Bugungi hikoyalarning o`ziga xosligi va taraqqiyot xususiyatlari - Adabiyot - Referatlar

Bugungi hikoyalarning o`ziga xosligi va taraqqiyot xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2148.5 KB

Ko'chirib olish

Bugungi hikoyalarning o`ziga xosligi va taraqqiyot xususiyatlari Reja: 1. Hayotning mohiyatini, insonning hayotidagi o`rni, yashashdan maqsadi kabi masalalar mohiyatini ochib beruvchi hikoyalar. 2. Ma`naviy-axloqiy masalalar insonning ruxiy dunyosi orqali ochib berilgan hikoyalar. 3. Inson qadr-qimmati masalasi yaratilgan, totalitar jamiyat illatlari fosh qilingan, mutelik psixologiyasining tub mohiyati inkishof qilingan psixologik hikoyalar. 4. Tarixiy voqelik to`g`ri yoritilgan, tarixiy shaxslar faoliyatiga to`tri pozitsiyada bo`lgan tarixiy mavzudagi hikoyalar

Keyingi yillarda o`zbek hikoyachiligida o`ziga xos uyg`onish, yangilanish jarayoni kechmoqda. Ma`lumki, badiiy ijodda muayyan yo`nalishning vujudga kelishi tasodifan ro`y bermaydi, balki har qanday tamoyilning vujudga kelish tarixi, qo`lami, miqyosi va istiqboli bo`ladi. Badiiy adabiyotdagi tamoyillarining vujudga kelishi badiiy tafakkurdagi o`zgarishlar jarayonidan boshlanadi. Shunday o`zgarishni istiqbol berdi. Albatta yangicha tafakkurning samarasi yangicha qarashdagi ijoddir. Shunday ijodning biri Asqad Muxtorning «fano va baqo» hikoyasidir. Hikoya 1992 yilda totalitar jamiyat mafkurasidan holi mustaqillik tug`dirgan imkoniyat tufayli sharq falsafasi tamoyilida yozilgan. Unda insonning ikki dunyosi - fano va baqo xususida fikr yuritiladi. Sharq falsafasi «qur`on» va «Hadis»larda ilgari surilgan fikrlarga ko`ra, inson foniy dunyodagi hayoti uning oxiratini belgilaydi. Ma`lumkisovet mafkurasi buni inkor qilganligi uchun ko`pchilik insoniylik mezonlariga qarshi yul tutishgan, oxiratni o`ylashmagan. Lekin hayot haqiqatidan ma`lumki, butun umri fosikdikda o`tgan, uning evaziga hayoti yaxshi kechganligidan bu * xususida umuman o`ylab ko`rmagan kas ham o`limi ko`ziga ko`ringanda o`z gunohlarini tan oladi, vijdoni qiynaladi. Hikoyada xuddi mana shu xaqiqat Xolxo`ja va Ochil obrazlari faOliyatida ochib beriladi. Hikoyani o`qigan kitobxon qahramonlar qalbidagi diyonatsizlikning tub asosi totalitar tuzumning o`zida degan xulosaga keladi. Buni Xolxo`ja, Ochil ochiq e`tirof etishadi. Ularni ajal bo`tizidan olganda o`rtada shunday gap kechadi: «To`g`ri-yu, lekin hamma yomonlikni shu dunyodao`rgandik, shu yerda orttirdik barini. Odam bolasi dunyoga sof keladi, bu yerda orttirgan jamiki qabixliklarni, jinoyatu pastkashliklarni tashlab sof ketish kerak emasmi? — Bu gapingiz to`g`ri. Tirikchidik - asli tirriqchilik. U dunyoga ishonmiydi-da, ko`plar. Shuning uchun qo`rqmay kirdikorlarini qilaveradi. —Boqiy dunyoning borligi, uning ostonasiga kelganimizdagina yodimizga tushadi. Inson uning borligiga bir umr iymon keltirsa, kaptar kelib.quzgun ketmaydi....dorilbaqo... ostonasida turgan kishi uchun fanoning o`zi

ham, u tug`dirgan mudhish gunohlar ham hech nima emas. Faqat ularni bu dunyoga tashlab ketish kerak.. - Tashlab ketib bo`lar ekanmi... - dedi Ochil, esankirab. -Bo`ladi,-dedi Xolxuja ...Kimgadir yorilish kerak. Yoriladiganing bo`lmasa yomon ichingda ketadi. Xayriyat mana... Bu ularni baqo dunyo oldida tavba qilishlari edi. Lekin ular bu fano` dunyoda o`z hayotlarini imonsizlik asosiga ko`rganliklari tufayli o`lim chekingach, yana avvalgidek fosiqligini davom ettirishadi. Chunki ularning xamiri sotsialistik jamiyatning o`zidan, ya`ni diyonatsizlik va imonsizlikdan qorilgan. asqad Muxtor hikoya qahramonlari faoliyati va xatti-harakatidan kelib chiqib, insonni oxiratdan ogoh qiladi. U yozadi: «Azobli yo`lning barini bir-bir bosib o`tish kerak. Fanoda ham, Baqoda Xudovandi Karim bir insonga ikki dunyoni berib q^-yibdi. Ammo imonni boy berganga ikkalasi ham harom ekan... Xayriddin Sultonning «qog`oz gullar» nomli hikoyasi ham xarakterli. Hikoyada ikki xil inson qalbi, uning ma`naviy olami tahlil qilingan. qishloqdan chiqqan olim Omon ganiyev O`zbekiston Fanlar Akademiyasining muxbir a`zoligiga saylanadi. U barcha tabrik va shodiyonlardan so`ng bolalikdagi iste`dodli do`sti Saydaz-Saydazimning kelmaganligini o`ylab o`tmishini eslaydi. Bu eslash odatdagi bolaligini, do`stlarini qumsash emas, balki hayotiy faoliyatini vijdoni oldida elakdan o`tkazish, o`ziga hisob berishdir. Bu holat o`zida ma`lum bir yuk tashiydiki, bu yuk ibratli bo`lgani uchun kishiga yuqumli va ta`sirlidir. Chunki unda tabiiylik bilan soxtalikni qiyoslash, hayotda to`g`rilikni, yaxshilikni tasdiqlash bilan kimlarnidir soyasida panoh topib, unga mumkin qadar yoqish yo`lini izlash, shu tufayli u bosgan yo`ldan uning yarim darajasiga erishishni iykor qilish va mana shu tipdagi kishilarni fosh qilish masalasi o`z ifodasini topgan. Omon ganiyev o`zini Saqdaz va Zarif Usmonovlardan kam iste`dodga egaligini biladi. Lekin u o`rni kelganda vaziyatga moslashadi, biroq munofiq emas. Shundan u qalban qiynaladi. gani Ne`matov, Latipov kabi o`zganing fojiasidan boshqalarga suyunchi tilab ularga yaqinlashib olmaydi, undaylardan jirkanadi. U yozuvchi Omon ganiyev xotirasi borasidan Saydaz obrazini yoritadi. Bu obraz Omon ganiyev xarakteridan tamom farq qiladi. Saydazning bolaligi qiyinchilikda

kechgan. Darsdan keyin ham boshqalar kabi o`ynab kulmagan, Unga vaqti bo`lmagan, tirikchilikdan. Buning ustiga doim usti yupun edi. Lekin u mag`rur va favqulodda qobiliyatga ega edi: Omon yosh matematika o`qituvchisiga, uning xotinini ko`ziga yomon ko`rinib, bilib olgan narsasini Saydaz bir zumda hal qilardi. Saydazning hayoti ayanchli bo`lishiga qaramay, maktabda a`lo o`qir edi. Lekin mag`rurligi nohaqlik oldida bo`yin egmasligi tufayli maktabda oltin medalga ilinmagan bo`lsa, institutga kirgach, shu xususiyatlari sababli 3-kursdan haydaladi. Armiyaga bordi, undan qaytgach dehqonchilik bilan shug`ullandi, umuman o`qishdan chetlanib ketdi, lekin odamgarchilikdan emas. Uning do`sti Omon ganiyev Akademiyaning muxbir a`zosi bo`lgan bir paytda, u oddiy bir dehqonligicha qoldi. Biroq qalbning ona zamindek kengligi, dili har qandayg`uborlardan holi, buloqdek musaffoligi ham o`zgarmadi. O`zining bu insoniy xususiyatini u farzandlariga ham singdirdi. Uning falsafasi hayotda halol va birovga qaram bo`lmasdan o`z mehnati bilan, shuningdek, o`z iqtidoriga ishonib, e`tiqodiga sodiq qolib yashash, shundan do`sti Omon ganiyev o`g`li Nuriddinni o`qishga kirishida o`zining qo`li borligini aytganda yonib ketadi. O`g`lining yordam so`rab borganiga ishonmaydi. Agar shu rost bo`lsa, o`qishdan chiqazib olaman deb, do`stidan rostini aytishni so`raydi. U gapni aylantirgach, do`sti xarakteridagi zaiflikni his qiladi. Bu zaiflik o`zining qanday odamligini ko`rsatishga bo`lgan intilish edi. Mana shu gap tufayli u do`stining tantanasiga kelmagan edi. Biz bularning barchasini Omon ganiyevning ichki iztiroblaridan anglaymiz. Hikoyani o`qish davomida Saydaz-Saydazim ko`zimizga ulug`vor ko`rina boshlaydi, garchi u hayotda oddiy odam bo`lishiga qaramay. Uning ulugvorligi sofligida, har qanaqa vaziyatda haqiqatni aytishida va o`z prinsipidan cheklanmasligidadir. Omon ganiyevning o`z hayoti faoliyatida vijdoniga qarshi teskari ish tutganligini eslab o`kinishi, o`zidan Saydazni ustun qo`yishi soflik va haqiqatning hayotdagi tantanasidir. Alisher Ibodinovning hikoyalarida o`zgacha bir tendensiya ko`zga tashlanadi. Bu avvalo, hikoyadagi lirizmning kuchliligidir. Uning hikoyalari shunchalik tuyg`ularga, hissiyotga boyki, asar finaliga yetgach, kishi o`sha sehrli

go`zal bir olamdan ajralib qolganiga nadomat qiladi, hikoyani yana bir o`qishga kirishadi, ikkinchi o`qish davomida bu go`zal olamning zamirida yotgan chin mohiyatni anglab, o`z qalbida ham qandaydir o`zgacha, kishi so`z bilan anglatib bo`lmaydigan bir tuyg`udan fikr ummonigag`arq bo`ladi. Bu jihatdan uning «Bir tomchi yosh», «Ko`l bo`yida» hikoyalari yorqin misol bo`la oladi. Avvalo bu hikoyalar ilgari surmoqchi bo`lgan ideyasining yuksakligi, u zamon va insoniylik muammolari bilan amuxtaligi jihatdan ajralib tursa, ikkinchi tomondan badiiy ijodning butun komponentlariga amal qilinganligi o`z samarasini ko`rsatgani, ya`ni bu narsa o`zgacha ohang kasb etgan hikoyaga. «Bir tomchi yosh» hikoyasining qahramoni Ma`suma. Biz voqealar silsilasidan hikoya qahramoni Ma`sumaning butun fazilatlarini bilib boramiz, ya`ni uning go`zalligini, kitob o`qishiga yarasha didi borlig`ini, ancha mulohazakor va hissiyotli qizligini, shuningdek, uning o`z oilasidagi hayoti va unga bo`lgan munosabati va nihoyat bu xonadonga kelin bo`lib tushganini. Hikoya ana shu qalbning go`zallik, nafosat olamining timsoli bo`lgan billur yurakning timsoligina emas, balki o`zi bo`lgan siymoni qattiq va tuzalmas zarba yeyishi bilan tugaydi. YA`ni ko`imi-ozmi ona ta`siriga berilishi, tezroq mashinaga erishish ishtiyoqida hamma narsani unutish darajasiga yetgan eri Rajabbekning shafqatsizlik bilan qilgan muomalasi go`zallik, ezgulik, nafosatlik, tuyg`unlik niholini yulib tashladi. Bu bilan o`sha muhitda, ya`ni Ma`suma yashayotgan qishloqda hayotni, yashashni faqat mehnat qilish,,- u, bola boqish deb biladigan, dunyoqarashi, hissiyoti hamma, hammasi o`zi yashayotgan muhitga moslashib ketgan kishilarning sonni yana bittaga orttirdi. Yozuvchi Ma`sumaning holatini, kayfiyatini qisqa, lo`nda, zarbdor jumlalarda beradi. Bu birinchidan konkretlik hosil qilsa, ikkinchidan, she`riy bir forma, to`g`rirogi oq te`r shakllini yuzaga keltirgan. Mana tasvirga va jumlalar tuzilishiga e`tibor bering: «U ko`rpa ustida yotolmay to`lg`ondi, Ichi qizidi. Nimadir yuragini kavlab, hol-joniga qo`ymasdi. Ko`nglini bo`shatgisi kelar edi. Urnidan turib, she`r daftarini oddi. Yostiqqa ko`kragini berib yoza boshladi. Nihoyat ko`ngli yorishdi, o`zini parday yengil his qildi. Vujudini shirin titroq bosdi.

qorong`i kuchadan vizillab o`tgan mashinaning yoruti tushdi. Ma`suma pastki, labini tishlab, ko`zlarini sho`x o`ynatdi-da,. bir varaq qog`ozga yozdi: qirlarda lolalar ochildi, Yigit-qizga gilam payendoz, Sizni kuta bagrim ezildi, Siz-chi, kimga aytasiz roz? U bu she`rni erini o`qishi uchun yestiq ustiga qo`yadi va o`zini uxlaganga soladi, Erining qadamini eshitib yuragi dukillaydi. SHe`rni o`qigach , erining qiladigan muomalasini xayolan ko`z oldiga keltirib, kungli eriydi, shirin bir kayfiyatga beriladi. Lekin eriga xotinining intizorlik bilan kutishi, uning she`ri qiziqtirmaydi, balki sigirning oldida o`t yo`hligidan butun dudyosi qorongu bo`lib, xotiniga dag`dag`a qiladi: «Padaringga la`nat senday xotinning! Sigir ochidan o`lay debdi-ku! Na ut yulibsan, na uydan bir nima topib solibsan! Yalpayib yetishingni qara!» Hikoyaning finali go`yo musiqaning eng avjiga chiqqanda torning uzilishiga o`xshaydi. Tor uzilsa~da, uning kishi qalbiga o`tkazgan ta`siri uzoq saqlanadi, qulog`i ostida o`sha dastlabki kuy jaranglab turadi. Alisherni «Ko`l buyida» nomli hikoyasi haqida ham shunday tiniq tasvir va inson qalbining teran tahlilini, shuningdek , inkishofini ko`ramiz. Shukur Xolmerzayev hikoyalarining fazilatlaridan biri kutilmagan yechimga egaligi va tasvirlangan har bir narsa, voqea, detalning maqsad sari xizmat qilishi, qahramon xatti-harakatidagi tabiiylik. Bu xususiyatni deyarli barcha hikoyalarida kuzatish mumkin. Lekin asosiy gap hikoya voqealari zamiriga singdirilgang`oyaning salmogida, falsafiyligida. Agar u zaif bo`lsa, badiiy komponentlar har qancha mahorat bilan qo`llanmasin, hikoyaning kishi qalidan joy olishk, kishi shuuriga ta`sir qilishi dushvordir. Sh. Xolmirzayev mumkin qadarg`oya salmogiga ham e`tibor beradi. U o`z uslubiga, uz oaoziga ega yozuvchidir.

Yozuvchi ijodining o`ziga xosligi Ayni paytda ijodiy jarayonning uziga xosligini belgilaydi. Ijodiy jarayon xar bir yozuvchida o`ziga xos tarzda kechadi. Sh.Xolmirzayev o`ziga xos shaxsiy badiy uslub soxibi sifatida taqlidchilikdan, bir yoqlamalikdan, bayonchilikdan qochadi. So`zga xasis bo`lsala, fikrini o`quvchiga to`la va yorqin yetkazishga erishadi. Biroq , bazan uning asarlari tugallanmagandek tassurot uyg`otadi. O`quvchi asar davomini kutadi. qaxramonlar portretini chizmaydi,asosiy etiborini xarakter yaryatishga qaratgandek tuyuladiki, o`quvchini o`ylashga, chuqUr muloxaza qilishga majbur qiladi. Asar qaxramonlari ustidan chiqarilgpn xukumo`quvchi etiboriga xavola etiladi. Agar badiy niyat asarning tug`ulishi uchu nasos bo`lsa, maxorat shu asosni ro`yobga chiqaruvchi imkondir. Shakl esa uning xosilasi. Bu tizm Sh.Xolmirzayev asarlarining tabiatini xar doim belgilab kelgan va kelmoqda. Xozirgi yozuvchilar uchun asosiy narsa bu- o`z qaxramoni uchun inson nafaqat shunchaki yashay oladigan, balki xozirgi kunni anglash va o`tmishni eslashi uchun zamonni topaolishdan iborat. Bu uning istiqbolining sharti xisoblanadi. Masalan Nyu Eshonqulovning «Muolaja» xikoyasi xudi shu- odamlarni ularning xotirasi va fikrlash imkoniyatini maxv jtish orqali Ayni kelajakdan maxrum yetishari yeo`g`risida «Kimsasiz hovli» hikoyasini o`qish davomida kitobxon pulga, boylikka mukkasidan ketgan ikki savdo xodimi 7 Hosila bilan Umarning qismati qanday nihoya topar ekan, ularning qilmishi uchun hayet qanday jazolar ekan deb o`ylaydi. Hikoya esa kutilmagan fojia bilan tugaydi. YA`ni armiyadan kelgan yakka-yu yagona o`tillari Ummatjonni itlari Jek chaynab tashlaydi. Kechasi kelgan Ummatjon darvoza qo`ng`irog`ini bosganda hech kim sas bermaydi. Chunki uning ota-onasi kechasm eshik ochishni allaqachon tark etishgan edi. qo`ngiroqqa eshik ochmaslikka sabab ular hammadan, har narsadan qo`rqishadi. Kutilmagan yechim bilan tugagan hikoyaning fazilati shundaki, uning ta`siri kishi qalbiga zarb bilan tegishi, Ma`lumki, zarb bilan tekkan narsaning og`rig`i kuchli bo`ladi. Demak, u kishi qalbida og`riq paydo qiladi. Ogriq esa so`zsiz izsiz o`tmaydi.

70 yil davomida tamom boshqa sharoitda, ya`ni har bir qadam o`lchovli, faqat yuqoridan buyurilgan ishni bajarishga o`rgangan, mustaqil bir ish qilish u yoqda tursin, hatto fikrlash ham mumkin bo`lmagan bir sharoitda yashagan xalq birdaniga mustaqillikka erishgach shoshib qoldi. Ko`plab avantyuristik harakatni boshlab, abgor holga tusha boshladi. Yozuvchining o`sha davrda yozilgan «Ozodlik» hikoyasida xuddi shu holat qalamga olingan. Hech bir gunohi bo`lmagan Mansur o`z davrasidagilardan biri qilgan jinoyat tufayli 10 yilga kesilib ketadi. Bu ham totalitar t)gzumning qiyofasini belgilab beradigan holatlardan biridir. Uning ozodlikka chiqishi, respublikaning mustaqillikka erishgan kuilariga to`g`ri keladi. Mansur mustaqillikning samarasini o`zining hayotida ko`rdi. U otasidan qolgan kulbani epaqaga keltirib sotdi. Puliga 3-4 sovliq olib, qirga ko`chib chiqdi. Do`sti Omonningko`magida ikki uy, bir dahliz tikladi. O`ziga o`xshagan yetimgaribgina qizga uilanib, qaddini tikladi. Hatto, tuzukkina ishgaham ega bo`ldi, ya`ni «to`qson chaqirimlimasofodagi kabellarninazorat qilib yuruvchilik» amaliga erishdi. O`g`il ko`rdi. qishloqqariyalarini va do`st - birodarlarini chaqirib, osh hamda ziyofatberib, elga qo`shildi. Uning barchasi mustaqillikning sharofatidandir. Agar avvalgi davr bo`lganda Mansur bularning birontasiga ham erisha olmasdi. Chunki, qamalib chiqqan odamni hech bir korxona ishga olmasdi. Hikoya juda katta falsafiy ramziylik bilan nihoyasiga yetadi. Mansur butun vujudidan mehr qo`ygan kakligini qafasdan ozod qiladi. Lekin kaklik garchi o`zi o`sgan makonda - tog bag`ri, archazorda qo`yib yuborilgan bo`lsada, o`chib ketmaydi. qafas atrofida o`ralashib, u bu narsani chuqilab yuraveradi. Unga ko`zi tushgan tulki pisib keladi. Tulkini ko`rgan kaklik qochish o`rniga unga qarab yuguradi. Chunki hovlida sariq it bo`lib, u undan qochmas edi. Tulkini ham it fahmlab unga yem buladi. Demak, mustaqil ish qilishga o`rganmagan kimsa, mustaqil yashay olmaydi, SHo`ro davrida shunday edi. Barcha yuqoridan aytilgdn, buyurilgan. narsani bajarishardi, Mustaqil bir ish qilishga ruxsat yo`q edi. Shundan mustaqilik qo`lga tekkach, ko`pchilik nima- qilishyani bilmay gangib arosatda qoldi. Mansur og`irlikka chidab iymonini yo`qotmaganini, ozodlikka tagdnaligi

uchun o`z yo`lini topdi. Ezgu xatti-harakati bilan boshqalarning ham ko`zini ochdi. Hikoyada bu fikr quruq aytilmaydi, vokealar zamiriga singdiriladi. Yozuvchining mahorati ham ana shundadir. Xulosa qilib aytsak, eng yaxshi hikoyalarimiz yuuni ko`rsatdiki, hozirgi zamon nasrimiz millatparvarlik qiyofasidagi milliy mahdudlik emas, bemalol dunyo adabiyoti bilan tenglashish yo`liga intilyapti.

ADABIYOTLAR: 1.Adabiy turlar va janrlar. T., «Fan», 1991. 2.H.Karimov. Inson va davr. T., «Fan», 1992. Z.A.Kattabekov. Tarix saboqlari. T., 1985. 4.I.Mirzayev. Nasrimiz badiiy olami. T., 1991. 5.U.Normatov. Romanning yangi yullari. «Yozuvchi» gazetasi, 1997 y 4 iyun. 6. www.ziyonet.uz 7. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Adabiyotning o`ziga xosligi

Yangi o`zbеk adabiyoti tarixining o`ziga xоs xususiyatlari va taraqqiyot tamоyillari

She`riy asarda mazmun va shaklning o`ziga xosligi

XX asr o`zbek adabiyotining o`ziga xos xususiyatlari

Navoiy va Bobur hayoti, ijodining o`ziga xos xususiyatlari