Bayoniy hayoti, ijodi va adabiy merosi - Adabiyot - Referatlar

Bayoniy hayoti, ijodi va adabiy merosi

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2120.5 KB

Ko'chirib olish

Bayoniy hayoti, ijodi va adabiy merosi Reja: 1. Bayoniy yashagan oilaviy va adabiy muhit; 2. Bayoniy ijodining o`rganilishi; 3. Bayoniy tarixchi olim va tarjimon; 4. Bayoniyning adabiy ilmiy merosi.

Muhammad Yusuf Bayoniy 1858 yili Xiva xonlaridan biri 1804- 1806 yillari xonlik qilgan Eltuzarxonning o`g`li Bobojonbek Olloberdi to`ra oilasida tug`ilgan. U yoshligidan saroy muhitidagi maktab va madrasada zamonasining zabardast olim muallimlaridan saboq olib ulg`ayadi. Munis va Ogahiylar ta`sirida dunyoqarashi shakllanadi. Alisher Navoiy, Fuzuliy, Bedillar she`riyatini mehr bilan mutoala qilish bilan birga arab va fors tillarini ham qunt bilan o`rganadi. Saroyda tez-tez bo`lib turadigan Navoiyxonlik, Fuzuliyxonlik singari she`rxonliklarning yosh muhlii sifatida doim ishtirokchisi bo`lar edi. Unga ayniqsa, Ogahiy ijodi yoqar edi. Uning g`azallariga tashabbular qilish bilan she`riyat olamiga kirib kelgan Muhammad Yusuf, o`zi bilgan haqiqatni misralarga tushirishini ijodiy usul sifatida qabul qilgan. Ehtimol tahallus tanlashiga ham o`zidagi manashu xususiyat sabab bo`lgandir. Ilmga chanqoq Muhammad-Yusuf xonlik ma`muriyatida xizmat qilishdan ko`ra adabiyot va ilm bilan shug`ullanishini ustun qo`yadi. Munis va ogahiyni ustoz bo`lib , ularnining ishlarini davom ettirishni ma`qul qo`yadi . Uning dastlabki she`rlarini xiva adabiy muhiti va umuman Xorazimlik adabiyot ihlosmandlari intiq kutib oladilar. O`sha davrda Xorazmda tartib berilgan tazkira va bayozlarning aksariyatiga Bayoniyning she`rlari kiritilgan.Bayoniyning she`riy mahorati va ilmiy salohiyati haqida shoir Ahmad Tabibiy bunday deb yozadi ; « Bayoniyki bor shoiri hush bayon, So`z ichra qilur durri gavxar ayon. Bu asli xon xonadonidin erur , So`zi ruhi el jismiga jon erur. Muhammad Yusufbek nomi aning , Xusul aylamak ilm komi aning»

Bayoniyning adabiy merosini ilmiy tadqiq qilish asosan 1958 yilda nashr etilgan O`z.R.F.A. ning «Aspirantlar to`plami» dagi: M.Yo`ldashevning «Xorazm tarixidan qimmatli manba» va +.Munirovnin «Bayniy» sarlavhli maqolalari bilan boshlangan. 1960 yili nashr qilingan O`z.R.F.A.ning «O`zbek adabiyoti» IV tomligining IV-.I-kitobida Bayoniy adabiy merosidan namunalar berilgan. Shuningdek o`sha yili nashr etilgan +.Munirovning «Munis,Ogahiy va Bayoniyning tarixiy asarlari» manografiyasida xam Bayoniyning adabiy merosi haqida ma`lumot berilgan. Muammo: Bayoniy qaysi tabaqa vakili? Nima uchun u toj-taxtga da`vogarlik qilmagan? Uning ustozlarini bilasizmi? Muhammadyusuf Bayoniy 1858 yili Xivada Bobojonbek oilasida tug`ilgan. Bobojonbek 1804 yili 06 yillarda Xiva xoni bo`lgan Elto`zarxoning o`g`li edi. Muhammadyusuf esa Elto`zarxoning nabirasi edi. Muhammyusuf yoshligidan ilmga chanqoq edi. Uning bolaligi ezgulikka da`vat etuvchi olimu fozillar davrasida o`tadi. Shuning uchun u diniy va dunyoviy ilimlar keng va chuqur o`rganadi, ixlos qo`yadi xonlik ishlariga aralashmaydi. U o`z zamonasining mashxur shoiri, tarixchi olimi, musiqashunosi, xattoti va tarjimoni bo`lib yetishadi. Arab, fors tillarini yaxshi bilgan, tabobat ilmini puxta o`rgangan olim sifatida dong taratadi. U suls, kufiy, rayxoniy, shikasta xatlarini yaxshi o`zlashtirgan, tanbur chertish va g`ijjak chalishda ham mohir bo`lgan. U o`ziga Bayoniy taxalusini tanlagan. Bayoniyning bir devoni, Xorazm tarixiga oid ikki tarixiy asari va tarjimalari bizgacha saqlangan. Bayoniy o`z davrining atoqli shoirlaridan bo`lib, mumtoz she`riyatimizning deyarli hamma turlarida ijod qilgan. «Devoni Bayoniy»ga kirgan g`azallarida ishq-muxabbatni kuylash,

dunyoviy muxabbatni ulug`lash bilan birga, jabrstamdan norozilik kayfiyatini ham ifodalaydi. Bayoniyning tarixiy-memuar asari «Shajarai Xorazmshoxiy» dir. U bu asari bilan Xorazm tarixini yoritgan Munis, Ogaxiylar boshlagan shuning davomchisi sifatida ko`rinadi. Asarda Yofasdan +o`ng`irot sho`basigacha o`tgan mo`g`il xonlari va Abdulg`ozixon, Elto`zarxon, Muxammad Inoq, Avazbiy, Muhammad Rahim I Olloqulixon, Raximhush, Muhammad Amin, Abdulla, +utluqmurod, Saidmuhammad, Muhammad Rahim Feruz, va Asfaidiyorxon davri ifoda etilgan. Bayoniy original tarixiy asarlar yozish bilan bir qatorda ko`pgina tarixiy asarlarni turli tillardan o`zbek tiliga tarjima qilgan. U Mavlono Darvesh Ahmad tomonidan 1681 yili arab tilida yozilgan umumiy tarixga oid «Sahoiful akbor» nomli asarni o`zbek tiliga tarjima qilgan. Asar muqaddimasida Bayoniyning o`zi quyidagi ma`lumotlarni keltiradi. «O`quvchilarga ma`lum bo`lsinki «Saqoiful ahbor» kitobi Arab Ajam, Turk, Rum, Rus, Farang, Xind, Arman va umuman hamma mamlakatlarda bo`lgan tarixiy voqealarni o`z ichiga oluvchi bir asardir» Shuningdek Bayoniy A. Navoiy muxitida yashagan shoir va tarixchi Muxammad al Xiraviy-Binoiyning 1512 yili yozilgan «Shayboninoma» asarini ham forschadan o`zbek tiliga tarjima qilgan. Asar muqaddimasida shoir tarjimon Bayoniy nihoyatda kamtarlik bilan bitgan qit`ada: Bu nomaga kim Bayoniy urdi qalamin, Yuz ming tashvish bila etdi raqamin. Kim ko`rsa xatosin etgay albatta sahih, Zinhor darig` qilmagay karamin. Bayoniyning o`z qo`li bilan yozilgan bu kitob, juda qimmatli nushadir. Kitob mutarjimning dastxatida ekanligini yana o`sha

muqaddimadagi «Faqir, haqir mutarjim-Bayoniyning xotiriga andog` xutur etadirkim, Shayboniyxon Xorazmni olib, andin so`ng qaytib, Buxoroga borgandir. Aning tafsili bu nushada sahvat qolibdur, yo bukim burungi nushada ushbu yerdin bir necha varaq tushib, yo`q bo`lgan ekan» - deya originalga o`z munosabatini bildiradi. Bayoniy Abu Ja`far Muhammad tomonidan arab tilida yozilgan IX asrgacha bo`lgan Xuroson va Mavarounnahrning umumiy tarixiga oid «Tarixi Tabariy» nomli asarni Bal`amiy tomonidan forschalashtirilgan nushasidan o`zbek tiliga tarjima qilgan. Bu haqda tarjimaning avvalida o`qiymiz «Ma`lum bo`lsinki, men Muhammadyusuf Bayoniy bu asarni 1311 (1893- 94) yili tojik tilidan o`zbek tiliga tarjima etdim. Bu asar to`rt jilddan iborat». Abu Ja`far Jarir at-Taboriyning arab tilida yozilgan umumiy tarixga oid nasriy asari «Tarixi Taboriy»ni yuksak mahorat bilan o`zbek tiliga tarjima qiladi. Shuningdek, Atoulloh ibn Fazlulloh Husayniyning «Ravzatul-ahbob» asarining o`zbekcha tarjimasini tahrir qildi. Mana bunday to`rtta yirik tarjima asarlarini paydo bo`lishida Xiva xoni Feruzning roli katta, chunki ularning aksari xonning amri va rahnamoligida dunyoga kelgan. Shu bilan bog`liq bir voqea. Xiva xoni Feruz Hiloliy, Oqupa va ko`hna Urganch safarlaridan poytaxtga qaytishi «Xevaq aholilari» uchun bayramday bo`ldi, butun xivaliklar «xon istiqboliga» chiqdilar va ular qatorida Bayoniy ham bor edi. Bayoniy xon uchun ikkita sovg`a tayyorlaydi, biri podshoh Feruz buyrug`ini ado etib, «Tarixi Taboriy» tarjimasini tamomlaydi, ikkinchisi safardan qaytish sharafiga g`azal bitadi. Bu haqda shoirning o`zi shunday deydi: «Faqirg`a kitobi «Tarixi Taboriy»ni forsiy tilidin turk tiliga tarjima etmak xizmatin buyurib erdilar. Bu sababdin rikobi humoyunda

keta olmay amri oliylari bila qolib erdim. Man ham istiqbollarig`a chiqib duo qildim. Chun g`oyat shon-shavkatu shikvayi hashmat bila kelib shaharga kirib kelib taxti davlatda qaror tutdilar, muning so`ngg`i kuni bir g`azalnikim tahniyati (qutlash) qudumlari uchun bitib erdim, hazratlariga ul g`azalni berildi. Ul g`azal budur: Safardin qaytibon nusrat bila shohi jahon keldi. Hamono elni jonsiz tanlarga toza jon keldi... Adolatni shior aylab, fasod ahlini xor aylab, Karamlar oshkor aylab shahi getisiton keldi...» Ertasiga Bayoniy «qayu shohkim , shohlar shohi» bo`lgan Feruz hazratlariga qasida bitadi va unga topshiradi. Qasidada shunday satrlar bor: Erur ismi shohi Muhammad Rahim, Bahodir abulfathi sohibqiron. Raiyat zamonida emin bo`lub, Erur barcha el lutfidin shodmon. Bayoniy – serqirra va sermahsul ijodkor. U Xorazm shajaraviy tarixnavisligi davomchisi, yanada aniqrog`i, Xorazm tarixi va adabiyotchiligiga oid voqealiklarning xotiranavisi. Tarjima asarlari bilan birga Abulg`ozi Bahodirxon, Munis, Ogahiylar an`anasini davom ettirdi. «Xorazm tarixi», «Shajarai Xorazmshohiy» kabi asarlari orqali voha tarixi to`g`risida qimmatli ma`lumotlar yozib qoldirdi. «Shajarai Xorazmshohiy»ning ikki nusxasi mavjud bo`lib, ularning biri 1913 yilda ko`chirilgan, hajmi 517 varaq, ikkinchisi, 1914 yilda ko`chirilgan bo`lib, 508 varaqdan tashkil togan. Mazkur asarda Abdulg`ozixon qalamga olgan davrdan tortib

Munis va Ogahiylar bitgan davr, shuningdek, 1873 yildan 1914 yilgacha bo`lgan davrning tarixiy voqealari atroflicha yoritilgan. U xonlar tarixini bitdi. Asar tarixiy jihatdangina emas, balki badiiy jihatdan ham ahamiyatlidir. Chunki asar juda sodda, xalqona tilda bitilgan, yozishda muallif tushunilishi qiyin bo`lgan so`zlardan qochadi. Mazkur asar tarixiy jihatdan juda qimmatlidir, u Xorazm xonligi tarixini, umuman, O`zbekiston tarixining bir bo`lagini o`rganishda katta ahamiyatga ega bo`lgan manba bo`lib xizmat qiladi. Muallif bu asarda Xorazm xonligini Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi voqealariga mufassal to`xtalgan edi. Shaharlardagi talon-tarojliklar, aholining qirg`inga uchraganligi, xalqning moddiy va ma`naviy jihatdan toptalganligi, Chor generallarining vahshiyona siyosati – bularning hammasi Bayoniy tomonidan chuqur taassuf bilan tasvirlanadi. Bulardan tashqari, asarda yerga bo`lgan egalik va soliq bilan bog`liq masalalar ham keng bayon etilgan. Ma`lumki, Xeva xonligida Muhammad Rahimxon Feruz davrida mamlakat ravnaqi, ilm-fan, maorif va madaniyat ishlariga katta e`tibor berilgan. Xonning o`zi tez-tez Xevadagi “Arab Muhammadxon”, “Muhammadaminxon” kabi madrasalarda bo`lib, bu yerdagi o`qish-o`qitish ishlarini nazorat qilib borar, mullavachchalarga xazina hisobidan moddiy yordam qilib turar edi. Bayoniy bular haqida «Shajarai Xorazmshohiy»da batafsil ma`lumotlar bergan: «Ma`lum bo`lsinkum, xon hazratlari Muhammadrahimxon bag`oyat mushtifiqu fuqaro va bag`oyat xayrdo`st kishi edilar. Ko`p madrasalar va masjidlar bino qildilar. Ul hazrat ulamoni ko`p do`st tutar edilar va she`riyati g`orroning (yorqin, jo`shqin) rivojiga sayr etar edilar va bag`oyat

raiyatparvar shafqatgustar va odilu bozil kishi edilar va namozi panjogonani (besh vaqt namozni) qazo etgan emasdurlar». Ko`rinadiki, muallif mazkur asarda Xorazmning ijtimoiy hayoti bilan bir qatorda adabiy-madaniy hayotini ham keng tafsil etadi. Bayoniyning ikkinchi tarixiy asari «Tarixi Xorazm» deb nomlanib, muallif dastlabki boblarda oldingi asardagi ba`zi voqealarning boshqacha uslubda bayon etgan. Uning hajmi 16 bobdan iborat bo`lgan. Ammo bizgacha uning 8 bobi yetib kelgan. Bayoniy bu asarini Xorazm inqilobidan keyin yozgan. Muallif bu «kengchilik zamonda» endi xonlardan qo`rqmay, ularga xushomad qilmasdan ayta olmagan gaplarini bemalol yozganligini eslatgan. Shunday qilib, Muhammad Yusuf Bayoniy o`zining hayotbaxsh she`rlari, jahonshumul tarixiy asarlari bilan o`zbek adabiyotshunosligi va o`zbek tarixshunosligiga ulkan hissa qo`shdi. Bu bilan Bayoniy XIX asr oxiri XX asr boshlari o`zbek adabiyotining yetuk namoyondasi sifatida o`ziga xos munosib iz qoldirdi.

ADABIYOTLAR 1. O`z.R.F.A. O`zbek adabiyoti. IV tomlik. IV tom. T. 1960 y. 2. Munirov +. Munis, Ogahiy va Bayoniyning tarixiy asarlari. T. 1960 y. 3. O`z.S.E. 2-jild. T.1972 yil. 24-bet. 4. WWW.PEDAGOG.UZ 5. WWW.TDPU.UZ

O'xshashlar

Furqat hayoti, ijodi va adabiy merosi

Muhammad Yusuf Bayoniy hayoti va ijodi

Ahmad Tabibiy ijodi va adabiy merosi

Zahiriddin Bobur hayoti va adabiy merosi Bobur lirikasi

Xoja va Majlisiy adabiy merosi