasaysiz, u birinchi galdayoq o`zining butun nafis kuchini yo`qotadi”. 5. “Tragediya ko`proq sun`iy asardir”. “Mana shuning uchun tarixiy shaxslarni buzib ko`rsatishga oz yo`l qo`yilsa ham; tragediyaning go`yo qat`iy huquqidir, bu uning mohiyatidan kelib chiqadi. Tragediyachi o`z qahramonini ma`lum tarixiy vaziyatda ko`rsatishni istaydi: tarix unga vaziyat beradi, agar bu vaziyatdagi tarixiy qahramon tragediyasining ideyasiga muvofiq kelmasa, uni o`zicha o`zgartirishga u to`la huquqlidir ”. O`zbek adabiyotida yaratilgan “Muqanna” (H.Olimjon), “Mirzo Ulug`bek” (Shayxzoda) tragediyalari ham V.Belinskiy fikrlarini to`liq isbotlaydi... Janrlarning tabiati va xarakterini chuqur bilish, uning adabiy qonunlariga amal qilish - yetuk badiiy asarning yuzaga kelishi uchun asosli yo`ldir. Xulosa. Adabiyot (chinor) uchta tur (uchta shox) va o`nlab janrlar (shoxning butoqlari, butoqning qismchalari) larga bo`lingan holda insonni kashf etish va komillik yo`lida tinimsiz rivojlanmoqda. Tur va janrlarning hammasi ham bir tanadan oziqlansalar-da, ularning har biri o`zining ustivor predmetiga, xususiyatiga – tabiati va xarakteriga ega. Ijodkor tur va janrlarning qonun – qoidalarini chuqur o`rgansagina, uning “abadiy nizomnomalari”ga amal qilsagina, o`zligi bilan ularning xislat va fazilatlarini orttirsagina — ijodiy yutuqlarga erishishi tayin.

Adabiyot: 1. I.Sulton. Adabiyot nazariyasi, “O`qituvchi”, Toshkent, 1980 . 2. L.I. Timofeyev. Osnov ы teorii literatur ы , “Prosve щ yeniye”, Moskva, 1971. 3. R.Uellek, O.Uorrek. Teoriya literatur ы , “Progress”, Moskva, 1978. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Adabiy turlar epos lirika drama eposning janrlari

She’riy, nasriy va drama turidagi asarlarda sujet

Dramatik tur

Umumta’lim maktablarida dramatik asarlarni o’rganish

Umumta’lim maktablarida dramatik asarlarni o’rganish