Boburiylar davrida turkiy adabiyot - Adabiyot - Referatlar

Boburiylar davrida turkiy adabiyot

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.83984375 KB

Ko'chirib olish

Boburiylar davrida turkiy adabiyot Reja: 1. Boburiylar davrida turk i y tildagi adabiy muhitning shakllanishi va taraqqiyoti. 2. Muhammad Bayramxon she’riyati . 3. Komron Mirzo she’riyati. 4. Gulbadanbegim va uning “Humoyunnoma” asari.

Muhammad Bayramxon – Bayram. Zahiriddin Muhammad Boburdan keyin Hindistonda turkiy-o‘zbek tilida ijod qilgan shoirlardan biri Bayramxondir. Xoni xonon (xonlar xoni) unvoniga ega bo‘lgan Muhammad Bayramxon nomi (taxallusi Bayram) XVI asrning birinchi yarmi Hindiston tarixi, madaniyati va adabiyotiga bag‘ishlangan deyarlik hamma manbalarda tilga olinadi, uning harbiy- siyosiy faoliyati va adabiy ijodiga yuqori baho beriladi. Jumladan, Xo‘ja Nizomiddin Ahmad Hirotiy (1550-1604)ning «Tabaqoti Akbariy», Abdulqodir Badayuniyning «Maosiri Rahimi», Abul Fazl Allomiy (1551-1602)ning «Akbarnoma»si va boshqa tarixiy-memuar asarlar hamda tazkiralarda Bayramxonning hayoti va ijodiy faoliyatiga doir ma’lumotlar uchraydi. Muhammad Bayramxonning fors-tojik va turkiy-o‘zbek tillarida yozilgan she’rlari devonini dastlab 1910 yilda Kalkuttada ingliz sharqshunos olimi Denison Ross nashr ettirdi. U ikki qo‘lyozmaga asoslangan bo‘lib, ulardan birini unga hind olimi Xarinat De sovg‘a qilgan. Bu nashrga Bayramxonning 979 bayt she’ri kirgan. Bayramxon hayoti va ijodiga oid birinchi maxsus ilmiy tadqiqot hind olimi Hakimali Kavsar Chandpuri qalamiga mansub. U 1931 yilda Agrada «Muhammad Bayramxon turkman» nomli monografiyasini nashr qilgan. Shoir she’rlarining eng mukammal nashri 1971 yilda Karochi da amalga oshirilgan devonidir. U Said Husomiddin Roshidiy va Muhammad Sobir tomonidan bosmaga tayyorlangan hamda doktor Mahmud Hasan Siddiqiy unga kirish so‘z yozgan. Noshirlar Ross nashridan tashqari, boshqa manbalardan ham foydalanishgan. Unga forsiy 618, turkiy 388 bayt she’rlari kiritilgan. Uning forscha qismi 5 qasida, 39 g‘azal, 20 fard, 7 qit’a, 19 ruboiy, bir masnaviy va bir tarixdan iborat. Turkiy qismi esa 47 g‘azal, 2 qit’a, 13 ruboiy va 5 fardni o‘z ichiga olgan. Zahiriddin Muhammad Boburning nevarasi Akbar saroyida xizmat qilgan tarixchi Abdulboqi Nihovandiyning «Maosiri Rahimi» asarida Bayramxonning o‘g‘li Abdurahimning kutubxonasida Bayramxonning ikki ming bayt she’rni o‘z

ichiga olgan devoni bo‘lganligi haqida ma’lumot bor. Nihovandiy ana shu devondan 419 bayt ni tanlab o‘z kitobiga kiritgan. O’rta Osiyo xalqlari adabiyotida Bayramxonning hayoti va ijodi bilan dastlab turkman adabiyotshunoslari qiziqdilar. Atoqli turkman yozuvchisi Berdi Kerboboev , adabiyotshunoslar S.Ataev, B.Axundov, R.Aliev larning Bayramxon haqidagi maqolalari e’lon qilindi. Mati Ko‘saev va Ruhi Alievlar 1970 yilda Ashxobodda Bayramxon she’rlarini turkman tilida nashr ettirdilar. Bu kitobdan shoirning 281 bayt turkiy she’rlari joy olgan va 171 bayt forsiy she’rlarining tarjimasi berilgan. Bayramxon ijodi o‘zbek adabiyotshunoslarining ham diqqatini o‘ziga jalb etgan. Jumladan, O‘zFA Sharqshunoslik instituti tomonidan 1975 yilda nashr qilingan to‘plamda berilgan maqolada Muhammad Bayramxon haqidagi ilmiy manbalar ustida fikr yuritilgan. Shoirning siyosiy va ijtimoiy faoliyatiga doir ayrim noaniqliklarni bartaraf qilishga harakat qilingan, mavjud ilmiy adabiyotlar tanqidiy baholangan. Bayramxon ijodiga doir ba’zi muhim fikrlar akad. B.Valixo‘jaev va dots. Q.Tohirovning tomonidan yaratilgan ilmiy va o’quv adabiyotlarida ham uchraydi. Bayramxon asarlarini ommalashtirish bo‘yicha ham ma’lum ishlar qilindi. 1982 yilda chiqqan «Asrlar nidosi» majmuasiga uning turkiy she’rlaridan 249 bayt kiritilgan. Ular 38 g‘azal, 10 ruboiy va 5 fard dan iborat. 1 B.Valixo’jayev va Q.Tohirovning “O’zbek adabiyoti tarixi” kitobida (Samarqand, 2002) hamda adabiyotshunos Q.Tohirovning bir qator ilmiy maqolalarida Bayramxon shaxsiyati va adabiy merosi yoritilgan. Muhammad Bayramxon 1500-1505 yillar orasida Badaxshon (ayrim manbalarda G‘azna)da tug‘ilgan deyiadi. Turkmanlarning Bahorli urug‘idan bo’lgan otasi Sayfalibek G‘azna hokimi bo‘lib, keyinchalik Boburga qo‘shilgan, uning yurishlarida ishtirok etgan. Yosh Bayramxon avval G‘aznada, so‘ng Balxda ta’lim olgan, madrasalarda o‘qib, ayni zamonda, harbiy mashg‘ulotlar bilan ham shug‘ullangan. U fors va arab tillarini mukammal egallagan, o‘tmish shoirlarning 1 Асрлар нидоси, -Тошкент: 1982.

asarlarini qunt bilan mutolaa qilgan va she’riyatga muhabbat qo‘ygan. Bayramxon 16 yoshida Boburning o‘g‘li Shahzoda Humoyun ning xizmatiga kirgan va shundan boshlab umrininng oxirigacha Boburiylar saroyida harbiy mansablarda ishlagan. Ma’lumotlarga ko‘ra, Bayramxon o‘zining sadoqati, jasurligi va shoirligi bilan Boburning diqqatini o‘ziga jalb etgan va Zahiriddin Muhammad Bobur Humoyunga Bayramxonni ta’riflab, ularning do‘st bo‘lib qolishlarini maslahat bergan. Zahiriddin Muhammad Bobur vafoti (1530) dan keyin taxtga chiqqan Humoyun Bayramxonni o‘ziga eng yaqin maslahatchi qilib oladi hamda Bayramxon Humoyunning vafotiga qadar doimo u bilan birga bo‘ladi. Humoyun Bayramxonga Xoni xonon unvonini berib, o‘z o‘g‘li Akbarning otalig‘i qilib tayinlaydi. Akbar tarbiyasi butunlay Bayramxonning nazorati ostida amalga oshiriladi. Bayramxon Humoyunning jiyani va Boburning nevarasi Salima Sultonbegim ga uylanadi. Salima Sultonbegim shoira bo‘lib, «Maxfiy» taxallusi bilan she’rlar ham yozgan, go‘zalligi uchun uni Zebunniso deb ataganlar. 1556 yilda Bayramxonning o‘g‘li Abdurahim dunyoga keladi. Abdurahim ham otasi vafotidan so‘ng Akbar (1556-1605) podshohligi davrida Xoni xonon unvonini olgan. U arab, fors, urdu, sanskrit tillarini ham mukammal bilgan. O‘z davrining iste’dodli shoiri, olimi sifatida tanilgan, Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma»sini fors tiliga tarjima qilib, uning jahoniy sho‘hrat kasb etishiga o‘z hissasini qo‘shgan. Humoyun 1556 yilda vafot etgandan keyin taxtga 14 yashar Akbar o‘tiradi. U yosh bo‘lganligi sababli mamlakatni boshqarish Bayramxon ixtiyorida edi. Biroq, 1560 yilda saroyda Bayramxonga nisbatan uyushtirilgan fitna sababli Akbar bu otaliqni hokimiyatdan chetlatib, podsholikni o‘z qo‘liga oladi. Bundan norozi bo‘lgan Bayramxon o‘ziga tegishli odamlari bilan Akbarga qarshi chiqadi. Lekin Akbar qo‘shinlari tomonidan yengilib, Tilvar qal’asiga qamaladi. U kechirim so‘rab, qal’adan Akbarga maktub yo‘llaydi. Akbar uni kechiradi va saroyda qabul qilib, unvonlarini qayta tiklaydi. Dushmanlar fitnasi kuchayib borayotganligi sababli Bayramxon saroyda qolishni istamaydi. 1560 yil 31 dekabr da Bayramxon Gujarotda o‘ldiriladi. U dastlab Gujarotning Patna

degan joyida ko‘miladi, 1578 yilda qabri Mashhadga olib kelinadi. Bayramxonning o‘g‘li Abdurahim Akbar tarbiyasiga olinadi. Bizgacha etib kelgan she’rlar Baramxon qalamiga mansub asarlarning hammasi emas. XVI asr oxirlarida Alouddavla binni Yahyo as-Sayfi al-Hasaniy tomonidan tuzilgan «Nafoyis al-maosir» asarida Bayramxonning turli ustoz shoirlar va zamondoshlar asarlariga qilgan o‘xshatma hamda naziralari alohida to‘plam etilgani aytilgan. Uning bu majmuasi ham boshqa asarlari kabi hali topilgan emas. Bayramxonning bizga ma’lum she’rlari ham uning qay darajada salohiyatli, iste’dodli shoir, mohir so‘z ustasi, nozik ma’nolarni turli poetik san’atlar orqali ramziy ishoralarda ifodalay oladigan «Mo‘shikof» (qilni yoruvchi) ekanligiga ishonch hosil qildira oladi. Bayramxon forsiy she’riyatida ko‘proq Hofiz Sheroziy, Amir Xusrav Dehlaviy, Shayx Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, turkiy she’rlarida esa Mavlono Lutfiy, Alisher Navoiy va ayniqsa, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi ulug‘ ijodkorlar - so‘z ustalariga ergashgan. Zahiriddin Boburga izdoshlik qilish O‘rta Osiyodan Hindistonga borib qolgan boshqa shoirlar ijodida ham ko‘proq ko‘zga tashlanib turadi. Bayramxon har ikkala tildagi ijodida Bayram taxallusini qo‘llagan. Uning devonlari devon tartib berish qoidalariga moslab tuzilgan. Ularda she’rlar janrlar bo‘yicha dastlab qasidalar, g‘azallar, keyin ruboiy, qit’a, fardlar tarzida joylashtirilgan, mazmun bo‘yicha esa avval tavhid, hamd, munojot, na’t, me’roj, shoh va shohzodalar madhi; keyin ishq-muhabbat, pand-nasihat, axloq- odob mavzuidagi asarlar o‘rin olgan. Bayramxonning Denison Ross nashr etdirgan devonidagi birinchi she’r hazaji musammani axrabi makfufi mahzuf vaznida aytilgan Ey fitnada mastona ko‘zung mazhari ashyo, Kundek bori zarroti jahon aynida paydo - matlai bilan boshlanuvchi hamddir. Barcha shoirlar devonlaridagidek, bunda ham olamning yaratuvchisiga tavhid aytilgan. Shoir borliqdagi hamma narsa uning mazhari va mavjudligi nishonasi, deydi. Bu ma’no yuzlab shoirlarda bir xilda uchrasada, ammo uni har

bir iqtidorli shoir o‘zicha, o‘ziga xos shakl va uslubda aytishga harakat qilgan, jumladan, Bayram ham . U deyarli har bir baytda go‘zal poetik san’atlar yaratadi. Masalan, quyidagi baytlarda talmeh san’atidan foydalanib, Vomiq, Uzro, Majnun, Laylo obrazlarini ishlatish orqali lirik baytlar tarkibida katta epik syujetlar mazmunini singdira olgan bo‘lsa, o‘z navbatida, bu afsonalar qahramonlari orqali olamning bir butunligini ta’kidlagan. Rindona qading jilvasidin fitnada Vomiq, Mastona ko‘zung shevasidin g‘amzada Uzro. Ul la’li shakarxo bila maftun sanga Shirin Ul husni diloro bila Majnun sanga Laylo. Yaratuvchining borligi va birligiga u yaratgan olam guvoh, shohid, olamning borligi esa yaratuvchi borligining isbotidir, deydi shoir. Ko‘pgina baytlarda esa tardu aks san’atini qo‘llab, bulbul tili til bulbuliga aylanib seni vasf etadi, nargis ko‘zi esa ko‘zlaring nargisi bo‘lib senga mushtoqona tikiladi,- deydi. Bulbul tili til bulbulidek vasfingga notiq, Nargis ko‘zi ko‘z nargisidek ayningga bino. Bayramning munojot, na’t, me’roj xarakteridagi she’rlari ham ana shu uslubda aytilgan. Masalan, payg‘ambar na’tiga aytilgan she’rda shoir Sendek jahonda bo‘lg‘oli mavlid koinot, Tug‘maydur ummahot onosi bir ato o‘g‘ul Baytini keltiradiki, unda jahonda koinot tug‘ilgan, ya’ni yaratilgan zamonlardan beri Ummahot onasi (chor unsur) ikkinchi bir sendek ota-o‘g‘il (ya’ni, ham ota, ham o‘g‘il) tuqqan emas, degan fikr bildirilgan. Keyin esa boshdan oxir tardu aks asosiga qurilgan quyidagi bayt berilgan: Ojizdurur kamoli sifotingda kulli aql Qosirdurur sifoti kamolingda aqli kull. Bunda kamoli sifoting-sifoti kamoling, kulli aql- aqli kull tardu aksning go‘zal namunasi bo‘lib, baytda sening sifatlaring barkamolligini ta’riflashda barcha

aql ojiz, kamoloting sifatlarini bayon etishda etuk aql ham qusurlidir, degan ma’no ifodalangan. Bayramxon she’rlari mardlik, jasorat, qahramonlik kabi harbiy kishilarga xos fazilatlarni madh etib, sotqinlik, xiyonat, qo‘rqoqlik kabi xususiyatlarni qoralash mavzularida ham bitilgan. Bayramning quyidagi g‘azali uning ijodiy mahorati haqida tasavvur hosil qilishga ma’lum darajada xizmat qila oladi. Uni to‘la keltiramiz: Xush ulkim, sarvi nozim rahm qilg‘ay benavolarga, Nechukkim podsholar marhamat aylar gadolarga. Agar ul shohi xubon lutf ila bo‘lsa xaridorim, Gadoyimen, ki istig‘no sotarmen podsholarga. Latofatlik yigitlar umr yang‘lig‘ bevafodurlar, Mening jonimdur ul kim, o‘xshamaydur bevafolarga. Dame kim noz ila ikki labi vasfin ado qilg‘ay, Masiho bo‘lsa ham jon bergay ul nozik adolarga. Balolardur manga ul ko‘z bila zulfu qadu kokul, Balolig‘ ko‘y edi kim, uchradim mundog‘ balolarga. Yuzun ko‘rsatdiyu ko‘nglum olib yoshurdi ruxsorin, Ki mundin so‘ng ko‘ngulni bermagaymen dilrabolarga Gadoyi benavodur Bayramu yo‘linda xok o‘lg‘on, Tariqi mehr ila komi guzar qil benavolarga. G‘azal aruzning hazaji musammani solim (mafoiylun, mafoiylun, mafoiylun, mafoiylun) vaznida yozilgan. Birinchi baytdagi mazmun: shunisi yaxshiki podsholar gadolarga shafqat, marhamat qilganidek, mening sarvi nozim ham o‘ziga zor bo‘lganlarga rahm-shafqat qiladi. Bu mazmun yangi emas, deyarlik hamma shoirlarda uni ko‘rish mumkin. Ammo Bayram bu mazmunni o‘ziga xos usulda, badiiy libosda ifodalashga harakat qilgan va bunga erishgan. Birinchi misradagi sarvi nozim mafhumida ham o‘xshatish, ham istiora ishlatilgan. Yor, mahbub yoki do‘st so‘zlari o‘rniga «sarvinozim» so‘zining ishlatilishi-bu istioradir. Yor qomatini engilgina tebranib, jilvalanib turgan sarv daraxtiga monand qilinishi- bu

to‘la ma’nodagi o‘xshatish- tashbehdir, birinchi misradagi «rahm» so‘zi bilan ikkinchi misradagi «marhamat» o‘zakdosh, ma’nodosh so‘zlar bo‘lib, ular ishtiqoq san’ati namunasidir. «Podsholar» va «gadolar» so‘zlari esa tazod- qarama- qarshi qo‘yish san’ati mahsulidir. Ikkinchi bayt mazmuni: Agar u go‘zallar podshosi menga lutf-iltifot qilib, o‘ziga kerakli deb bilsa, gadoyligimga qaramay o‘zimni podsholarga boylik sotayotgan badavlat bir kishi his qilardim.Bunda ham istiora (shohi xubon), tazod (xaridorim-sotarmen, gadoyimen-podsholarga, lutf-istig‘no) san’atlari qo‘llanilgan. Uchinchi bayt mazmuni: go‘zal yoshlik umr kabi bevafo, ya’ni yoshlik ham, umr ham tez o‘tib ketadi, faqatgina mening yorim u bevafolarga o‘xshamaydi. Bunda go‘zal yoshlik- latofatli yigitlar umrga o‘xshatilib, ular bevafo. (ya’ni, bu olamdan o‘tib ketuvchi)-iyhom san’ati, Mening jonim, ya’ni yorim (istiora) esa u yigitlarga o‘xshamaydi, degan ma’no bor. Birinchi misradagi «bevafo» so‘zi dunyo foniy, o‘tkinchi ma’nolarida qo‘llanilgan bo‘lsa, ikkinchi misradagisida esa latofatlik yigitlar nazarda tutilgan va iyhom san’ati yuzaga kelgan. To‘rtinchi bayt mazmuni: (YOrning) nozi va ikki labi ta’rifini bayon qilayotgan paytida, masiho ham uning nozik ma’nolariga jonini berardi. Baytdagi «ado» so‘zi ikki misrada ikki ma’noda qo‘llanilgan. Birinchisida «bayon qilish», «so‘zlash», ikkinchisida «go‘zal» ma’nosi» mazmunida qo‘llangan va iyhom san’ati hosil qilingan. «Masiho» so‘zi esa «talmih va iyhom», «noz» va «nozik» so‘zlari esa o‘zakdosh bo‘lib ishtiqoq san’ati namunasidir. Beshinchi bayt mazmuni : Uning (yorning) ko‘zi bilan zulfi, qaddu kokuli shu darajada go‘zallik hosil qilganki, men u xavfli yo‘lni tanlamay ilojim yo‘qligi uchun bunday balolarga duchor bo‘ldim. Baytdagi «balolardur» so‘zi jozibali, g‘oyat go‘zal, «balolig‘ ko‘y» birikmasi xavfli yo‘l, «balolarda» so‘zi azob, mashaqqat ma’nolarida ishlatilgan va tajnis hamda iyhom san’ati yuzaga kelgan. Ko‘z, zulf, qad, kokil so‘zlarining ketma-ket keltirilib, ularning hammasi balolar( go‘zallik unsurlari) tarzida izohlanishi ham baytning badiiy bezagi bo‘lgan. Oltinchi bayt mazmuni: yuzini ko‘rsatdiyu ko‘nglimni zabt etib, qaytadan ruxsorini yashirdi. Endi men bundan keyin ko‘nglimni dilrabolarga oldirmayman.

Baytda ishlatilgan tajnis (yuzin-ruxsorin, ko‘nglum olib- dilrabo), tazod (ko‘nglum olib-ko‘ngulni bermagayman, ko‘rsatdiyu-yoshurdi) kabi san’atlar ma’noning jozibali, go‘zal chiqishiga xizmat qilgan. Ettinchi bayt mazmuni: Bayram sening yo‘lingda tuproq bo‘lgan bir benavo gadoydir, endi bu benavolar maqsadi uchun mehribonlik bilan ular tomon yur. Baytda ma’nosi bir-biriga yaqin bo‘lgan tariq, yo‘l, guzar, benavo (yo‘lsiz) so‘zlari yig‘ilib ta’dil san’ati hosil bo‘lgan. Bularning hammasi g‘azalning go‘zal ma’noli bo‘lishiga xizmat qilgan. Bayramxonning ko‘pchilik g‘azallari ana shunday boshdan oxir bir yoki bir-biriga yaqin san’atlarni ishlatish yo‘li bilan yaratilgan. Bu shoirning badiiy so‘z aytishda ko‘pchilik olimlar tan olgan o‘ziga xos yo‘li borligidan dalolat beradi. Shunday qilib, Bayramxon XVI asrda Hindistonda Zahiriddin Muhammad Bobur sababli shakllangan turkiy tildagi she’riyatning zabardast namoyandalaridan biri bo‘lib, uni o‘zbek mumtoz adabiyoti vakili sifatida ham o‘rganish lozimdir. Komron Mirzo. Zahiriddin Muhammad Boburning adabiy faoliyatini Hindistonda muvaffaqiyat bilan davom ettirib, xuddi Bayramxondek forsiy va turkiy tillarda ijod etgan shoirlardan biri Boburning o‘g‘li Komron Mirzodir. Komron Mirzo g‘azal, ruboiy, qit’a, fard va masnaviy janrlarida ijod qilib, o‘z davri adabiy hayotida ko‘zga tashlangan va shoir sifatida tan olingan. Uning hayoti va ijodi haqida Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» va boshqa asarlarida, Gulbadan begimning «Humoyunnoma» sida, Abul Fazl Allomiyning «Akbarnoma» si va boshqa manbalarda ma’lumotlar uchraydi. Komron Mirzo hayoti va ijodini o‘rganishda keyingi yillarda O‘zbekistonda ancha ishlar amalga oshirildi. Jumladan, N. Nizomiddinov, N.Rahimov, R.Inomxo‘jaev, J.Jo‘raev, S.Do‘stov, S.Hasanov va boshqalarning kitoblari va ilmiy maqolalari e’lon qilindi, devoni nashr ettirildi. O‘zbekistonda yashab turgan afg‘on olimasi Sh.Yorqin Komron Mirzo davri, hayoti, ijodi va badiiy mahoratiga doir nomzodlik dissertatsiyasi yoqladi. Komron Mirzo 1509 yili Zahiriddin Muhammad Bobur oilasida dunyoga keldi. Gulbadanbegimning ma’lumotiga ko‘ra, uning onasi Gulruxbegim bo‘lib,

bekchik qabilasi amirining qizi bo‘lgan 1 Komron Mirzo yaxshi tarbiya ko‘rdi. Bobur Humoyunga yozgan xatida Komron Mirzoga e’tibor berishni, u bilan kelishib ish qilishni maslahat bergan. Garchi tengdosh bo‘lsalar ham, Bobur Humoyunni o‘z davlatining merosxo‘ri hisoblab, Komronga Humoyunning maslahatidan chiqmaslikni buyurgan. Ammo, Zahiriddin Muhammad Bobur vafoti (1530) dan so‘ng ular o‘rtasida kelishuv uzoq davom etmadi. Humoyun o‘z amirlari bilan chiqisha olmadi, mamlakatda tarqoqlik yuz bera boshladi. Ayrim amirlar Komron tomon o‘ta boshladilar. U Afg‘onistonda o‘z hokimiyatini mustahkamlay boshladi. Humoyun Eron podshosi Shoh Tahmosbdan yordam so‘radi. Komron Mirzo ikki marta safaviylar qo‘shinlariga zarba berdi. O‘zini Shoh deb e’lon qildi. Humoyun 1546 yilda Erondan katta yordam olib, Komron Mirzoga qarshi qo‘shin tortti. Ayrim Amirlar uning tomoniga o‘tdilar. Urushda Komron engildi, xiyonat tufayli asir tushdi va Humoyun Mirzoning farmoni bilan ko‘ziga mil tortilib ko‘r qilindi. Komron Mirzoning Humoyunga munosabati o‘ta salbiy bo‘lmagan, buni uning Humoyunga bag‘ishlab yozgan she’rlaridan bilish mumkin . U Humoyunni shoh sifatida tan olgan, unga bo‘ysunishni o‘ziga burch deb bilgan. Ammo, hamma zamonlarda bo‘lganidek, hokimiyat talashuv bu fojialarga sabab bo‘lgan. Komron Mirzo aftidan o‘z xatolarini tushunib, hokimiyatdan butunlay voz kechgan va Haj safarini ixtiyor qilgan. Komron Mirzo Hajni ado qilgandan so‘ng, o‘sha erda qolishga qaror qilgan. 1556 yilda Arafot marosimidan so‘ng ahvoli yomonlashib vafot topgan. Jasadi Xadichai Kubro mazori yaqinida dafn etilgan. Hasanxoja Nisoriy o‘z tazkirasida Komron Mirzoga munosib baho bergan. Uni «Mazlumlarning arz-dodini o‘zi so‘rardi va ularni devon mahkamasi oldida sarg‘ayib turishlariga yo‘l qo‘ymasdi» , deb ulug‘lagan, Komron Mirzoning forsiy va turkiy g‘azallaridan bittadan namuna keltirgan. Komron Mirzo deyarlik otasi Zahiriddin Muhammad Bobur umricha umr ko‘rdi. U Hindistonda shakllangan turkiy tildagi adabiyotning so‘nggi namoyandalaridan edi. Komron Mirzo fors va turkiy tillarni mukammal bilgan, turkiy tildagi she’rlarida forscha bayon uslubi sezilib turadi. Uning forsiy va turkiy 1 1 Шафиқа Ёрқин. Комрон Мирзонинг ҳаёти ва ижодий мероси ф.ф.н. диссертацияси автореферати, Тошкент-1999, саҳ.7. яна: Гулбаданбегим. Саҳ.28.

she’rlarni o‘z ichiga olgan devoni bizgacha etib kelgan. Unda jami 1500 bayt dan ziyod she’rlar jamlangan. Hozircha uning uch nusxasi ma’lum. Ular Hindistonning Patna, Kalkutta va Rampur shaharlarida saqlanadi. Devon nusxalari bir-biriga juda yaqin bo‘lib, ular Komron Mirzoning ijodiy faoliyatiga doir yetarli ma’lumotlar bera oladi. Taniqli o‘zbek olimi professor Saidbek Hasanov 1993 yili shu nusxalar asosida uning devonini Toshkentda nashr ettirdi. Devonidan namuna she’rlar to‘plamlar sahifalarida ham e’lon qilingan. Komron Mirzoning fors tili dagi she’rlarini 1929 yili Hind olimi Muhammad Mahfuzulhaq alohida kitob qilib nashr etdirgan. Devondagi har ikkala tilda aytilgan she’rlarning miqdori 171ta bo‘lib, shulardan g‘azal 72 ta, ruboiy 37 ta, fard 44 ta, masnaviy 3 ta, qit’a 5 ta, tarkibband 1 ta, to‘rtlik 1 tadir. Komron Mirzo she’rlarining ko‘pchiligi tasavvufona ruhdagi she’rlardir. Ularda shoirning hayot, dunyo, inson, o‘lim haqidagi mulohazalari falsafiy mazmun bilan sug‘orilgan. Devondagi turkiy she’rlarning birinchisi, hamma shoirlarda bo‘lganidek, borliqning yaratuvchisi va mohiyati – Parvardigori olamning maqtoviga bag‘ishlangan hamddir. Shoir olamdagi har bir zarrada uning husni tajalliy etadi, namoyon bo‘ladi, jamoli olamga oro beruvchi oftobdir, -deydi. Zihi har zarradin husning huvaydo, Jamoling oftobi olamoro. Agar zohir, agar botinda sensen, Ko‘zu ko‘nglum aro pinhonu paydo. Agar yumsam ko‘z, ar har sori ochsam, Sening husningni aylarmen tamosho. Gahi oshiq, gahe ma’shuq etarsen, Bo‘lub har suvrat ichra oshkoro. G‘azal hazaji musaddasi mahzuf (mafoiylun mafoiylun fauvlun) vaznida aytilgan. Birinchi baytda o‘xshatish (jamoling oftobi olamoro) san’atini qo‘llab, olamni yoritib, ziynat, oro berib turgan quyosh asl, haqiqiy nurning zohiran namoyon bo‘lib turgan xossasi, sifati desa, ikkinchi baytda ma’no jihatidan zid

bo‘lgan (tazod san’ati) zohir (ko‘zga ko‘rinish) va botin (tasavvurda his etish) so‘zlarini ishlatib» xoh zohirda bo‘lsin, xoh botinda bo‘lsin, ko‘zimda paydou ko‘nglimda pinhon faqat sensan, deydi. Baytda tazod san’ati bilan birga tanosib (zohir-paydo, botin-pinhon, hamda tardu aks (zohir botin – pinhonu paydo) san’atlari ham mahorat bilan qo‘llangan. Keyingi baytlarda ko‘zimni yumsam ham, ochib har tomonga qarasam ham faqat sening husningni tamosho qilaman. Har bir suvratda, manzarada, narsa – predmetda sen namoyon bo‘lib, meni goh oshiq, goh ma’shuq etasan- deydi va bu baytlarda ham tazod ( yumsam- ochsam), ishtiqoq( oshiq-ma’shuq) san’atlaridan foydalangan. Bular Komron Mirzoning ma’noni majoz yo‘li bilan ifodalash , badiiy so‘z aytishda mahorat kasb etganidan dalolat beradi. Komron Mirzo ijodda ko‘proq Amir Xusrav Dehlaviy, Alisher Navoiy, Mavlono Haydar Xorazmiy, Zahiriddin Muhammad Boburga ergashgan. Bir g‘azalida: Turkiyda Navoiyg‘a etsam, ne ajab, G‘oziy, She’rimga quloq solsa mahbubi suxandonim, deydi. Boshqa bir g‘azalida tazmin san’atidan foydalanib, Alisher Navoiyning mashhur g‘azalidagi matla’: Ne bo‘ldi dardima, ey bevafo, davo qilsang, Vafog‘a va’da qilib, va’dag‘a vafo qilsang, baytini o‘zining she’rida ikkiga bo‘lib keltirgan: Davo visoling erur ko‘ngluma, tarahhum etib, «Ne bo‘ldi dardima, ey bevafo, davo qilsang». Visol mujdasini etkurub, karam aylab, «Vafog‘a va’da qilib, va’dag‘a vafo qilsang». Navoiy baytida tazod (dard-davo, bevafo-vafo), tardu aks (vafog‘a va’da – va’dag‘a vafo) san’atlari vositasida go‘zal ma’no ifoda etilgan. Komronning qo‘shgan misralarida esa iyhom san’ati ishlatilib, dardning davosi visol ekanligi izohlangan.

Shuningdek, Komronning: Sendan ayru har zamon ko‘nglum mening g‘amnokrok, Ko‘kragim hajr ilgidin pirohanimdin chokrok, - matla’li g‘azali ham Alisher Navoiyning Samarqandda aytilgan deb taxmin qilinadigan (“Tarixi Rashidiy”dagi ma’lumotga ko’ra Mavlono Sohibga tazmin qilingan): Ko‘kragimdur subhning pirohanidin chokrok, Kiprigim shabnam to‘kulgan sabzadin namnokrok , - matla’ini esga tushiradi. Komron Mirzoning masnaviylaridan birida Mavlono Haydar Xorazmiyning «Gulshani asror» asaridan tazmin qilingan. Haydar –o‘shal shoiri farxundafar, Bir – iki so‘z dedi ajab muxtasar: «Er kishiga himmat agar to‘sh bo‘lur, Ko‘kni talashquchi agar qush bo‘lur. Er kishiga himmat agar bo‘lsa yor, Oqibatul-amr murodin topor» Komron Mirzoning bu masnaviysida gap balandhimmat, dunyoga mehr qo‘ymaslik ustida boradi. Shu mazmunni ifodalash uchun Mavlono Haydarning asaridan iqtibos olib, o‘z qarashlarini mustahkamlagan. Komron Mirzoning boshqa janrlarda aytilgan she’rlari ham ma’nodor va go‘zal badiiy san’atlar bilan bezalgan. Xususan, Komron Mirzoning g‘azal, ruboiy, fard, qit’a va masnaviylari Zahiriddin Muhammad Boburning shu janrlarda aytilgan she’rlariga juda yaqindir. Jumladan, uning Boburni eslatuvchi quyidagi qit’asini ko‘raylik: Toki g‘ayr o‘ldi mahrami harame, Mani mahrumi ul haram qildi. Mani, shoho, sipohi dardu g‘am, Olam eli aro alam qildi. Qit’ada mahrami, harame, mahrumi, haram kabi o‘zakdosh so‘zlarning har biri ma’noni ifodalash uchun xizmat qilgan va ishtiqoq san’atini hosil etgan, «olam» va «alam» so‘zlari tajnis san’ati namunasidir. Shaklan bir xil bu

so‘zlarning biri olam, dunyo ma’nosini bildirsa, ikkinchisi alam, ya’ni bayroq ma’nosida kelgan. Shuningdek, dardu g‘am, alam so‘zlari ma’nodosh bo‘lib ta’dil san’ati yuzaga kelgan. Shohga murojaat - iltifot va alamni ikki (bayroq va alam qilish) ma’nosida ishlatishi iyhomni yuzaga keltirgan. Qit’aning mazmuni yangilik emas. Shoir, ey shoh, sening dargohingga begona kirib-chiqadigan bo‘lgandan beri meni uyingdan begona qildi va bu bilan dardu g‘am lashkari meni olam eliga bayroq qilib ko‘rsatdi, demoqchi. Ammo ana shu mazmun bir necha tasviriy vosita va san’atlar orqali ifodalanganligi uchun go‘zal so‘z san’ati yuzaga kelgan. Komron Mirzoning Ag‘yorga ko‘p vafo qilursan, Jonimga base jafo qilursan , - kabi misralari Boburning: G‘ayriga necha vafo qilg‘aysen, Jonima necha jafo qilg‘aysen, - bayti bilan ma’no jihatidan va badiiy san’atlarni qo‘llash jihatidan ham juda yaqin. Komron Mirzoning masnaviylari Bobur masnaviylarini esga tushiradi. Ayniqsa, Boburning: Sabo, ul gul harimig‘a guzar qil, Mening holimdin ul gulga xabar qil, - bayti bilan boshlanuvchi masnaviysi Komron Mirzoning faqat masnaviylariga emas, g‘azallariga ham ta’sir etgan. Komron Mirzo she’riyati XVI asrda Hindistonda va Afg’onistonda bo‘lib o‘tgan voqealarning badiiy aksi, shoir qalbining kechinmalari ifodasi, so‘z san’atining o‘ziga xos namunalari sifatida o‘rganishga loyiqdir.

Gulbadanbegim. Boburiylar tomonidan XVI asrda Hindistonda shakllangan madaniyat va adabiyotning ko‘zga ko‘ringan namoyandalaridan biri Gulbadanbegimdir. U Bobur xonadonidan chiqqan ayol ijodkorlar orasida otasining tarix (voqea)navislik sohasidagi faoliyatini davom ettirib, XVI asr o‘rtalarida Hindiston, Afg‘oniston va qisman Movarounnahrda bo‘lib o‘tgan voqealarni qalamga olib, kelajak uchun muhim xizmat qilgan madaniyat namoyandasidir. Gulbadanbegimning shoiraligi haqida ba’zi ma’lumotlar bo‘lsa ham, undan faqatgina «Humoyunnoma» nomli asari etib kelgan. Bu asarning yagona qo‘lyozma nusxasi ma’lum. Bu nusxa Londondagi Britaniya muzeyida saqlanadi. Bu haqda dastlab ingliz olimi Charlz Riyo xabar bergan va 1879 yilda tuzgan katalogida uning dunyoda yagona nusxa ekanligini qayd etgan. Riyoning bu ma’lumotiga hozirgacha o‘zgarish kiritilgan emas. Asarning qo‘lyozmasi 83 varaq dan iborat. Uni ingliz olimasi Annet Beverij ingliz tiliga tarjima qilgan va so‘z boshi yozib, chop etdirgan. Ana shu nashr ustida uzoq yillar davomida ishlagan o‘zbek olimasi akad. Sabohat Azimjonova 1959 yilda uni o‘zbek tiliga tarjimasi bilan faksimilini birga nashr qildirdi. Nashr ko‘rsatkichlar va ilova bilan ta’minlangan. Sabohat Azimjonova va N.B.Baykova tomonidan yozilgan so‘z boshida asarning topilishi, o‘rganilishi, mazmuni va ahamiyati haqida ancha keng ma’lumot berilgan. Gulbadanbegim 1522 yili Kobulda tug‘ilgan. Uning onasi Salima Sulton begim bo‘lib, Dildor begim nomi bilan shuhrat tutgan. U Boburning amakisi Sulton Mahmud Mirzo ning qizi edi. Gulbadanbegim Boburning ko‘rsatmasi bilan Humoyun Mirzoning onasi Mohim begim qo‘lida tarbiyalanadi. Mohim begim Bobur xotinlari ichida eng bilimdoni bo‘lib, Saroyda obro‘si katta edi. Gulbadanbegim o‘z asarida onasini ko‘pincha Dildor begim, Mohim begimni esa onam hazratlari, deydi. Gulbadanbegim yoshligidan o‘qish, yozishni o‘rgangan, aqlli va o‘tkir zehnli bo‘lgan. Ko‘p asarlarni mutolaa qilgan. Zahiriddin Bobur vafot etganda, u 8 yashar edi. U Mohim begim bilan ko‘proq Kobulda yashagan, keyinroq Bobur taklifi bilan Agraga ko‘chib borganlar. Gulbadanbegim Humoyun vafotigacha (1556) asosan Agra va Kobulda yashagan. Humoyunning o‘g‘li Akbar

hokimiyat tepasiga kelgach (1556), 1557-yili Akbarning onasi Xadicha bonu begim va boshqalar bilan Dehliga qaytib kelgan. U 1575-yili Makkaga haj safariga otlangan. Bu haqda Abul Fazl Allomiyning «Akbarnoma» asarida ayrim ma’lumotlar uchraydi. Gulbadanbegim 1603-yili 80 yosh dan oshib vafot etgan. Akbarshoh uni munosib izzat va hurmat bilan dafn etgan. O‘zi tobutini ko‘tarib, ko‘mish marosimida o‘g‘illik vazifasini bajargan. Gulbadanbegimning uzoq muddatlik hayot yo‘li haqida ma’lumot yetarli emas. Yoshlik paytlaridan boshlab to Komron Mirzo ko‘ziga mil tortilganigacha davrlardagi hayoti haqida, ozmi ko‘pmi ma’lumotlar uning o‘z asarida uchraydi. Keyin Akbarshohning unga murojaat qilgani va bobosi Bobur hamda otasi Humoyunshoh tarixiga doir bilgan narsalarini yozib berishni so‘ragani haqida ma’lumot bor. Nihoyat, vafoti bilan bog‘liq ayrim qaydlar Akbarshoh kotibi va tarixchisi Abul Fazl Allomiyning «Akbarnoma» asarida keltirilgan Bulardan boshqa ma’lumotlar hozircha ma’lum emas. Ingliz olimasi Annet Beverij «Humoyunnoma» 1585-1587-yillar orasida yozilgan, deydi. Chunki shu yillarda Akbarshoh Abul Fazl Allomiyga o‘z tarixini yozishni buyurgan. Buning uchun yozilajak kitobga material sifatida bobosi Boburdan boshlab bo‘lib o‘tgan voqealarni yozib berishni bundan xabardor kishilarga buyurgan. Jumladan, katta ammasi bo‘lmish Gulbadanbegimga ham murojaat qilib, shu vazifani topshirgan. Shunday qilib, Gulbadanbegimning «Humoyunnoma»si yozilajak «Akbarnoma» ga material sifatida dunyoga kelgan. Buni uning o‘zi «Hukm shuda bud ki, onchi az voqeoti firdavsmakoni va hazrati jannat oshyoni medonista boshed, navised» (firdavsmakon va jannat oshyon voqealaridan nimaniki bilsangiz yozingiz, degan hukm bo‘lgan edi) Bunda «firdavsmakon» deganda Zahiriddin Bobur va «jannat oshyoni deganda Humoyunshoh nazarda tutilgan. Shuning uchun ham «Humoyunnoma» yagona qo‘lyozma sifatida qolib ketgan bo‘lishi mumkin, Annet Beverij qo‘lyozmani muallif dastxati deb ham aytgan. Agar asar 1585-1587 yillarda yozilgan bo‘lsa (bu fikrning to‘g‘riligiga asos bor), unda Gulbadanbegim bu paytlarda 63-64 yoshlarda edi. Uning 35-55 yillar avval

bo‘lib o‘tgan voqealarni, ayniqsa, ayrim o‘rinlarda o‘zi 3-5 yoshlarda bo‘lgan davrlardagi voqealarni eslab qolganligi va ularga o‘z munosabatini bildirganligi otasi Zahiriddin Muhammad Boburni xotirga tushiradi. Gulbadan begimning «Boburnoma»ni o‘qiganligi shubhasiz. Buni asarda qayta-qayta unga murojaat qilib turishidan bilish mumkin. Shuningdek, «Boburnoma»ning otasi tomonidan yozilgan asl nusxasini emas, balki Bayramxonning o‘g‘li Abdurahim Xoni xonon tomonidan forsiyga o‘girilgan nusxasidan foydalangan bo‘lishi ham mumkin. «Humoyunnoma»ning asl (forsiy) nusxasidagi ayrim uslubiy unsurlar shundan dalolat beradi. Boburning Husayn Boyqaro vafoti munosabati bilan Hirotga borgani va unda Badiuzzamon, Muzaffar Mirzo va amirlar bilan bo‘lib o‘tgan voqealar bayoni aynan «Boburnoma»dagi tasvirga o‘xshab ketadi. Bu voqealar boburiylar xonadonida juda mashhur bo‘lib, ular avloddan-avlodga o‘tib kelgan va Gulbadan begim ulardan foydalangan bo‘lishi ham haqiqatdan uzoq emas. Chunki u paytlarda Gulbadan begim hali dunyoda bo‘lmagan va u voqealar uning tug‘ilishidan 13-14 yillar ilgari bo‘lib o‘tgan. Gulbadan begim esa ularni xuddi o‘zi ko‘rgandek, hatto Boburning o‘zidan ham batafsilroq hikoya qilgan. Bunday hol Boburning Xonzodabegimni Shayboniyxonga qoldirib Samarqanddan chiqib ketgani tasvirlangan sahifalarda ham ko‘rinadi. Gulbadanbegim yozadi: «Oxir zarurat shud, Xonzodabegimro ba xoni mazkur (Shayboniyxon) nisbat karda xud baromadand. Bo duvist kas piyoda va dar kitf chapon va dar poyonho choruq, iliglarida chuboq, bo in tavri hol beyaroq tavakkal ba hazrati haq subhona …» (Oxiri zarurat bo‘ldiki, Xonzodabegimni yuqorida aytilgan Xonga (Shayboniyxonga) nisbat qilib (topshirib), o‘zlari ikki yuz kishi bilan hazrati haq subhonaga tavakkal qilib, piyoda elkalarida chopon oyoqlarida choruq, qo‘llarida tayoq, qurol-yaroqsiz (Samarqanddan) chiqdilar. «Boburnoma»da tasvir bu darajada batafsil va mukkamal emas. Gulbadanbegim uni xuddi o‘zi ko‘rgandek tasvirlagan. Holbuki, bu voqealar uning tug‘ilishidan 22-23 yillar ilgari bo‘lib o‘tgan. Demak, Gulbadanbegim bu voqealarni o‘z xonadonidan bo‘lgan va voqealar guvohi bo‘lgan kishilardan eshitgan va eslab qolgan. Ba’zan-ba’zan turkiy so‘zlarni ham ishlatgan. Masalan, «iliglarida chuboq» va hokazo.

«Humoyunnoma» da voqealar vaqt-vaqti bilan avvalgi tarixga murojaat qilgan holda asosan Bobur hayotining oxirgi davrlaridan boshlab hikoya qilingan. Bu qism «Boburnoma»ning uzilib qolgan joyidan Bobur vafotigacha bo‘lgan davrni to‘ldirishga bebaho xizmat qiladi va go‘yo «Boburnoma»ni yakunlaydi. Shu jihatdan «Humoyunnoma» Zahiriddin Muhammad Bobur hayot yo‘li va ijodi, «Boburnoma» ning yaratilishiga doir ma’lumotlarni aniqlashda ham muhim ahamiyatga egadir. «Humoyunnoma» asosan Boburning o‘g‘illari Humoyun, Komron, Hindol va Askariy mirzolar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan taxtu toj talashuv voqealarini hikoya qiladi. Bu urushlar oqibatida Mirzo Askariy va Hindol Mirzolar o‘ldiriladi va Komron Mirzoning ko‘zi ko‘r qilinadi. Asar ana shu erga etganda uzilib qoladi. Uning keyingi voqealarni bayon qiluvchi qismi yo‘qligi sabablari ma’lum emas. Gulbadanbegimning bu asari XVI asrning birinchi yarmida Hindiston va Afg‘onistonda boburiylar hukmronligi zamonida ro‘y bergan voqealar haqida hikoya qiluvchi bebaho manbadir. Biz undan XVI asrda Hindiston va O‘zbekiston o‘rtasida mavjud bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy va madaniy aloqalar, bu davrda Hindistonning madaniy hayoti, Boburiylar xonadonidagi muhit, marosim va an’analar haqida ham zarur ma’lumotlarni olishimiz mumkin. «Humoyunnoma»da o‘zbekcha so‘z va hatto jumlalarning mavjudligi XVI asrning ikkinchi yarmida ham boburiylar xonadonida o‘zbek tilida gaplashish an’analari mavjud bo‘lganligidan dalolat beradi. Agar haqiqatdan ham asarning yagona nusxasi Gulbadanbegimning o‘z dastxati bo‘lsa, bunga to‘la ishonch hosil qilish mumkin. Gulbadanbegim o‘tmish nasrnavislaridan, jumladan, otasi Boburdan shunisi bilan farq qiladiki, u asarida deyarlik nazmdan foydalanmagan, faqat ikki joydagina she’r keltirilgan. Ularning bittasi ruboiy bo‘lib, muallifi Humoyunshoh ekanligi ishora qilingan. Kimga qaratilganligi haqida ham ikki xil fikr bildirilgan. Bu ruboiyning o‘zbekcha mazmuni quyidagicha: Oynada o‘zingni ko‘rganing bilan, Bu baribir o‘zingdan boshqadir. O‘zingni boshqacha ko‘rishing ajabdir,

Lekin bu ajablik (xudoning) qilgan ishidir. 1 Ikkinchisi esa Hayhot, oh, ey, afsus, Quyoshim bulutlar ostida berkildi! marsiyasi bo‘lib, bu Gulbadanbegimning o‘zi tomonidan Hindol Mirzoning o‘ldirilishi munosabati bilan aytilgan. 1 1 Гулбадан бегим. Ҳумоюннома.,- Тошкент: ЎзФА нашриёти – 1959. Саҳ-61.

Adabiyotlar : 1. Vohidov R., Eshonqulov H. O'zbek mumtoz adabiyoti tarixi. -Toshkent: Yangi asr, 2006. 2. O`zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik. 3 -tom. - T.: Fan, 197 8 . 3. Valixo’jaev B., Tohirov Q. O`zbek adabiyoti tarixi. XVI asr. – Sam.: SamDU nashri, 2002. 4 . Adizova I. O ’ zbek mumtoz adabiyoti tarixi. (XVI-XIXasr I yarmi) -Toshkent, Fan, 2006. -240 b. 5. Vohidov R. Biz bilgan va bilmagan Bobur. –T.: Ma’naviyat, 1999. 6. Qudratullayev H. Bobur armoni. –T.: Sharq, 2009. 7. Muhammad Haydar. Tarixi Rashidiy. – T.: Sharq, 2010. 8. Bobur. Boburnoma. –T., Sharq, 2002.

O'xshashlar

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Til va adabiyot

Diniy-tasavvufiy adabiyot

Hayot va adabiyot

Adabiyot va mafkura